Xenolito
Xenolito bat magman sartuta dagoen arroka bat da, magma hozten doan bitartean. Magma, lurrazalaren azpitik urtuta dagoen arroka da, sumendi-erupzio batean laba moduan gailentzen dena. Magma hoztu ondoren sortzen den arroka; arroka igneoa deitzen da hain zuzen ere, beraz, arroka igneoetan txertatutako arroka mota ezberdinak dira.[1]
Xenolitoak ez-uniformeak izan daitezke banakako kokapenetan, baita espazioan mugatuta dauden eremuetan ere, adibidez; Niijima sumendiko (Japonia) erriolitak laba menderatzen duenak, bi Gabbro xenolito mota dituzte jatorri desberdinekoak direnak: tenperatura eta presio baldintza desberdinetan sortu ziren.
Nahiz eta xenolitoaren terminoa ohikoagoa izan inklusio igneoetan, definizio zabal batek, arroka sedimentarioetan estalitako arrokak izan ditzake.
Benetako xenolitoa izateko, barne arroka oso desberdina izan behar du bilduta dagoen arrokarekiko.[2]
Xenolitoa, arroka sedimentarioko arrasto zati bat izan daiteke. Meteoritotan edo arroketan ere aurkitu izan dira Lurraren aurka talka egiterakoan edo beste objetu batzuekin talka egiterako orduan, atmosferatik kanpo.
Inguruko magma batean urtzen bada, xenolitoak bere ezaugarriak galdu ditzake. Hozten doan heinean, materialak xenolito izatetik arroka metamorfiko izatera alda daiteke. Arroka metamorfiko bat, arroka bat beste forma batera aldatu dela esan nahi du.
Xenolitoak oso baliagarriak dira geologian:
- Euskal geologikoki oso erabilgarriak diren sakonune handietatik etorritako arroka gabeko piezak kontsideratzen direlako
- Aurkitzen diren arrokak (bertan xenolitoak aurkitzen direnak) definizioz zaharragoak izan behar dute xenolitoak baino.
- Lur azpian baldintza magmatikoko / tenperatura / kimikoen ebidentziak eraman ditzakete[1]
Mantu trinkozko xenolitoak basal alkalinoaren laba eta laba fluxuaren erupzioen ohiko agerraldiaren arabera, magma hori sakonetik eraman zuten. Neurri desberdineko xenolitoentzako egonlekua kalkulatu daiteke xenolitoen indar ezberdinak orekatzen haien gorakadan eta magmaren propietate erreologikoaren suposaketak eginez. Egin diren kalkuluek, xenolito batek 20 cm-ko zabalera duena, 0,1 m/s-ko abiadura izango duela adierazten dute. Jakina, magmaren gorakadaren abiadura handiagoa izan beharko luke xenolitoak azalerara eramateko; Xenolitoaren likidazio-tasa magma-igoeraren tasaren gutxieneko estimazioa eskaintzen du.
Nola sortzen dira?[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Xenolitoak pitzadura sakonetatik edo hodietatik askatzen dira Lurraren gainazalean. Magma Lurraren gainazalera igotzen da lurrazalaren eta mantuaren artean. Material higidura igotzen doan heinean, bidaiatzen duen magma hodiaren zatiak eta piezak mozten ditu. Zati eta pieza hauek, magman harrapatuta baina bertan urtu gabe, xenolito bihurtzen dira. Magma hodien aldeetatik urratuta dauden kristalak xenokristalak deritze.
Magma erupzioan sartu edo Lurraren gainazalean izurtu ahala, airea edo urara hozten da. Laba nahiko azkar hozten da eta hainbat formetako arroka igneoak sortzen dira. Xenolitoak ikusgai izaten dira normalean. Inguruko arroka igneoen dentsitate eta kolore desberdinak dituzte. Xenolitoak harea bezain txikiak edo futboleko pilota bezain handiak izan daitezke eta baita hainbat metrotako luzera ere.[1]
Xenokristalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Xenokristalak, magman erantsiak magmaren usaina bitarte edo xenolitoen zatiketa bitarte dauden mineral “bitxiak” dira. Hiru mota nagusi daude:
- Restite materiala, mantuaren mineralaren lurrazalaren fusio gunetik ateratzen den errefraktarioa.
- Material guztiz exotikoak, hodi edo magma ganberako hormen edo sabaien hormak apurtuta.
- Material kidea, magma ganbaran dagoeneko kristalen metaketa bat irudikatzen duena, magma freskoaren mugimenduan hautsi zen.[3]
Xenolitoak eta xenokristalak, sarritan agertzen diren bi arroka moten izenak dira eta hauek, tenperaturaren ondorioz kaltetuak izan daitezke.
Xenolitoak eta xenokristalak Lurraren mantuaren geologiari buruzko informazio baliagarria eskaintzen dute. Zientzialariek Xenolitoen propietate kimikoak aztertzen dituzte, osatutako sakontasuna ulertzeko. Xenokristal asko Lurraren barruan ehunka kilometrotara sortu ziren, minen eta putzu sakonen azpian. Mantu honen baldintzen inguruko informazioa ezinezkoa litzateke xenolito eta xenokristal gabe ulertzea. Geologoek landutako ezaugarrietako batzuk Lurraren azalaren tenperatura, presioa, eraikuntza eta mugimenduak dira.[1]
Asimilazioa xenolitoetan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo materiala, magmaren konposizioa, tenperatura eta denbora erabilgarriaren arabera, kanpoaldeko materiala tenperatura desberdinetan urtuta dagoen masarekin kimikoki orekatzen da. Asimilazioaren printzipio termiko eta kimikoak Bowenek (1928) izendatu zituen duela hamarkada asko.
Orekan ez dauden xenolitoak, urtu, disolbatu edo erreakzionatu dezakete, eta prozesu honek aldi bateko asimilaziora eraman dezakete. Beraz, xenolitoaren faltak ez du esan nahi ez dagoenik magmaren kutsadura. Izan ere, xenolitoak guztiz asimilatuak izan zirela adieraz dezake. Beste alde batetik, xenolito askoren presentziak ez du esan nahi magma oso kutsatua egon denik.
Xenolitoak hiru modutan asimilatu daitezke:
Fusioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hartu, adibidez, kuartzo-feldespatoa hareharria 800 °C bitarteko magman erantsia dagoena eta 2Kbar-eko ur presioa duena; kuartzo, plagioklasa eta ortoklasa banaka 800 º C-tik gorako tenperaturan urtzen dira, baina kuartzoaren nahasketa gutxieneko fusio puntua duen feldespato batekin edo hainbat feldespatorekin, edo feldespato bat beste batekin nahastuta dagoenean, <800 º C-tan sortzen dira,horrek esan nahi du, fusioa edonon gertatu daitekeela kuartzoa eta feldespatoa edo bi feldespato kontaktuan egotean. Kontuan izan behar da fusioa toki egokienetan sortzen dela. Fusioaren nabaritasuna batzuetan beirazko film gisa kontserbatzen dira, alearen mugetan eta erreakzioa fusioarekin lotzen bada ehundura harroa sortzen da xenolitoen marjinetan zehar.
Irtenbidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Irtenbidea fusioa gertatzen soilik xenolith du magma (marjinak on) kontaktuan dator desberdina. Prozesuak ez du xenolitoaren desagregazioa izango. Irtenbide hori jasaten duten xenokristalak, biribilak bihurtzen dira magma nahasketan zehar fenokristal batzuk bezala.
Erreakzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Soluzio moduan, batzuetan xenolitoa magmarekin kontaktuan jartzen denean gertatzen da. Adibidez, kuartzoa magma basikoarekin erreakzionatzean piroxenoak sortzen ditu, normalean, xenolitoaren edo xenokristalaren marjinak txertatzen dituen agregatu fina.
Asimilazioek energia termikoa eskatzen dute, zeinen magma bera bakarrik izan daitekeen. Magma beroak bi iturri ditu:
• Tenperatura jaisteko hozten den bitartean askatzen dena.
• Kristalizazio bero latza.
Kristal asimilatuen patua konposizioaren eta aitaren fusioaren araberakoa da. Bero nahikoa badago, fase kristalinoa disolbatzen da, siliziozko urtutakoa masa ez bada fase horretan saturatu. Beraz, kuartzozko xenokristalak egungo eskalan disolbatzeko solido basaltoetan desegin dezakete; bertan, silizea <1-en, basaltoa soiltasunez berotu egiten da.[3]
Motak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ingurune mikrogranularrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ingurune hauek, forma biribilduak edo elipsoidalak dituzte normalean, aleak finkatzeko joera eta mineral mafikoak eduki handia dute. Granitoa dira, eta jatorria ere igneo da (oinarrizko magmak), beraz, magmak nahasketa proba gisa hartu daitezke. Arroka dioritiko, tonalitiko edo granodioritikoei dagokie. Kontaktuak biribilduta edo bihurgunez egiteak esan nahi du granitozko magmetan sartzen direnean guztiz edo zati batez fusio eginda dagoela.
Ingurune mikrogranularrak granitozko urtze batekin nahastu daitezke. Nahastean, beren kontaktuak trantsizioak dira eta forma irregularragoak dira.
Ingurune mikrogranularren ugaritasuna zenbaitetan "txorro" edo enklabe kanalen ondorioz gertatzen da, magma oinarrizko sarrera likido granitikoan sartu zen tokian.
Magma nahasketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bi bainu magmatikotan kontrastatuta dagoen denboran eta espazioan igneoak nahasketa egitura ezberdinak ikusteko aukera ematen digu. Bi hauen arteko harremana oso tolestua da, lobulatua eta festoneatua. Ingurune mikrogranularren zatiketa eta eraketa ikusten da. Konposatuen kontrastea geroz eta handiago bada, zailagoa da benetako nahaste bat lortzea.
Ingurune surmikazeoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tamaina txikikoak dira, mineral mafiko askorekin, normalean, biotita eta foliazioarekin. Foliazioaren presentziak adierazten du arroka metamorfikoaren zati direla eta ez direla magmatik etorritakoak. Fase mafikoen ugaritasuna, horietako batzuk presio eta tenperatura ertain eta handiko ordezkariak izan dira. Horrek, ingurune horiek metamorfikoak berreskuratzeko zatiak interpretatzea ekarri du, hau da, erauzitako zatiak, garbitu egin direla maila sakonetik igotzen den urtzeagatik.[3]
Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Dunita, peridotita eta lherzolita espinela xenolitoak laba basaltiko fluxuak dira. Kimberlitek diamante xenokristalez gain, konposizio aldakorreko lherzolitoen zatiak dituzte. Zati honetako aluminioa duten mineralek jatorriaren sakonera zenbatekoa den adieraz dezakete. Kaltzio plagioklasa egonkorra da 25 km-ko sakoneran. 25 km (16 mi) eta 60 km (37 milioi) artean, espinela aluminiozko fase egonkorra da. 60 km baino gehiagoko sakoneran, granate trinkoa, aluminioa duten mineral bihurtzen da. Zenbait kimberlitoek eklogita xenolitoak dituzte, hau da, lurrazal ozeaniko basaltoaren presio altuko produktu metamorfikoa dela eta subdukzio-zonetan zehar mantentzen den muga aldera. Peridotita xenolito batek laba basaltoaren fluxu batean, esate baterako, peridotitoaren zati bat basaltozko harkaitzetan txertatzen du. Peridotita normalean horia eta trinkoa izaten da eta basaltoa grisa eta argia izaten da
Magma basaltiko batzuk Lurraren gainazalean estaltzen dira mantuko piezekin, mantuko xenolitoak deiturikoak. Mantuko xenolitoak, abiadura azkarrarekin magma hauek sakoneratik lurrazalera igotzen dituzte, magmaren goranzko fluxuak xenolitoen likidazio-abiadura gainditu behar duelako. Bi magma mota, basalto alkalinoak eta kimberliteak, normalean, mantuko xenolitoak egiten dituztenak.[2]
