Txikipedia:Azido

Azidoak hidrogenoa (H) duten molekula batzuk dira (ez denak), euren formula kimikoa hidrogenoz hasten da. Hidrogeno hauek askatzen dituzten molekulak dira azidoak. Material baten azidotasuna handiagoa edo txikiagoa izan daiteke (hau pH-arekin neurtzen da).

Ozpinak adibidez azidotasun txikia du hidrogeno gutxi askatzen baititu), baina azido sulfurikoak handiagoa du (hidrogeno asko askatzen baititu).

Substantzia azido batek zapore garratza dauka. Elektrizitatea garraiatzen du. Azidotasun handia badu, erre egin dezake (azido sulfurikoak adibidez bai, baina ozpinak ez).

Beste substantzia bati hidrogeno ioi (H⁺, protoia) bat edo gehiago eman diezaiokeen substantzia da azidoa. Azidoek 7 baino pH txikiagoa dute. Konposatu kimiko batek protoia eman dezake, atomo elektronegatibo bati (esate baterako, oxigenoari, nitrogenoari edo kloroari) hidrogeno atomoa atxikitzen zaionean. Azidoak sendoak ala ahulak dira. Azido ahulek protoi batzuk gordetzen dituzte; azido sendoek, aldiz, protoi guztiak galtzen dituzte. Soluzioetan, azido guztiek hidrogeno ioiak askatzen dituzte. Molekula bakoitzeko askatzen diren protoien kopuruaren arabera, azidoa ahula edo sendoa da. Gainera, azido ahulek erantsita dituzten hidrogeno atomoak zatika askatzen dituzte. Azido horiek, beraz, disoziatzean, hidrogeno ioiek pH-a gutxitu dezakete, baina ez guztiz. Azido ahulak, oro har, 4-6 balioko pH-a dute; eta azido sendoek 1-3 balioko pH-a.

Basea azidoaren kontrakoa da: baseak azidoaren hidrogeno atomoa hartzen du. Uretan disoziatzen eta hidroxido ioiak askatzen dituzten molekulak dira baseak.

Azidoek nola funtzionatzen duten[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Normalean, azidoak eta baseak elkarrekin daude orekan. Horrek esan nahi du azido baten lagin batean, molekula batzuek beren protoiak utzi egingo dituztela, eta beste batzuek onartu egingo dituztela. Ura ere ioi azidoen eta ioi basikoen nahasketa da; H₃O⁺ hidronio ioiak OH^– hidroxido ioiarekin erreakzionatzen du. Beste modu batean esanda, hidronio ioiak protoi bat emango dio hidroxido ioiari, H₂O molekula bi osatuz; eta hori neutroa da. Erreakzio hau etengabe gertatzen da uraren laginean; baina, oro har, lagina neutroa izaten da, laginean hidronioa eta hidroxidoa kantitate berean daudelako. Erreakzio gehienetan, ostera, azidoak eta baseak ez daude kantitate berean, eta desoreka horrek erreakzio kimikoa gertatzea ahalbidetzen du.

Azido bakoitzak base konjugatua du, eta azidoari protoia kenduz osatzen da. Adibidez, azido klorhidrikoaren (HCl) base konjugatua kloro-anioia (Cl^–) da. Azidoak eta haren base konjogatuak kontrako indarra dute. HCl azido sendoa denez, Cl^– base ahula da.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azidoek hainbat kontzentrazio-maila izan ditzakete. Horretaz gain, batzuk besteak baino erreaktiboagoak dira. Azido erreaktiboagoak sarritan arriskutsuagoak dira.

Egitura molekularraren arabera, azidoek hainbat ezaugarri dituzte. Azido gehienek hauexek dituzte:

Zapore gazia dute jaten ditugunean.
Larruazala ukitzean, azkura sortzen dute.
Korrosiboak dira: larruazala eta metalak erre ditzakete.
Elektrolisian, erreaktibo gisa erabil ditzakegu, ioi mugikorren presentzia dela eta.
Tintaroi-paperean urdina gorri bihurtzen dute.
Adierazle unibertsala gorri edo laranja jartzen dute.
Elektrizitatearen eroaleak dira.

Esan bezala, azidoek larruazala erre dezakete. Eta erredura larria ala arina da azido motaren eta azidoaren kontzentrazioaren arabera. Substantzia kimikoak erabiltzean erretzen bagara, medikuarenera joan behar dugu, berehala.

Azidoek hidrogeno ioiak ematen dituztenez, azido guztiek hidrogenoa eduki behar dute.

Azidoen garrantzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azidoak oso garrantzitsuak dira. Azido nukleikoek, esate baterako, DNAk eta RNAk, kode genetikoa dute. Molekula horiek organismo baten ezaugarri ugari zehazten dituzte, eta seme-alabek gurasoengandik jasotzen dituzte. DNAk aminoazidoz egindako proteinak eraikitzeko informazioa du.

Gantz-azidoak eta gantz-azidoen deribatuak biologian garrantzitsuak dira; eta azido karboxilikoen barruan daude. Horiek hidrokarburo kate luzeak dituzte, eta azido karboxilikoen talde bat dute amaieran. Ia organismo guztien zelula-mintzetan fosfolipidoen bi geruza daude: gantz-azidoek (kate hidrofoboak) fosfatoekin (talde polar eta hidrofiloa) osatutako mizela.

Gizakietan eta animalia askotan, azido klorhidrikoa urdailak sortzen duen azido gastrikoan dago. Proteinak eta polisakaridoak hidrolizatzen ditu. Era berean, pro-entzima inaktiboa (pepsinogenoa) entzima aktibo (pepsina) bihurtzen du. Organismo batzuek defentsarako sortzen dituzte azidoak: adibidez, inurriek azido formikoa ekoizten dute, eta olagarroek azido beltza.

Azido gehienak naturan aurki ditzakegu. Horietako batzuk hauexek dira:

Ozpina da ziurrenik ezagunetakoa: azido azetikoa dauka, eta horrek berezko zaporea ematen dio.
Azido nitrikoa (HNO₃): XIII. mendetik ezagutzen dugu.
Azido zitrikoa (C₆H₈O₇): Fruta mota askotan dago, eta seguruenik Geber-ek aurkitu zuen VIII. mendean.
Azido laktikoa (C₃H₆O₃): Carl Wilhelm Scheele-k aurkitu zuen, 1780an. Esnekietan dago, hala nola jogurtetan.
Azido sulfurikoa (H₂SO₄): Ziurrenik, Geberek aurkitu zuen. Gaur egun baterietan dago.