Martiodako erlikiak

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Martiodako erlikiak
Jatorria
Sorrera-urteaXVII. mendea
Ezaugarriak
Materiala(k)hezurra eta oihala
Kokapena
LekuaMartioda
BildumaArabako Arte Ederretako Museoa

Martiodako erlikiak Arabako Martioda herrixkako erlikia multzoa dira. Martiodako San Joan Ebanjelistaren elizan gordeta egon ziren. Erlikia multzoaren jabeak Hurtado de Mendozatarrak zirela uste da. Leinu hau Austriatarren gortean nazioarteko diplomazian aritu zen, eta familiako batzuk Bruselan bizi izan ziren eta han zerbitzuak eman zituzten XVII. mendearen erdialdean, eta Martiodara itzultzean ekarri zituztela uste da. Hezurrak Alemaniatik etorri zirela uste da, baina dekoratutako piezak Flandrian egin ziren.

Hezur horiek Santa Urtsularen segizioko birjinenak eta Tebasko Legioko soldaduenak direla uste da[1]. Hezur gehienak 21 eta 55 urte arteko gizonezkoenak dira. Horrez gain, bi hezurren datazioa ere egin dute, eta ondorioztatu da ikertutako bi horiek, bederen, III. mendekoak direla[2].

Erlikiak izateaz gain erlikia-ontziak dira. Erlikia batzuk XVII. mendearen lehenengo erdian egindako ehunekin apaindurik daude. Lore irudiak eta letrak itxuratzen dituzten metal preziatuzko hariekin brodaturiko oihal joriak dira. Beste batzuk, landare gaiekin apaindutako marko bitxietan txertatzen dira. Ikertzaileen arabera Martiodako bilduma munduko ugarienetako eta interesgarrienetako bat da[3]. 2021 urtean, zaharberritze lanak egin ondoren, Arabako Arte Ederretako museoan jarri ziren ikusgai.

Testuingurua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erlikiak edukitzearen garrantzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kristautasunak hasieratik izan du erlikiekin harreman gorabeheratsua. Erdi Aroan Bizantzioko eztabaida ikonoklastak erlikiak idolo gisa hartu zituen, Ir 20:4 bortxatzen zuena: «Ez egin idolorik, ez irudirik, goian zeruan, behean lurrean nahiz lurpeko uretan dagoenetik». Botere karolingioaren pean ikonoak eta erlikiak erabiltzea askoz ohikoagoa zen, eta aldare bat sagaratzeko beharrezkoa zen santuren baten erlikia bat izatea[4], maiz erlikia batekin kontaktuan egon zen objektua izan zitekeena[5].

Erlikiak mirariekin lotuta zeudenez, edo santuen bizitzak goraipatzearekin, berauek edukitzea garrantzi handikoa zen tenplu batentzat, horrek erromesak erakartzen zituelako, eta tenpluak garrantzia irabazi. Donejakue bidea erlikiak gurtzeko erromesaldien adibidea da[6]. Horregatik, erlikiak lortzea gai garrantzitsua zen, eta negozio handia sortu zen erlikien salerosketa, opari edo lapurretekin. 1204ko Konstantinoplako setioa Laugarren Gurutzadan, adibidez, erlikia ugariren iturri izan zen, Europa osoan zehar hedatu zena[7][8][9]. 1215ean ospatutako Laterango IV. Kontzilioak erlikien salerosketen eta erakustaldien gehiegikeria salatu zuen (62. kanona), nahiz eta, ondoren, Konstantinoplan lapurtutako Lignum Crucis bat erakutsi zen[10]. Laterango IV. Kontzilioak "erlikia aurkitu berriak" txarretsi zituen, eta horrek aurretik jada santifikatutako erlikien eta santu ezagunei lotutako objektuen balioa igo zuen, hauek autentifikatuak baitzeuden.

XVI. mendean, Protestantismok gehiegikeria hauek berriro ere salatu zituen, eta batez ere kalbinisten artean erlikien gurtza eten zen[11]. Kalbinok erlikia gehienak faltsuak zirela salatu zuen, eta horretarako zerrendak egin zituen, demostratuz ezinezkoa zela hainbeste objektu egotea edo batzuen existentzia bera ere (Jesusen pixoihala, Kanako ezteian erabilitako pitxarra...[12]). Horren aurrean Trentoko kontzilioa deitu zuen Eliza Katolikoak (1545-1563), irudi eta erlikien erabilera berriro ere arautzeko, batez ere abusuak eta sineskeriak kentzeko. Kontzilioak Kalbinoren mezua kondenatu zuen, eta santuen gurtza egokia zela adierazi zuen. Horrek berriro ere erlikiak erosteko gogo bizia piztu zuen, Kontrarreformaren adierazle gisa. Flandriako Armadak Brusela, Kolonia eta Augsburgo kontrolpean hartu zituen, eta bertan zeuden ehunka erlikia hartu zituzten, Espainiara eramateko asmoarekin[13]. Filipe II.a Espainiakoa erlikien bildumagile izugarria izan zen, El Escorial monasterioan 7.500 arte metatuz[14]. Filipe II.arekin kontaktuan zeuden noble eta aberatsek, ohitura kopiatu eta euren parrokiatan edo etxeetako oratorioetan erlikiak izatea ere garrantzitsu ikusi zuten. Testuinguru horretan iritsi ziren Koloniatik Euskal Herrira Martiodako erlikiak.

Tebasko Legioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Tebasko Legioa»
San Maurizio eta Tebasko legioaren sakrifizioa, Grekoa.

Tebasko Legioa, hagiografia kristauak dioenez[15], ekialdeko erromatar armadako legio bat izan zen, 6.666 kidez osatua, Egiptoko Tebastik zetorrena; eta haren ofizialak (besteak beste, Maurizio Tebastarra) kristautasunera bihurtu ziren. Maximiano eta Diokleziano enperadoreek bagauda errebeldeen aurka borrokatzera deitu zuten legioa, baina ez zuten paganoak ziren beste soldaduekin leku berean egon nahi, eta beste kanpamendu bat sortu zuten Agaunen (egungo San Maurizio), Valaisen (Suitza). Enperadoreak eskatu zuen, zigor gisa, hamarretik bat hiltzea, baina Tebasko Legioak ez zuen izuz hartu, baizik eta pozik euren martirioagatik. Haserre, beste hamarren bat hiltzea eskatu zuen, eta berdin jarraitzen zuenez, legio osoa hil zuen[16]. Kondairaren arabera, kopuru bat ez zuten hil, eta beste hiri batzuetara joan ziren, gertatutakoa kontatzera eta Kristoren mezua zabaltzera. Horrela, beste hiri batzuek ere Tebasko Legioaren erlikiak zituztela esan ahal zuten askoz beranduago, horien artea Kolonia. 1000. urterako bazegoen kontakizun berri bat, Passio sanctorum Gereonis, Victoris, Casii eta Florentii Thebaeorum martyrum izenekoa, non esaten zen Kolonian tenplu izugarria zegoela Tebasko Legioko 318 gorpu gurtzeko[17][18]. Kolonian aurkitutako erromatar garaiko hainbat hezur arazorik gabe esleitzen ziren Tebasko legioaren kopurura, eta horrek aukera handia eman zuen hezurrak Europa osotik hedatzeko beranduago.

Santa Urtsula eta 11.000 birjinak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Santa Urtsula»
Santa Urtsularen erlikia kutxa Brujas hirian, Flandria.

Santa Urtsularen kondaira ere Jacopo da Varazzek azaldu zuen, Tebasko Legioarena bezala. Kondaira horren arabera, Bretainian Noto edo Mauro izeneko errege bat izan zen, oso kristaua zena, eta Urtsula izeneko alaba eder bat zuena. Ingalaterrako erregeak nahi zuen berarekin ezkondu, baina Urtsulak esan zion onartzeko kristautasunera bilakatu beharko zela, hamar dontzeila berari eman lagun gisa eta beste 11.000 dontzeila zerbitzurako[15]. Urtsulak uste zuen printzeak ez zuela onartuko, baina, kondairaren arabera, onartu zuen. Horrela, 11.000 birjinez osatutako segizio batekin Erromara joan ziren, hiriko agintarien haserrea sortuz. Euren aurkako jazarpena agindu zuten, eta Koloniatik pasatzerakoan hunoek setia zitzaten lortu zuten. Koloniara iristerakoan Urtsula, 11.000 birjinak eta euren jarraitzaileak hil zituzten. Kondairen arabera 434-453 artean izan zen, Atilaren garaian; beranduago Maximino enperadoaren garaira (235-238) mugitu zuten gertakaria[19]. Denborarekin ere, hasierako 11 birjinen kontakizuna handitu zen, 11.000ra arte.

Koloniak, beraz, bi santu eta martiri talde handi zituen, Tebasko Legioa eta Urtsularen birjinak, eta bien hezurren bilaketa sistematikoa izan zen XIII. mendetik aurrera, ager ursulanus deitutako lekuan[20]. Europa osoan zehar kultua hedatu zen, erlikien esportazioarekin. Fama handiko kultua zen, Kolonek euren izena jarri baitzien Birjina uharteei.

Euskal Herrira iristea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nekolalde eta Hurtado de Mendoza bikotea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Martiodako dorretxea.

Martiodako erlikiak Euskal Herrira nola iritsi ziren jakiteko, Juan Nekolalderen eta Antonia Hurtado de Mendozaren arteko bikote boteretsuari begiratu behar zaio[21]. Juan Nekolalde Urretxuko Nekolalde familia aberatseko kidea zen. 1588an jaioa, Flandriako Armadako veedor (ikuskaria) izan zen, eta horren ondorioz Done Jakueren Ordenako kide izendatua[22]. Antonia Hurtado de Mendoza Juan Hurtado de Mendoza (1580-1640) eta María de Salvatierra (1594-1651) nobleen alaba zen. Aita Martioda, Urrialdo, Berganzo eta Otoko jauna zen, Arabako Ahaldun Nagusia eta Gasteizko alkatea[23]. Ama Gaunako Anderea izan zen. Antonia Balmasedako Pedro Urrutiarekin ezkondu zen 1637an, baina lau egunera senarra hil zitzaion[24]. 1641ean amak berriro antolatu zion ezkontza, kasu honetan Juan Nekolalde Urretxuko diplomazialariarekin, bera baino nabarmen nagusiagoa zena[24].

Juan Nekolalde Urretxuko merkatarien familia bateko kidea zen. Bere aita-bitxia Kristobal Ipeñarrieta izan zen, Filipe III.a Espainiakoaren Ogasuneko Kontadorea, eta horrek sartu zuen Madrilgo Gorteko inguru politikoan. Hogeita Hamar Urteko Gerran hainbat misio politiko eta diplomatiko izan zituen, eta Filipe IV.a Espainiakoako 1927an Flandriako Ogasun Idazkari izendatu zuen. 1631 eta 1637 artean Londresen izan zen, Espainiako Enbaxadan. Urretxura itzuli zen, herriko alkate karguarkein. 1641ean, Antoniarekin ezkondu zen urtean, Flandriako Armadako veedor izendatu zuten, eta 1657an Errege Ogasuneko Kontseilari. Olivares konde-dukearen laguna zen, eta inguruan euskal jatorriko merkatari ugari zituen[25].

Erlikiak Urretxun[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urretxuko bista bat, 1844an. Baliteke hor ikusten den jauregia Nekolalderena izatea[26].

1641ean, biak ezkonduta, Flandriara joan ziren bizitzera. Bruselan sei urte izan ziren, eta bertan jaio ziren euren lehenengo bi umeak; hurrengo bostak 1647tik aurrera jaio ziren, jada Urretxun zirela[27]. Nobleziako kide izan ez arren, Juan Nekolaldek eta bere anaia Miguelek leinua osatzeko lan nabarmena egin zuten. Anaiak karguak izan zituen ere Gipuzkoan, eta Maria Zabaleta urretxuar aberatsarekin ezkonduta, hainbat etxe eraiki ahal izan zituzten. Lehenengo, Zumarragako Nekolalde oinetxea erosi zuten[28], eta ondoren hainbat etxe Urretxun, tartean plazan zegoen Etxezuria, Nekolalde jauregia izena hartuko zuena. 1655an Juanek egindako ondasunen inbentarioan lehen aldiz aipatzen ditu erlikiak: "santuen hamabi buru, tebastarren sei eta hamaika mila birjinen beste sei"[29]. Erlikia hauek berriro aipatu zituen bere testamentuan, 1660an ireki zena: "[bereziki harro nago] ditudan buru santuen eta oratorioko nire erlikiaz"[oh 1]. Emazteari eskatu zion, hil ostean, erlikiak Urretxuko elizari emateko[29].

Miguel Nekolalde hil zenean, Maria Zabaleta emazteak maiorazkoa sortu zuen bere semearentzat, Luis Nekolalde, Gipuzkoako Probintziako Fabriken eta Landaketen superintendentea. Antonia Hurtado de Mendozak berdina egin zuen, Diego Nekolalde semearen alde. Seme bakoitzak etxe bat jaso zuen oinordean, eta bakoitzak oratorio bat, bere erlikiekin. 1674an Luis Nekolaldek salaketa sartu zuen Valladoliden, eskatuz Nekolalde-Hurtado de Mendoza maiorazkoa ere berarentzat izatea, eta epaiketak arrazoia eman zion. Baina bere seme Francisco Nekolaldek oso harreman ona zuen Hurtado de Mendoza familiarekin, eta seme-alabarik gabe hil ondoren, maiorazkoa bere izebari eman zion, Antonia Nekolalde Hurtado de Mendoza, Juan eta Antoniaren alaba zena, Bernardo Hurtado de Mendoza lehengusuarekin ezkondua, Mendoza eta Martiodako jauna[30]. Antonia alargundu zenean egindako inbentarioan agertzen dira berriro Martiodako erlikiak, eta esaten da sei buru dituen multzoa Miguel eta Mariaren etxean zegoela eta beste buruak Juan eta Antoniaren etxekoak ziren. 1715tik aurrera, beraz, beti egon dira bi multzoak elkarrekin. Hala ere, ez da ezaguna noiz iritsi ziren erlikiak Martiodara, Urretxun zeuden etxeetatik, ez baita dokumentazioetan agertzen ez Martiodan, ez Urretxun[31].

Iritsiera eta jatorria datatzeko saiakerak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Martiodako erlikien inguruan dagoen dokumentazio eskasaren aurrean, beste bide batzuk erabili dituzte ikerlariek jatorria eta iritsiera datatzen saiatzeko[32]. Dokumentaziorik ezean, antzeko piezak bilatu dira, horietako batzuk ondo dokumentatuta. Martiodako piezek dituzten lakrezko zigiluak ere aztertu dira, baina ezin izan dira parekatu beste batzuekin, ez dagoelako horrelako informaziorik sistematikoki bilduta[33].

Pistetako bat Lantaronen parte den Bergondako erliki bikiak aztertzea da. Herri horretako San Juan elizako aldarearen azpian dauden burezurrak ere Tebasko Segizioaren eta 11.000 Birjinenak dira, eta beste hainbat antzekotasun dituzte Martiodakekin[34]. Kasu horretan Flandrian ere zerbitzatu zuen Sebastián Hurtado de Corcuerak ekarri zituen, Hurtado de Corcuera familiako kiderik ezagunena[35], Filipinetako Kapitain Jeneral izan zelako[36]. Ez ziren bakarrak izan: beste lote bat Pedro Hurtado de Corcuerak ekarri zuen, aurrekoaren anaiak, Duisburg, Brüggen eta Hürtheko monasterioetatik, guztiak Koloniako elizbarrutian. Pedrok beste erlikia batzuk ere jaso zituen, kasu honetan Gebhard Truchess von Waldburg artzapezpiku ohiaren kaperatik, zehazki Bergondan daudenak[37]. Bergondan dauden erlikietatik beste batzuk Luis Velascoren aginduetara zeudenek jaso zituzten, eta kasu honetan Tebasko Legioko erlikiak Treveristik atera ziren. Luis Velascoren alargunak Pedro Hurtado de Gabiria Mendoza bergararrari[38] eman zizkion, Errege Kontseiluko kidea eta Kanarietako Inkisidore nagusia[37]. Dunkerken itsasoratu zituzten[39] eta Pasaiara iritsi ziren 1620ko martxoaren 29an[40]. Baina ez zen izan familiako bakarra tebastarren eta Urtsularen jarraitzaileen erlikiak jasotzen: Iñigo Hurtado de Corcuera Mendoza, Hurtado de Gaviriaren iloba eta Pedroren anaia ere Wissel, Büderich eta Weselen izan zen hamabi urteko tregoan erlikia bilketa[37]. Pista hauetatik tiraka, Aintzane Erkiziak defendatu du litekeena dela piezak Treveristik ateratzea, eta Jesusen Lagundiak bertatik ateratako multzoetako bat izatea[41]. Hipotesi hori indartzen duen beste faktore bat da Lorenzo Fabricio Koloniako kardinalak baimena eman zuela bi buru bidaltzeko, nori eta Domingo Ipeñarrieta urretxuarrari, Flandrian Erregearen Auzitegiko kidea, eta lehen aipatutako Kristobal Ipeñarrietaren (Juan Nekolalderen aita-bitxia) anaia.

Brodatu antzekoak dituzten beste elementu batzuk aztertuta, eta erlikia-lorategien estetika ikusita, Erkiziak proposatu du buruen multzoa XVII. mendeko bigarren laurdenekoa izango litzatekeela[42], Flandrian egina, erlikia-lorategiak agian pixka bat beranduago, baina XVII. mendearen lehen erdikoak, beti ere[43].

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

VL1 burezurra. Gaur egun beste kutxa batean erakusten da, gainontzekoen gainean.

Martiodako erlikiak izenarekin ezagutzen dugun taldeak elementu ezberdinak ditu: alde batetik erlikiak eurak daude, gehienbat hezurrak, lehen esan bezala Tebasko Legioarekin eta Santa Urtsularen segizioarekin identifikatzen direnak. Erlikia horiek erlikariotan bilduta aurkezten dira, euren balio artistikoa erakusten duena. Bi motatakoak daude: burezur dekoratuak, batez ere emakumeek brodatutako teknikez apainduak[44], elementu naturalak erakutsiz; eta erlikia eszenografikoak, usain oneko landareekin (astaizpilikua, erromeroa, frantziar arrosa eta txikori belarra[45]) apaindutako hezurrak edo hezur-zatiekin irudikatutako burezurrak.

Burezurren adina eta sexua identifikatzea ez da beti zehatza, baina grosso modo erabilgarria da. Burezur gehienak gizonezkoenak helduenak dira (21 urte baino gehiago), baina CD3 signatura duena 30 bat urteko emakumezko batena da[46]. CD2 burezurra 50 urte baino gehiago dituen gizon batena da[47]. Erlikia eszenografiko batean burezur bat beharrean aldaka-hezur bat dago, sexua identifikatzeko erraztasuna dena: hau ere gizonezko heldu batena da. Hezur luzeak dituzten elementuetan ezin da jakin sexua zein den, baina bai pertsona helduak zirela[48]. VL6 pieza hiru pertsona ezberdinen hezurrekin (gutxienez) osatuta dago[47]. Bi laginen karbono-14 ikerketa egin zen (CD3 eta VL3) eta hezurrak III. mendekoak zirela aurkitu da[49].

Erlikia-ontziak egiteko erabilitako egurra haritz kanduduna da, eta beste material batzuk simulatzeko margotuta daude[50]. Bitxia bada ere, zortzi burezur gordetzen zituen kutxak zazpi leiho baino ez zituen[oh 2]. Brodatuetako batzuek letrak dituzte, MRA (Maria) edo IHS (Jesus), azken hau Jesusen Lagundian ohiko akronimoa.

Erlikiaren atalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Martiodako erlikiaren atalak, Arabako Foru Aldundiak egindako katalogoaren arabera[51]:

Erakusketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ "Del thesoro que tengo de las santas cavezas y reliquias de mi oratorio y de pinturas de las de primor y devocion"
  2. ↑ Horregatik orain zortzigarrena, hezur luze batzuekin batera, beste kutxa batean erakusten da museoan.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Testuinguru historikoa» web.araba.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-14).
  2. ↑ Kortabarria, Amaia Ramirez de Okariz. «Martiodako erlikiak ikusgai» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-08-14).
  3. ↑ «Data jarri diete tebastarrei - Gasteiz» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-14).
  4. ↑ López de Munain 2023, 34 orr. .
  5. ↑ López de Munain 2023, 35 orr. .
  6. ↑ Fandiño Fuentes, Rafael. (2019). Reliquias y relicarios medievales en la catedral de Santiago de Compostela. Origen y evolución. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  7. ↑ López de Munain 2023, 38 orr. .
  8. ↑ Freeman, Charles. (2011). Holy Bones, Holy Dust: How Relics Shaped the History of Medieval Europe. Yale University Press ISBN 978-0-300-12571-9. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  9. ↑ Tausiet, María. (2013). El dedo robado: reliquias imaginarias en la España moderna. Abada ISBN 978-84-15289-82-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  10. ↑ López de Munain 2023, 39 orr. .
  11. ↑ (Frantsesez) Boiron, Stéphane. (1989-01-01). La controverse née de la querelle des Reliques à l'époque du concile de Trente, 1500-1640. (Presses universitaires de France) réédition numérique FeniXX ISBN 978-2-7059-1327-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  12. ↑ López de Munain 2023, 43 orr. .
  13. ↑ López de Munain 2023, 43-44 orr. .
  14. ↑ «Colección de Auténticas · Real Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial · Real Biblioteca Digital» rbme.patrimonionacional.es (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  15. ↑ a b (Gaztelaniaz) de la Voragine, Santiago. (2008-09). La leyenda dorada. Alianza Editorial ISBN 978-84-206-5845-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  16. ↑ López de Munain 2023, 48 orr. .
  17. ↑ López de Munain 2023, 49 orr. .
  18. ↑ (Ingelesez) Haverkamp, Eva. (2009-12). «Martyrs in rivalry: the 1096 Jewish martyrs and the Thebean legion» Jewish History 23 (4): 319–342.  doi:10.1007/s10835-009-9091-1. ISSN 0334-701X. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  19. ↑ López de Munain & 2023 50.
  20. ↑ (Ingelesez) Cartwright, Jane. (2016-06-15). The Cult of St Ursula and the 11,000 Virgins. University of Wales Press ISBN 978-1-78316-868-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  21. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 52-53 orr. .
  22. ↑ «Juan de Necolalde y Martínez de Barrenechea | Real Academia de la Historia» dbe.rah.es (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  23. ↑ Portilla Vitoria, Micaela. (1958). «La torre de los Hurtado de Mendoza en Mártioda (Álava)» Boletín de la Institución Sancho el Sabio IIII.
  24. ↑ a b Erkizia Martikorena 2023, 57 orr. .
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Lacabe Amorena, María Dolores. (2013). Juan de Necolalde: un secretario de Felipe IV en la Guerra de los Treinta Años. Universidad de Deusto (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  26. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 60 orr. .
  27. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 58 orr. .
  28. ↑ Lacabe Amorena, María Dolores. (2008). La casa de Necolalde en Zumarraga: Transformación de una casa solariega medieval y creación del Mayorazgo de Necolalde. Zumarragako Udala.
  29. ↑ a b Erkizia Martikorena 2023, 61 orr. .
  30. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 63 orr. .
  31. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 64-65 orr. .
  32. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 66-71 orr. .
  33. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 71-74 orr. .
  34. ↑ (Gaztelaniaz) «Las diez cabezas de las "11.000 vírgenes" de la iglesia del concejo de Berguenda» EITB 2021-12-20 (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  35. ↑ Villar-Aragón Berzosa, Víctor; Sanjuán Monforte, José Carlos. (2020). «Sebastián Hurtado de Corcuera. El inicio de una noble Baronía.» Anales de la Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía (23): 193–256. ISSN 1133-1240. (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  36. ↑ «Hurtado de Corcuera, Sebastián - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  37. ↑ a b c Erkizia Martikorena 2023, 67 orr. .
  38. ↑ Canarias, Genealogías. (domingo, 16 de octubre de 2016). «GENEALOGIAS CANARIAS: AGÜIMES, 1606. TESTIFICACIONES ANTE EL SEÑOR INQUISIDOR» GENEALOGIAS CANARIAS (Noiz kontsultatua: 2024-05-15).
  39. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 68 orr. .
  40. ↑ Alexandre Ramírez, Lázaro. (1975). Historia de la Noble Villa de Bergüenda. Bilbo.
  41. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 69 orr. .
  42. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 75-88 orr. .
  43. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 89-94 orr. .
  44. ↑ Erkizia Martikorena 2023, 94-95 orr. .
  45. ↑ López Sebastián 2023, 126-130 orr. .
  46. ↑ López Sebastián 2023, 132-133 orr. .
  47. ↑ a b López Sebastián 2023, 136 orr. .
  48. ↑ López Sebastián 2023, 133 orr. .
  49. ↑ López Sebastián 2023, 137 orr. .
  50. ↑ Rojo 2003.
  51. ↑ Arabako Foru Aldundia. (2023). «Colección» Las reliquias de Martioda (Arabako Foru Aldundia): 20-51 or. ISBN 978841263284..

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Martiodako_erlikiak&oldid=9796063"(e)tik eskuratuta