Lankide:Jean Larrieu/Chipironier

Txipironer bat edo batel edo orga edo "gazolina" euskal kostaldeko kostaldeko arrantza-unitate tradizional txikienetako bat da. Jatorriz egurrez egina, 4,50 eta 8 metro bitarteko luzera duena, bere lerroak Euskal Herriko ontzigintzaren tradizio luzearen ezaugarriak dira. Lehenengo maniobrak belaz eta arraunez. Arraun-propultsio horrek ahaleginaren ekonomian eta haren optimizazioaren bilaketan eragina izan zuen eta kostaldeko nabigazio-ontzien arkitekturan eragin handia izan zuen. Forma luze, estu, arin eta sakonera gutxiko itsasontziak ekoizten zituen. Itsasontzi hauek 20. mendearen hasieran hartu zuten motorra 1920tik aurrera. Tripulazioa bost gizonek osatzen dute.

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txipironier hitzaren jatorria da txipiroiak (txibiak euskaraz) arrantzatzeko erabiltzen dela maiz.

Aurrekariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aspalditik daude arrantza-ontzi txikiak (1353an idatzitako Bermeoko Ermandadearen ordenantzetan garrantzi ertainekotzat aipatzen dira battelak).^[1] Eraikuntza mota hori gutxienez XIII. mendetik dokumentatu da. Izan ere, Parisko artxibo nazionaletan Donostiako zigiluaren argizari-aztarna ikus daiteke, 1297. urteko dokumentu batean.

Erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txipiroiak (txibiak), antxoak, txintxarra eta legatza arrantzatzeko asko erabiltzen da. Tretza, mailasare txikiak eta krustazeoentzako nasak ere arrantzatzeko ere balio du. Batzuk, zubi estalia ez dutenez, ohikoa edo oso gomendagarria ez den arren, itsasotik urrundu egiten dira udako egun onetan, hegalaburra arrantzatzera, kostatik 10-15 mila ingurura hurbiltzen denean.

Eraikuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1980ko hamarkadara arte egurrez eraikita, zenbait ontziola, besteak beste Olaziregi, Hondaribian, poliesterrezko zuntzak eraikitzera igaro ziren, eta berrogei urtean ia zurezko kipironiero guztien ordez zuntzezko kipironieroak jarri zituzten.^[2]^[3] Baionako portuetan, Bermeon, euskal itsasertz osoan, ehunka poliesterrezko quipironiero ikus daitezke, bata bestearen ondoan lerrokatuta, eta oso gutxi irauten dute portu horietan. Hala ere, zubirik gabeko itsasontzi bat geratzen da, eta horrek ezaugarri berezi bat ematen dio, ez baita ohikoa beste kosta batzuetan, eta are gehiago Gaskoniako golfean, egunero ez baitago lasai. Zuntzez eginda daudenek ere ez dute estalkirik, unitate arraro batzuk izan ezik.

Zura fabrikatzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zura egiteko, ezagutza tekniko handia behar da, eta, beraz, ezinezkoa da amateurra eraikitzea, edo oso zaila, gutxienez. Are gehiago, kasu gehienetan eraikin horiek herrigune erditik abiatuta egiten ziren, ez planoetatik. Erdi-ildoa da zura eraikitzeko oinarrizko elementua. Desmuntagarria da, eta, hortik abiatuta, ur-lerroak eta etorkizuneko chipironierren probabilitate-multzoa biltzen dira. Ontziaren plana da. Bi baso desberdinetatik abiatuta egiten da erdi-igoera, flotazio-lerroa markatzeko.

Quipironier baten lerroak oso bereizgarriak dira, baina aldaketa batzuk egin daitezke. Oskolaren forma honela defini daiteke: branka, oro har, zuzena da, pixka bat irtena eta oso tulipanak, saihetsak apur bat zatituta, popa zulatua, botboto alderantzikatua oso nabarmena; tonu positiboa nahiko nabarmena da. Bordatuak oso pintatuak dira. Altzairuzko txatarra (brontzezkoa izan ohi den zinta biguna) gilaren azpian jartzen da, brankatik botora. Batez ere tamaina dela eta bereizten dira ontzi horiek. Oskola luzeenek aldaketa teknikoak eragin dituztela jakinik, hala nola, mintz torneatuen eta beroan ploionatutako beste akazia batzuen arteko alternantzia. Egitura hauek osatzen dute: pichpin-a (zur erretxinatsua, korapilorik gabea, ia haritzaren gogortasunera iristen dena) edo Iparraldeko pinua, haritz-mintz torneatuak (zerratuak), lurrunetan egindako akazia-zirrindola kalatuak, bordeatuetara errazago eta beroan errazago bidal daitezen (teknika hori da zuraren lerroa gehien errespetatzen duena). Haritzezko piezak kontu handiz aukeratzen dira, egurraren zuntzak ekoitziko den piezaren kurbetara egokitzeko.

Ezaugarri formal horiek baino ez zaizkie aplikatzen EAEko zenbait ontzi tipikori, 4,50 metrotik 20 mètres eskasera bitarteko luzera baitute. Ontzi-multzo horren barruan daude: battelikua, battel handia, battel handia, lera, lera eta beste hainbat arrantza-unitate. Gaur egun, Labourden ordezkari gutxi geratzen dira: Baionako Patchikua eta “Aïrosa” gisa sailkatutako sardinier-thonier-argia “Saint-De-Chiritia” portuan, 1954^[4] Zurezko quipironier eraikin tradizionala erabat desagertu ondoren, Albaola elkarteak, Gipuzkoako Pasaiako lantegian, Egurrezkoa elkartea eta Marin obra, Donibane Lohizunen.

Pironieroak edo batelak gasolinazko motor txikiz (edo "gasolindegi" ezizenez) hornitu ziren lehenik, eta diesel motorrez gero. Horretarako, laginketa handitu egin zen, zabalera handitu egin zen eta gila lodi bat gehitu zitzaion helize-zuhaitza igaro ahal izateko.

Atzeko estalkian masta txiki bat jartzen da, belo finko batekin, herena edo triangeluarra izan daitekeena. Haren funtzioa ez da dirudien bezalakoa, baizik eta kulunka eta haizea saihestea, bai nabigazioan, bai motor geldiaren arrantzan. Posizio- eta nabigazio-argiak bertan jartzen dira. Kabina txiki bat duten quipironier batzuk ere ikus daitezke. Horrela, euskal kostaldeko arrantza-unitate handienak imitatzen ditu. Baina ohikoagoa da Kantabriako portuetan euskal portuetan baino.