Friedrich Engels

Aldatu loturak
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Engels» orritik birbideratua)
 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Joxan Garaialde lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.
Friedrich Engels

Bizitza
JaiotzaBarmen, 1820ko azaroaren 28a
Herrialdea Prusiako Erresuma
Lehen hizkuntzaalemana
HeriotzaLondres, 1895eko abuztuaren 5a (74 urte)
Heriotza moduaberezko heriotza: minbizia
Familia
AitaFriedrich Engels
AmaElisabeth Franziska Mauritia van Haar
Bikotekidea(k)
Hezkuntza
HeziketaBerlingo Unibertsitatea
Hizkuntzakalemana
ingelesa
Jarduerak
Jarduerakekonomialaria, social scientist (en) Itzuli, Politikari teorikoa, filosofoa, idazlea, iraultzailea, soziologoa, emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea eta kazetaria
Lantokia(k)Bremen eta Manchester
Lan nabarmenak
InfluentziakHeraklito, Ludwig Feuerbach, The Essence of Christianity (en) Itzuli, Karl Marx, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Adam Smith, Max Stirner (en) Itzuli eta David Ricardo
KidetzaLehen Internazionala
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaateismoa
Alderdi politikoaLiga Komunista
IMDB: nm0257290 Facebook: PhilosopherFriedrichEngels iTunes: 262892193 Musicbrainz: 9722f17c-2e6d-4e70-b321-5e0c9ec60907 Discogs: 1440684 Find a Grave: 2240 Edit the value on Wikidata
Komunismoa
Oinarrizko kontzeptuak
Aspektuak
Aldaerak
Komunismoaren Internazionalak
Komunista nabarmenak
Gertuko kontzeptuak
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Karl Marx ulertzeko gakoak

Friedrich Engels[1][2][3] filosofo, politologo, soziologo, antropologo, historiagile, kazetari eta iraultzaile teoriko komunista eta sozialista alemaniarra (Wuppertal, Renania, garai hartan Prusia, 1820ko azaroaren 28a - Londres, 1895eko abuztuaren 5a). Karl Marxen lagunmin eta lankide izan zen, eta, harekin batera, mugimendu sozialista nahiz komunistarentzako obra funtsezkoak idatzi zituen: besteak beste, Manifestu Komunista. I. zein II. Internazionalaren buruzagia izan zen. Marxengatik hauxe esan zuen: «Marxen ondoan beti bigarren biolina jo nuen»[4][5].​​

Engels Manchesterreko (Industria iraultzaren bihotza) ehun-fabrika garrantzitsu baten jabearen semea zen. Bere egonaldian, Die Lage der arbeitenden Klasse in England (Langile klasearen egoera Ingalaterran) (1845) lehen liburua idatzi zuen, eta horrek eragina izan zuen Marxen dialektika historikoa klase-borrokan ulertzeko[6][7].​​ Marxekin batera, mugimendu komunista, sozialista eta sindikalen sorrerarako funtsezko lanak idatzi zituen, hala nola Die heilige Familie (Familia Santua) (1844), Die deutsche Ideologie (Ideologia alemaniarra) (1846) eta Das Kommunistische Manifest (Alderdi Komunistaren Manifestua) (1848). Lehen Internazionaleko (1864) eta Bigarren Internazionaleko (1889) buruzagi politikoa izan zen. Marxi ere diruz lagundu zion Das Kapital (Kapitala) argitara zezan. Bere kazetaritza-jarduerek nabarmen lagundu zuten marxismoa hedatzen Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft (Anti-Dühring) (1877) eta Socialisme utopique et Socialisme scientifique (Sozialismo utopikotik sozialismo zientifikora) (1880) lanen bidez[3].

Marxen heriotzaren ondoren, 1883an, Lenin iraultzaileak idatzi zuen: «Engelsek, bakarrik, Europako sozialisten kontseilari eta gidari izaten jarraitzen zuen»[3][4].​​ Engelsek Das Kapital liburuaren bigarren eta hirugarren liburukiak argitaratu eta editatu zituen, eta Marxen notak antolatu zituen Theorien über den Mehrwert (Plusbalioaren teoria) osatzeko; ondoren, Kautskyk «laugarren liburuki» gisa argitaratu zuen. Azterketa ekonomiko eta filosofikoez gain, Engels buru-belarri arduratu zen natur zientzien eta matematikaren garapenaz, eta bere mundu-ikuskeraren garapen teorikoan lanean jarraitu zuen Dialektik der Natur (Naturaren dialektika) (1883), Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats (Familiaren, jabetza pribatuaren eta Estatuaren jatorria) (1884) eta Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie (Ludwig Feuerbach eta filosofia klasikoaren amaiera) (1888) lanetan, horrela, geroko materialismo dialektikorako oinarriak ezarriz[3].

Engelsek uko egiten dio filosofiari zientzien zientziaren rola esleitzeari, eta haren balio metodologikoa nabarmentzen du; oso ekarpen garrantzitsua da haren logika dialektikoa, ezagutzaren teoria eta agnostizismoari buruzko kritika[3]. Zuen ezagutza polifazetikoei esker, zientziak klasifikatu ahal izan zituen materiaren mugimenduaren forma objektiboekin zituzten loturetan oinarrituta[8].​ Metodo dialektikoak aplikatu zizkien natur zientziei, eta antropologiaren ezagutzak ere erabili zituen jabetza pribatuaren jatorri historikoak eta emakumeen zapalkuntza aztertzeko[9].​ Franz Mehringekin izandako korrespondentzian, Engelsek agerian utzi zuen azpiegitura ekonomikoak gainegiturarekin ideologiaren garapenarekin duen elkarreragina (filosofia, erlijioa, artea), «pentsalari deiturikoak lan egiten duen prozesu» gisa, baina «hura mugitzen duten benetako indar bultzatzaileak itzalita gelditzen dira», eta «imajinatzen dira indar eragingarri faltsuak» pentsalariari kontzientzia faltsua sortuz[10].

Engelsek Errusiako mugimendu iraultzailearenganako interesa ere erakutzi zuen, eta herrialde horretako gizarte-harremanei buruzko artikulu batzuk idatzi zituen[4]. Isaiah Berlinen arabera, Engelsen lanak, eta ez Marxenak, izan ziren Plekhanov, Kautsky, Lenin, Trotski, Mao eta are Stalinen materialismo historiko eta dialektikoaren iturri nagusia[11]. Marxen eta Engelsen teoriaren arteko erlazioa oraindik eztabaidagai da marxismoaren barruan[12].

1895eko abuztuan, 74 urte zituela, Engels hestegorriko minbiziaz hil zen Londresen. Errautsak Beachy Lurmuturrean, Eastbournetik gertu, zabaldu ziren. Hil ondoren, Leninek hau idatzi zuen:

« Haren heriotzarekin errusiar iraultzaileek bere lagunik onena galdu dute. Ohora dezagun beti Friedrich Engelsen oroimena, borrokalari handia eta langileriaren maisua![4] »


Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorria eta gaztaroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Engels familiaren etxea, Barmenen (orain Wuppertalen|), Alemania.

Engels 1820ko azaroaren 28an jaio zen, Barmenen, Renania probintzian, Friedrich Engels eta haren emazte Elise Marice[13], Renaniako ehungintzako industrialari aberatsak[14]. Familia, XVI. mendearen amaieratik Renanian finkatua, aurrera ateratzen hasi zen Engelsen birraitonaren garaietan; Barmen lekutu, eta irun-zuritze industria sortu zuen[15]. Engelsen aitak familiaren negozioa galdu zuen familiako liskarren ondorioz, eta kotoi-irutegi berri bat sortu zuen Mánchesterren Herbehereetako bazkide berriekin, Barmen & Engelskirchen[16]. Familiak —senar-emazteak eta zortzi seme-alabak, erdiak emakumeak eta beste erdiak gizonak[13]— kalbinismotik oso hurbil zegoen erlijioa adierazten zuen, eskualdean oso hedatua eta puritanismo, aszetismo, erreserba eta industria ezaugarri zituenak eta familiak Engels gazteari erakutsi zizkionak[17].


Familia burges eta erlijioso batekoa zen arren, Manchesterren bere aitaren fabrikako arduradun egon zen bitartean langileen baldintza txarretaz ohartu zen. Bertan langileen egoera aztertu eta ekonomia kapitalistaren kontrako lehen kritika zientifikoetako bat egin zuen: sozialismoaren ildotik, langileriaren askatasunaren beharra azpimarratu zuen (Ekonomia politikoaren kritikarako hastapenak, 1844; Langile klasearen egoera Ingalaterran, 1845).

1844ean Marxekin elkartu zen Bruselan. Elkarrekin Familia Santua, Alemaniar ideologia eta Alderdi Komunistaren Manifestua (1848) idatzi zituzten. Alemaniara itzuli ondoren, Kolonian, Barmenen eta Palatinatuan izan ziren matxinadetan parte hartu zuen armada errepublikarrarekin (1848). Mugimendu haren hondamendiaren ondoren Nekazarien gerra (1850), Reich-aren eraketarako Kanpaina (1850), eta Iraultza eta Kontrairaultza Alemanian (1851-1852) liburuak idatzi zituen Londresen. 1850etik 1869ra arte bere aitaren lantegian lan egin zuen eta era horretan lagundu ahal izan zion Marxi diru kontuetan. Hizkuntzak ikasi zituen, gizarteen historiak hobeto ezagutzeko, arazo militarrak ikertu zituen eta artikulu ugari idatzi zuen. Berriro Londresa itzulirik, Internazionalean bere lekua hartu eta Alemaniako sozial-demokraziaren garapena hurbiletik zaindu zuen (Gothako eta Erfurteko programen kritika, Marxekin batera, 1875-1891). Bere azken obretan teoria landu zuen gehienbat: Anti-Dühring (1877), Izadiaren dialektika (bukatu gabea), Familiaren, jabego pribatuaren eta Estatuaren jatorria (1884), Feuerbach eta Alemaniako filosofia klasikoaren bukaera (1888). Kapitala burutu zuen, Marxek bukatu gabe utzi baitzuen.

Marxen hilobiaren gaineko hitzaldia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

« Darwinek natura organikoaren garapena aurkitu duen bezala, Marxek giza historiaren garapenaren legea aurkitu du, hau da, (...) gizakiek politika, zientzia, artea, erlijioa anintzat hartu baino lehen, jan, edan, bizilekua aurkitu eta jantzi beharra daukate eta, ondorioz, Estatuaren erakundeak, lege irizpideak, artea eta erlijioa bera, bizitzeko baliabide materialen produkzioan eta herri bateko aldi bateko ekonomi garapen mailan oinarritu eta bertatik ateratzen eta azaltzen dira, eta ez alderantziz, orain arte esaten izan den moduan. »

—Friedrich Engels, Highgateko hilerrian, Londres, 1883ko martxoaren 17an


Ingalaterrako langileriari buruz[aldatu | aldatu iturburu kodea]

« Zenbat eta gehiago saiatu langilea gaur egungo egoeratik ateratzen, orduan eta etsaiago bihurtzen da burgesa. Baina bestalde, langileak nabaritzen du burgesiak gauza baten moduan tratatzen duela, jabetza bat balitz bezala, eta horregatik bakarrik, burgesiaren etsai gisa ageri da. Gaur egungo baldintzetan, langileak, duintasunari eusteko, gorrotoa eta burgesiaren aurkako matxinada erabili behar dituela frogatzeko ehunka adibide ditut. Eta grinarik gogorrenaz jabeen tiraniaren aurka protesta egin behar izatea langilearen heziketatik ondorioztatzen da, edo askoz hobeto, heziketa faltatik, bai eta Ingalaterrako langileari helarazi zaion irlandar odol sutsutik ere.

Industriaren garapenarekin batera hasi ziren langileak burgesiaren aurka matxinatzen, eta matxinada horrek zenbait fase izan ditu. Ez dugu hemen fase horien esanahi historiko zehatza aztertuko (...); zenbait gertakariren berri emango dut, Ingalaterrako proletarioen ezaugarriak adierazteko.

Lehenengoa, zakarrena, matxinada horren formarik ikaragarriena, delitua izan zen. Langilea beharrean eta premia gorrian bizi zen, eta beste batzuk hobeteo zeudela ikusten zuen. Langileak ez zuen ulertzen, gizartearen alde aberats alferrontzi batek baino askoz ere ahalegin handiagoa egin arren, zegatik jasan behar zituen baldintza txar haiek. Jabetzarekiko berezko errespetuari gailentzen zitzaion premia gorria; eta lapurretan zebilen. Industria zabaldu ahala delinkuentziak gora egin zuen, eta urteko atxilotuen kopurua eta kotoiaren kontsumoa lotuta daude.

Baina berehala ulertu zuten langileek metodo horren bidez ezin zitekeela ezer lortu. Gaizkileek nork bere aldetik soilik egin zezaketen protesta, banako gisa soilik, lapurreta eginez, gizarteko ordenaren aurka (...), Langileria burgesiari aurre egiten hasi zen, makinak sartzearen aurka egiteko indarra erabili zuenean: hori bat-batean gertatu zen, berez, langile-mungimendua sortu zen modu berean.

»

—Friedrich Engels, Ingalaterrako langileriaren egoera, 1844


Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Friedrich Engels | German philosopher». Encyclopedia Britannica (ingelesez). Consultado el 5 de noviembre de 2020.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «INICIO» Fundación Federico Engels (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  3. ↑ a b c d e «Federico Engels» www.filosofia.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  4. ↑ a b c d «Lenin (1895): "Federico Engels".» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  5. ↑ «Engels To Johann Philipp Becker 15 October 1884». marxists.architexturez.net. Consultado el 2 de abril de 2022.
  6. ↑ (Ingelesez) Bottomore, Tom. (1992-04-08). A Dictionary of Marxist Thought. Wiley ISBN 978-0-631-18082-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  7. ↑ (Ingelesez) «Marxismo : una guía ilustrada | WorldCat.org» search.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  8. ↑ «Clasificación de las ciencias» www.filosofia.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  9. ↑ (Ingelesez) Royle, Camilla. (2022-03). «Thinking as an Engelsian» Human Geography 15 (1): 66–72.  doi:10.1177/19427786211050982. ISSN 1942-7786. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  10. ↑ «Engels: Carta a Franz Mehring; 14 de julio de 1893». webs.ucm.es. Consultado el 16 de enero de 2021.
  11. ↑ (Ingelesez) Berlin, Isaiah. (2013-11-10). Karl Marx: Thoroughly Revised Fifth Edition. Princeton University Press ISBN 978-1-4008-4811-9. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  12. ↑ Steger, 1999, «1. The Engels-Marx Question: Interpretation Identity/ies, Partnership, Politics», p. 17.
  13. ↑ a b Hunt 2010, 18 orr. .
  14. ↑ Hunt 2010, 121-13 orr. .
  15. ↑ Hunt 2010, 12 orr. .
  16. ↑ Hunt 2010, 13 orr. .
  17. ↑ Hunt 2010, 16 orr. .

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Engels&oldid=9800807"(e)tik eskuratuta