Azido desoxirribonukleiko-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
{{artikulu ona}}

{{Txantiloi:Genetika}}
[[Fitxategi:DNA Overview.png|thumb|564x564px|DNAren helize bikoitz itxurako egitura.]]
'''Azido desoxirribonukleikoa''' (oro har '''DNA''' siglarekin laburtua; edota, batzuetan, '''ADN''' siglarekin)<ref group="oh">Euskaraz, badirudi zientziarako laburtzapenik erabiliena eta egokiena DNA dela gaur egun:
* Dokumentu honetan, esaten dute [[euskal Herria|euskal herritar]] [[zientzia]]larien artean «forma kanonikoa» dela DNA: [https://web.archive.org/web/20100620144502/http://www.ei.ehu.es/p289-content/eu/contenidos/informacion/euskara_inst_jardunaldiak2008/eu_jar2008/adjuntos/LIBURUAehuei08-06.pdf Kepa Altonaga (Zoologia eta Animali Zelulen Biologia Saila. Zientzia eta Teknologia Fakultatea. EHU/UPV): «Txontak eta txolarreak: gogoeta bat ereduzko prosa zientifikoaren gainean» (2008. urtea).]
* Beste honetan ([https://web.archive.org/web/20100620144842/http://www.ei.ehu.es/p289-content/eu/contenidos/informacion/euskara_inst_jardunaldiak2008/eu_jar2008/adjuntos/LIBURUAehuei08-23.pdf Alfontso Mujika: «Aholkularitza-lanaren ustiaketa didaktikoa», 2008. urtea]), zientzietako euskal terminologian jakintsuenetakoa dugun [[Alfontso Mujika]]k adierazi du «arau/gomendio/aholku» hau aplikatzen dutela [[Elhuyar Fundazioa]]k eginiko testuetan:
:{| class=wikitaula
! EZ !! BAI
|-
| (biologian) <br />
ARN, ADN, gene-adierazpena
|| (biologian) <br />
RNA, DNA, gene-espresioa
|}
: Elhuyarkoek irizpide hori erabiltzen dutela baieztatzen da erakunde hartako kide diren [[Antton Gurrutxaga]]k, [[Saroi Jauregi]]k eta Alfontso Mujikak 2004. urtean idatzitako beste artikulu honetan ([http://www.eizie.org/Argitalpenak/Senez/20041031/zuzenelhuyar Antton Gurrutxaga, Saroi Jauregi, Alfontso Mujika: «Zuzenketen kudeaketa eta hizkuntz zerbitzuak», ''Senez'', 27. zenbakia, 2004]) ere: «Elhuyarren irizpidea da ingelesezko siglak erabiltzea: ''RNA'' eta ''DNA''».
* [[EIMA]]k, Biologiako ikasliburuetarako, DNA forma erabiltzea hobesten du (EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-euskcont/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/Zientzia_22_06.pdf ''Zientzia eta teknikako euskara arautzeko gomendioak'']{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011).
* Azkenik, ''[[Berria]]'' egunkarian bilaketa eginda (2010-05-17ko 22:00ak diren honetan), 106 aldiz azaltzen da «ADN», eta 317 aldiz «DNA». ''[[Argia (aldizkaria)|Argia]]'' aldizkariko bilagailuak ez du zenbaketarik egiten, baina Googlen «ADN site:argia.com» bilaketa eginda (egun eta ordu berean), 99 emaitza ateratzen dira; «DNA site:argia.com» bilaketarekin, berriz, 165.</ref> [[azido nukleiko]] mota bat da, organismo bizi<ref>{{Erreferentzia|izena=Dr Antonio Alcalá|abizena=Malavé|izenburua=Genética de la emoción: El origen de la enfermedad|argitaletxea=Penguin Random House Grupo Editorial España|hizkuntza=es|data=2015-11-04|url=https://books.google.es/books?id=LtvRCgAAQBAJ&pg=PT33&dq=ADN+instrucciones+gen%C3%A9ticas&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiXh7rl_vrkAhXox4UKHfREDHMQ6AEIMDAB#v=onepage&q=ADN%20instrucciones%20gen%C3%A9ticas&f=false|isbn=978-84-9069-206-6|sartze-data=2020-02-18}}</ref> guztien funtzionamendu eta garapenaren informazio [[genetika|genetikoa]] duena eta bere transmisioaren erantzulea dena.

Ikuspuntu kimikotik, DNA [[nukleotido]]en polimero bat da; hau da, polinukleotido bat.<ref>{{Erreferentzia|izena=Guillermo Cejas|abizena=Mazzotta|izenburua=Identificación por ADN|argitaletxea=Ediciones Jurídicas Cuyo|hizkuntza=es|data=2000|url=https://books.google.es/books?id=jUogibUU7igC&pg=PA324&dq=ADN+es+un+pol%C3%ADmero&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiwz8rH__rkAhWHy4UKHbUMAjcQ6AEIKTAA#v=onepage&q=ADN%20es%20un%20pol%C3%ADmero&f=false|isbn=978-987-527-014-5|sartze-data=2020-02-18}}</ref>  Elkarrekin lotutako unitate sinple askoz osatutako polimero konposatua da, ''bagoi'' askoz osatutako ''tren'' baten antzekoa. DNAn ''bagoi'' bakoitza nukleotido bat da, eta, aldi berean, nukleotido bakoitza [[azukre]] ([[desoxirribosa]]), base nitrogenatu ([[adenina]] (A), [[timina]] (T), [[zitosina]] (C) ala[[guanina]] (G)) eta [[fosfato]] talde batez osatuta dago; azken horrek ''bagoiak'' elkarren artean lotzen ditu. ''Bagoi'' edo nukleotido bat bestetik bereizten duena base nitrogenatua da; horregatik, DNA sekuentzia base nitrogenatuak aipatuz bakarrik izendatzen da. Lau base horiek sekuentzian duten ordena informazio genetikoa kodifikatzen duena da, esaterako, ATCGATCG... Organismo bizietan, DNA nukleotido kate bikoitz moduan agertzen da, non bi kateak [[hidrogeno zubi]]en bidez lotuta agertzen diren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Publication Name:|data=2013-05-18|url=https://web.archive.org/web/20130518231739/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=118|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-02-18}}</ref>

Zelulak, DNAk duen informazioa erabili ahal izateko, nukleotidoak RNA ([[azido erribonukleiko]]a) molekulak emanez kopiatzen dira. RNA molekulak DNAtik kopiatzen dira [[transkripzio (genetika)|transkripzio]] izeneko prozesu baten bidez. RNA molekula hauek, nukleoan prozesatu ondoren, zitoplasmara irteten dira erabiliak izateko. RNAk duen informazioa kode genetikoa erabiliz itzultzen da [[proteina|proteinen]] [[aminoazido]] sekuentziak osatuz. Nukleotido hirukote ([[kodoi|kodon]]) bakoitzak aminoazido bat emango du, eta, ondoren, aminoazido hauek elkartuko egingo dira [[lotura peptidiko]]en bidez proteinak osatuz. RNA erabiliz proteinak sintetizatzeko prozesu honi, [[itzulpen (genetika)|itzulpena]] esaten zaio.

Herentziaz arduratzen diren eta DNAren sekuentzian ezinbestekoak diren unitateak [[gene]]ak dira. Gene bakoitzak RNAra transkribatuko den zati bat eta noiz eta non espresatuko den definitzeaz arduratuko den beste zati bat ditu. Geneetan dagoen informazioa zelularentzat ezinbestekoak diren RNA eta proteinak sintetizatzeko erabiltzen da.

[[Zelula]]ren barnean, DNA [[kromosoma]] izeneko egitura batzuetan antolatuta dago. Hauek, ziklo zelularrean zelula banandu aurretik, bikoiztu egiten dira. Organismo [[eukarioto]]ek ([[animalia]], [[landare]] eta [[onddo]]ek) bere DNAren gehiengoa zelularen nukleoan gordetzen dute, eta, gainerakoa, [[mitokondrio|mitokondria]] eta [[kloroplasto]]etan. [[Prokarioto]]ek ([[bakterio]]ak eta [[Arkeobakterio|arkeoak]]), zelularen zitoplasman gordetzen dute, eta [[birus]]ek, aldiz, proteinazko [[kapsida]]ren barnean. Kromosoma hornidura guztiaren materia genetikoa, [[genoma]] izenez ezagutzen da, eta [[espezie]] bakoitzaren ezaugarria da.

== Historia ==
[[Fitxategi:Friedrich Miescher.jpg|thumb|Friedrich Miescher, 1895ean hil zen mediku suitzarra.|308x308px]]

DNA [[1869]]ko [[negu]]an isolatu zuen lehenengo aldiz [[Friedrich Miescher]] suitzar medikuak [[Tübingengo Unibertsitatea|Tubingengo Unibertsitatean]] lan egiten zuenean. Erabilitako benda [[kirurgia|kirurgikoetako]] [[zorne]]aren konposaketa kimikoari buruzko esperimentuak egiten ari zela, hauspeatuta zegoen substantzia ezezagun bat ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ralf|abizena=Dahm|izenburua=Friedrich Miescher and the discovery of DNA|orrialdeak=274–288|hizkuntza=en|data=2005-02-15|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012160604008231|aldizkaria=Developmental Biology|alea=2|zenbakia=278|issn=0012-1606|doi=10.1016/j.ydbio.2004.11.028|sartze-data=2020-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Building Life On Earth|url=https://www.terradaily.com/reports/Building_Life_On_Earth_999.html|aldizkaria=www.terradaily.com|sartze-data=2020-02-18}}</ref> "Nukleina" izena eman zion, zelulen nukleotik erauzi baitzuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ralf|abizena=Dahm|izenburua=Discovering DNA: Friedrich Miescher and the early years of nucleic acid research|orrialdeak=565–581|data=2008-01|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17901982|aldizkaria=Human Genetics|alea=6|zenbakia=122|issn=1432-1203|pmid=17901982|doi=10.1007/s00439-007-0433-0|sartze-data=2020-02-18}}</ref> Ia 70 urtetako ikerketa behar izan zen azido nukleikoen egitura eta osagaiak identifikatu ahal izateko.

[[1919]]an, [[Phoebus Levene]]k argitu zuen nukleotidoak, izan ere, base, azukre eta fosfatoz osatuta zeudela.<ref>{{Erreferentzia|izena=P. A.|abizena=Levene|izenburua=THE STRUCTURE OF YEAST NUCLEIC ACID IV. AMMONIA HYDROLYSIS|orrialdeak=415–424|hizkuntza=en|data=1919-12-01|url=http://www.jbc.org/content/40/2/415|aldizkaria=Journal of Biological Chemistry|alea=2|zenbakia=40|issn=0021-9258|sartze-data=2020-02-18}}</ref> Levenek proposatu zuen DNAk solenoide (malguki) itxurako egitura eratzen zuela eta nukleotido unitateak fosfato taldeen bidez elkartuta zeudela. [[1930]]ean, Levenek eta bere maisu [[Albrecht Kossel]]ek frogatu zuten nukleina lau base nitrogenatu (zitosina (C), timina (T), adenina(A) eta guanina(G)), desoxirribosa azukre eta fosfato talde batez osatutako azido desoxirribonukleikoa zela eta bere oinarrizko egitura base eta fosfato bati lotutako azukrea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2014-03-03|url=https://web.archive.org/web/20140303173926/http://nsdl.niscair.res.in/bitstream/123456789/574/3/NucleicAcidSeq.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-02-18}}</ref> zela. Aitzitik, Levenek katea motza zela eta baseak ordena jakin bati jarraituz errepikatzen zirela uste zuen. [[1937]]an, [[William Astbury]]k DNAk egitura erregularra zuela erakusten zuen [[X izpi|X izpien]] lehen difrakzio patroia asmatu zuen.<ref>Astbury, W. (1947). «Nucleic acid». ''Symp. SOC. Exp. Bbl'' '''1''' (66).</ref>

[[Fitxategi:Maclyn McCarty with Francis Crick and James D Watson - 10.1371 journal.pbio.0030341.g001-O.jpg|thumb|Maclyn McCarty Francis Crick eta James D Watsonekin.|225x225px]]
DNAren funtzio biologikoa [[1928]]an hasi zen argitzen [[Griffithen esperimentua|Frederick Griffith]] [[Streptococcus pneumoniae|Pneumococcus]], [[bakterio]]aren andui batzuekin lanean ari zela, genetika modernoaren esperimentu batzuk burutu zituenean. Neumokokoaren andui batzuk "leunak" (S) ziren, eta beste batzuk "zimurrak" (R); horren arabera, bakterioaren [[birulentzia]] aldakorra zen.

[[Arratoi]]ei S neumokoko biziak injektatuz, haien heriotza gertatzen zen, baina R neumokoko biziak edo beroaren eraginez hildako S neumokokoekin ez zirela hiltzen ikusi zuen Griffithek. Hala ere, R neumokoko biziak eta S neumokoko hilak, aldi berean, injektatuz gero, arratoiak hil egiten ziren, eta, beren [[odol]]ean, S neumokoko biziak isolatzen ziren. Hildako bakterioak arratoiaren barnean bikoiztea ezinezkoa denez, Griffithek "printzipio transformatzaile" deitu zuen arrazoinamendu bat egin zuen. Teoria horrek, substantzia aktibo baten transferentziaren bidez, bakterio mota batetik besterako aldaketa gertatzen zela azaltzen zuen. Substantzia honek R neumokokoei kapsula azukretsu bat sortu, eta, horrela, birulentoak bihurtzea ahalbideratuko lieke.

Hurrengo 15 urteetan, bakterioaren andui desberdinen konbinaketak erabiliz, behin eta berriz errepikatu ziren esperimentu hauek, bai arratoietan (in vivo) eta bai [[saio hodi]]etan (in vitro) ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=M G|abizena=Lorenz|izenburua=Bacterial gene transfer by natural genetic transformation in the environment.|orrialdeak=563–602|abizena2=Wackernagel|izena2=W|data=1994-09|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC372978/|aldizkaria=Microbiological Reviews|alea=3|zenbakia=58|issn=0146-0749|pmid=7968924|sartze-data=2020-02-18}}</ref> Hasiera batean, [[Birulentzia|birulentoak]] ez ziren anduiak birulento bihurtzeko gaitasuna zuen printzipio transformatzailearen bilaketak [[1944]]ra arte jarraitu zuen. Urte horretan, [[Oswald Avery]], [[Colin MacLeod]] eta [[Maclyn McCarty]]k gaur egun klasikoa den [[Avery, Mc Leod eta Mc Cartyren esperimentua|esperimentu bat]] eraman zuten aurrera. Ikertzaile hauek frakzio aktiboa (printzipio transformatzailea) erauztea lortu zuten, eta, analisi kimiko, entzimatiko eta serologikoei esker, ez zuela [[proteina]], [[lipido]] edo [[polisakarido]] aktiborik ikusi zuten. Azido desoxirribonukleikoaren forma likatsu eta oso polimerizatu batez osatuta zegoela ikusi zuten, hau da, DNA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Journal of Experimental Medicine {{!}} Rockefeller University Press|url=https://rupress.org/jem|aldizkaria=rupress.org|sartze-data=2020-02-18}}</ref>.

Beroaren bidez hildako S neumokokoetatik erauzitako DNA, hala, R neumokoko biziekin nahastu zuten "in vitro". Horren ondorioz, S kolonia bakterianoak eratu ziren, eta, beraz, zalantzarik gabe printzipio transformatzailea DNA zela frogatu zen.

DNA, printzipio transformatzaile gisa, unibertsalki onartua izateko hainbat urte pasa ziren arren, aurkikuntza hau genetika molekurraren jaiotzan giltzarria izan zen. Azkenik, DNAk herentzian zuen papera [[1952]]an onartu zen [[Alfred Hershey]] eta [[Martha Chase]]n [[Hershey-Chase esperimentua|esperimentuei esker]].

Molekularen karakterizazio kimikoari dagokionez, [[1940]]an, [[Chargaff]]ek DNAren base nitrogenatuen proportzioak ezagutzeko balio izan zuten esperimentu batzuk egin zituen. Purinen proportzioak pirimidinen berdinak zirela ikusi zuen ([A]=[T] eta [G]=[C]), eta, DNA molekula jakin batean, G+C kantitatea ez zela beti A+T kantitatearen berdina, %&nbsp;36–70 artean aldakorra zela. Informazio honekin eta [[Rosalind Franklin]]ek lortutako X izpien difrakzio datuekin, [[James Dewey Watson|James Watson]] eta [[Francis Crick]]ek DNAren egitura tridimentsionala azaltzen zuen helize bikoitzaren modeloa proposatu zuten [[1953]]an.

[[Nature]] aldizkari zientifikoaren ale berean, Watsonek eta Crickek proposatzen zuten modeloaren alde agertzen ziren bost artikulu argitaratu ziren. Artikulu hauetan lehena, Franklin eta [[Raymond Gosling]]ena, X izpien difrakzio datuekin modeloaren alde egiten zuena zen.

[[1962]]an, Franklin hil eta gero, Watsonek, Crickek eta Wilkinsek [[Medikuntza]]ren [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] jaso zuten. Gaur egun ere, zientziaren arloan, bizirik dirau ea aurkikuntzaren merezimendua norena den eztabaidak.

== DNAren egitura ==
[[Fitxategi:DNA_orbit_animated.gif|eskuinera|DNAren egitura tridimentsionala.|thumb|370x370px]]
DNA antiparaleloak diren bi desoxirribonukleotido-kateez osatuta dago. Kate hauen osagaiak, lehen aipatu bezala, azukre talde bat ([[desoxirribosa]]), fosfato talde bat eta base nitrogenatu bat ([[adenina]] (A), [[guanina]] (G), [[zitosina]] (C) edo [[timina]] (T)) dira. Bere egitura molekularrak bi kateek eratutako helize bikoitz baten forma hartzen du, base nitrogenatuak aurrez aurre kokaturik dituela, non A baten aurrean T bat kokatzen den beti eta G baten aurrean C bat. Base puriko bat (tamaina handiagokoa) base pirimidiniko baten (tamaina txikiagokoa) aurrean geratzen denez beti, katea bikoitzaren zabalera konstantea mantentzen da.

Fenomeno horri [[base-parekatze]]a deritzo, eta, hari esker, bi kateak osagarriak dira; hau da, kate baten baseen sekuentzia ezagutzen bada, bestearena ondoriozta daiteke. Osagarritasun honi esker, DNAk gordetzen duen informazioa bi kateetan agertuko da; hau da, bikoiztuta dago. Hau funtsezkoa izango da [[DNAren erreplikazio]] prozesuan.

DNA molekula egonkortzeko, parekatutako baseen artean hidrogeno zubiak eratzen dira. Lotura hau eratzeko, base batek karga partzial positiboa duen talde baten (−NH<sub>2</sub> ala −NH) [[hidrogeno]] [[atomo]] bat eman behar dio beste basean elektronegatiboki kargatuta dagoen talde bati (C=O ala N). Hidrogeno zubiak [[lotura kobalente]]ak baino ahulagoak dira; apurtu, eta berriro sor daitezke zailtasun handirik gabe. Hori dela eta, helize bikoitzaren bi kateak kremailera baten moduan banandu daitezke, indar mekaniko edo [[tenperatura]]ren eraginez ([[desnaturalizazio]] izeneko prozesua)
{{irudi multzo|direction=vertical|width=225|image1=Base pair GC.svg|caption1=Hiru hidrogeno zubi dituen C≡G base parea|image2=Base pair AT.svg|caption2=Bi hidrogeno zubi dituen A=T base parea}}
[[Base nukleiko|Base nitrogenatu]] guztiek ez dituzte hidrogeno zubi kopuru berak ematen, A=T bi hidrogeno zubi eratzen dituzte, eta, aldiz, C≡G, hiru. Beraz, C≡G base parea A=T baino sendoagoa da. Horren ondorioz, DNA helizearen sendotasuna bertan aurkitzen diren C≡G base pareen portzentaiaren eta molekularen luzeraren araberakoa izango da. C≡G base pare asko dituzten helize luzeen kateak A=T base pare asko dituzten helize laburren kateak baino indar handiagorekin daude lotuta.

Laborategian, sendotasun hori neurtzeko, hidrogeno zubiak apurtzeko behar den tenperatura neurtzen da; hau da, urtze tenperatura. Molekularen base pareen lotura guztiak puskatzean, bi kateak bereizi egiten dira.

=== DNA egituraren mailak ===
DNAren egitura tridimentsionalean, hainbat maila bereizten dira:

==== Lehen mailako egitura ====
Kateatutako [[nukleotido]] sekuentzia. Informazio genetikoa dagoen kate hauetan, desberdintasuna base nitrogenatuetan dago.

==== Bigarren mailako egitura ====

* Helize bikoitz itxurako egitura da. Informazio genetikoaren metaketa eta DNAren erreplikazio mekanismoa azaltzeko balio du. Watson eta Crickek aurkitu zuten Franklinen eta Wilkinsen [[X izpien difrakzioa|X izpien difrakzioan]] oinarrituz.
* Kate bikoitza da [[destrogiro]]a (eskuinerantz biratzen dena) edo [[lebogiro]]a (ezkerrerantz biratzen dena), DNA motaren arabera. Bi kateak osagarriak dira, kate bateko [[adenina]] eta [[guanina]] beste kateko [[timina]] eta [[Zitosina|zitosinarekin]] elkartzen baitira, hurrenez hurren. Gainera, bi kate hauek antiparaleloak dira.
* Hiru DNA mota daude: DNA-A, DNA-B eta DNA-Z. B motakoa da ugariena eta Watson eta Crickek aurkitu zutena.

==== Hirugarren mailako egitura ====

* DNA leku murriztu batean antolatzeko moduari dagokiona da, [[Kromosoma|kromosomak]] eratuz. Organismo [[eukarioto]] edo [[Prokarioto|prokariotoek]] antolamendu desberdina dute.
* [[Prokarioto|Prokariotoetan]], DNA super-helize bat balitz gisa zabaltzen da [[Zitoplasma|zitoplasman]]; orokorrean, eraztun itxura izaten du, eta proteina kantitate txiki bati lotuta egoten da. [[Mitokondrio]] edo [[Kloroplasto|kloroplastoetan]] ere aurki daiteke modu berean.
* Eukariotoetan, kromosoma bakoitzean sartzen den DNA kantitatea oso handia denez, paketamendua konplexua, eta trinkoa da; horretarako beharrezkoa da proteinen presentzia.

== Funtzioak ==

DNAren funtzio biologikoen artean, informazioa gordetzea ([[gene]]ak eta [[genoma]]), proteinen kodifikazioa ([[transkripzio (genetika)|transkripzioa]] eta [[itzulpen (genetika)|itzulpena]]) eta bere bikoizketa ([[DNAren erreplikazio]]a) dira. Azken horren bidez, zatiketa zelularrean informazioa zelula alabetara transmitituko dela ziurtatzen da.
[[Fitxategi:CRISPR-Cas9, geneak mozteko guraizeak.webm|thumb|CRISPR-Cas9, geneak mozteko guraizeak|225x225px]][[Fitxategi:T7 RNA polymerase at work.png|thumb|225x225px|DNA eredu gisa hartuz [[RNA polimerasa]]k egiten duen mRNA-ren sintesia]]
=== Geneak eta genoma ===

DNA bera bizi den organismoa eraiki eta mantentzeko beharrezkoa den informazioa gordetzen duen biltegia dela kontsidera genezake. Informazio hau, gero, belaunaldiz belaunaldi transmititua izango da. Organismoan funtzio hau betetzen duen informazioari [[genoma]] esaten zaio, eta, bertan dagoen DNAri, DNA genomikoa.

DNA genomikoa kromosometan antolatzen da, eta hori, batez ere, eukariotoen nukleo zelularrean dago; kantitate txiki bat ordea, [[mitokondrio]] eta [[Kloroplasto|kloroplastoetan]] ere badago. Prokariotoetan, nukleoide izeneko forma irregularreko gorputz batean dago DNA.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Thanbichler|izenburua=The bacterial nucleoid: A highly organized and dynamic structure|orrialdeak=506–521|hizkuntza=en|abizena2=Wang|abizena3=Shapiro|izena2=Sherry C.|izena3=Lucy|data=2005|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/jcb.20519|aldizkaria=Journal of Cellular Biochemistry|alea=3|zenbakia=96|issn=1097-4644|doi=10.1002/jcb.20519|sartze-data=2020-02-18}}</ref>

==== '''DNA kodetzailea''' ====
Genomaren informazio genetikoa [[gene]]tan dago, eta organismoko informazio guzti horri [[genotipo]] deritzo. Genea herentziaren unitatea eta organismo baten ezaugarri konkretu batean eragina duen DNA zatia da, esaterako, begien kolorean.

Herentziaren funtzio nagusia proteinen zehazketa da, DNA baita proteina horiek ekoizteko errezeta. DNAren aldaketak, gehienetan, disfuntzio proteiko bat dakar, eta honek [[eritasun|gaixotasun]] bat sortuko du. Baina, zenbait kasutan, aldaketa horiek onurak ekarriko dituzte, eta, horren ondorioz, izakiak hobeto egokituko dira beren ingurunera.

Giza gorputzak 30.000 proteina inguru ditu, eta hauek 20 [[aminoazido]] desberdinez osatuta daude. DNA molekula bat da, [[aminoazido]] hauen sekuentzia zehaztuko duena hain zuzen ere. Proteinen sintesian, DNAren gene bat irakurri, eta RNAn transkribatzen da. RNA horrek, DNA eta proteinak sintetizatzen dituen makineriaren artean, mezulari gisa jarduten du. Horregatik, RNA mezulari edo mRNA izena ematen zaio. mRNA hori, proteinen sintesian, eredu gisa erabiltzen da aminoazidoak ordena egokian lotzeko proteinak eraikitzean.

[[Biologia molekularraren dogma nagusi]]ak dio informazioak DNA → RNA → proteina norabidea jarraitzen duela. Aitzitik, gaur egun, dogma hori zabaldu egin behar dela badakigu beste informazio fluxu batzuk aurkitu direlako, hala nola [[RNA birus]]ak. Kasu honetan, informazioa RNAtik DNAra doa, eta hori ''alderantzizko transkripzio'' izenarekin ezagutzen da. Gainera, RNAra transkribatu eta proteinak eman gabe funtzionalak diren DNA sekuentziak ere badaude. Horiek RNA ez-kodetzaileak dira.

==== DNA ez-kodetzailea ====
Organismo baten genomako DNA bi taldetan sailka daiteke: proteinak kodetzen dituena ([[gene]]ak) eta kodetzen ez dituena. Espezie askotan, genomaren zati txiki batek bakarrik kodetzen ditu proteinak. Giza genomaren kasuan, % 1,5 inguru da proteinak kodetzeko gai; zati hauei [[exoi]] izena ematen zaie, eta 20.000–25.000 genek osatzen dute. Gainerako [[DNA ez-kodetzaile]]a da, eta [[introi]] izena ematen zaie zati horiei.

[[DNA ez-kodetzaile]]a proteinak sintetizatzeko gai ez diren DNA sekuentziak dira. Orain gutxi arte, DNA ez-kodetzaileak ez zuela erabilgarritasunik uste zen, baina azkenaldian egin diren ikerketek hori ez dela horrela erakutsi dute. Beste funtzioen artean, [[Gene-adierazpenaren erregulazio|gene-adierazpena erregulatzen]] dute. Sekuentzia hauek "sekuentzia erregulatzaile" gisa ezagutzen dira, eta ikerlariek uste dute daudenetatik gutxi batzuk besterik ez direla identifikatu. Eukariotoen genoman hainbeste DNA ez-kodetzailearen presentzia eta espezieen arteko genoma tamainaren aldaketa misterio bat izaten jarraitzen du.

Bestalde, DNA sekuentzia batzuek egitura funtzioa dute kromosometan. [[Telomero]] eta [[zentromero]]ek proteinen gene kodifikatzaile gutxi dituzte, baina, kromosomen egitura egonkortzeko, garrantzitsuak dira.

=== Transkripzioa eta itzulpena ===
{{sakontzeko|transkripzio (genetika)}}
{{sakontzeko|itzulpen (genetika)}}

DNA harizpian agertzen den [[nukleotido]] sekuentzia mRNA batera transkribatzen da. Sekuentzia hau, aldi berean, organismoarentzat ezinbestekoa den proteina bat emateko itzultzen da.

Lehenik eta behin, DNAn dagoen informazioa RNAra pasa behar da. Horretarako, DNA helizearen kate bat erabiltzen da. Ondoren, RNAn dagoen informazioa proteinak sintetizatzeko erabiliko da. Nukleotido sekuentzia eta proteina osatzen duten amnioazido sekuentziaren arteko erlazioa [[kode genetiko]]ak ezartzen du. Hori beharrezkoa da itzulpen edo proteinen sintesian. Kode genetikoaren unitate kodetzailea hiru nukleotidotako talde bat da. Hirukote hauetako nukleotido bakoitza hizki batez adierazten da, nukleotido horrek duen base nitrogenatuaren arabera. DNAren hirukoteak mRNA emanez transkribatzen dira. Hirukote hauei [[kodoi]] izena ematen zaie. Ondoren, mRNA-ren kodoi bakoitzak [[aminoazido]] bat emango du [[Erribosoma|erribosoman]]. Aminoazido hauek elkarren artean lotuko dira proteina osatuz.

=== DNAren erreplikazioa ===
{{sakontzeko|DNAren erreplikazio}}

[[Fitxategi:DNA replication split.svg|thumb|DNAren erreplikazioa azaltzen duen eskema.|454x454px]]

DNAren erreplikazioaren bidez, DNA molekularen kopia berdin-berdinak lortzen dira. Erreplikazioa beharrezkoa da informazio genetikoa belaunaldiz belaunaldi transmititua izateko. Horretarako, helizearen bi harizpiak banandu, eta kate berri bat sintetizatzen da bakoitzarentzat beraiek eredu gisa hartuz. Amaieran, hasierakoaren berdinak diren bi DNA molekula lortzen dira. Erreplikazio mota hau erdikontserbakorra izenez ezagutzen da kate bat mantendu eta bestea berria sintetizatzen delako.

== Aldaketa kimikoak ==
<div class="thumb tright" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #CCCCCC; margin:0.5em;">
{|border="0" width=300 border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" style="font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;"
|[[Fitxategi:Cytosin.svg|75px]]
|[[Fitxategi:5-Methylcytosine.svg|95px]]
|[[Fitxategi:Thymin.svg|97px]]
|-
|align=center|[[zitosina]]
|align=center|[[5-metil-zitosina]]
|align=center|[[timina]]
|}
<div style="border: none; width:300px;font-size: 85%;"><div class="thumbcaption">Zitosinaren egitura [[metil]] taldearekin eta gabe. Des[[amina]]ren ondoren, 5-metil-zitosinak timinaren egitura bera du.</div></div></div>
=== DNA-oinarrien aldaketak ===
Gene-adierazpena DNA kromosometan biltzeko moduak eragiten du, kromatina izeneko egituran. Base-aldaketek parte har dezakete DNAren bilketan: gene-adierazpen baxua edo hura ez duten eskualdeek, normalean, zitosinaren oinarrien metilazio-maila handia izaten dute. Adibidez, zitosinaren metilizazioak 5-metil-zitosina sortzen du, eta hori garrantzitsua da [[X kromosoma|X kromosomaren]] inaktibaziorako<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert J.|abizena=Klose|izenburua=Genomic DNA methylation: the mark and its mediators|orrialdeak=89–97|abizena2=Bird|izena2=Adrian P.|data=2006-02|url=https://dx.doi.org/10.1016/j.tibs.2005.12.008|aldizkaria=Trends in Biochemical Sciences|alea=2|zenbakia=31|issn=0968-0004|doi=10.1016/j.tibs.2005.12.008|sartze-data=2023-09-24}}</ref>. Batezbesteko metilazio-maila aldatu egiten da organismoen artean: ''Caenorhabditis elegans'' harrak ez du zitosinaren metilaziorik, eta ornodunek, berriz, maila altua dute —% 1 arte—; beren DNAren 5-metil-zitosina dauka<ref>{{Erreferentzia|izena=Adrian|abizena=Bird|izenburua=DNA methylation patterns and epigenetic memory|orrialdeak=6–21|hizkuntza=en|data=2002-01-01|url=http://genesdev.cshlp.org/content/16/1/6|aldizkaria=Genes & Development|alea=1|zenbakia=16|issn=0890-9369|pmid=11782440|doi=10.1101/gad.947102|sartze-data=2023-09-24}}</ref>. 5-metil-zitosinak garrantzia izan arren, desaminatu daiteke timina-base bat sortzeko. Metilatutako zitosinak, beraz, bereziki sentikorrak dira mutazioen aurrean<ref>{{Erreferentzia|izena=C. P.|abizena=Walsh|izenburua=Cytosine Methylation and DNA Repair|argitaletxea=Springer|orrialdeak=283–315|hizkuntza=en|abizena2=Xu|izena2=G. L.|data=2006|url=https://doi.org/10.1007/3-540-31390-7_11|aldizkaria=DNA Methylation: Basic Mechanisms|editore-abizena=Doerfler|editore-izena=Walter|isbn=978-3-540-31390-8|doi=10.1007/3-540-31390-7_11|sartze-data=2023-09-24|serie=Current Topics in Microbiology and Immunology}}</ref>. Zinetoplastoetan ''J-basea'' sortzeko, beste oinarri-aldaketa batzuk bakterioetan adeninaren metilazioa eta urazilaren glikosilazioa dira<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Ratel|izenburua=N6-methyladenine: the other methylated base of DNA|orrialdeak=309–315|hizkuntza=en|abizena2=Ravanat|abizena3=Berger|abizena4=Wion|izena2=Jean-Luc|izena3=François|izena4=Didier|data=2006-03|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/bies.20342|aldizkaria=BioEssays|alea=3|zenbakia=28|issn=0265-9247|pmid=16479578|pmc=PMC2754416|doi=10.1002/bies.20342|sartze-data=2023-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Janet H.|abizena=Gommers-Ampt|izenburua=β-d-glucosyl-hydroxymethyluracil: A novel modified base present in the DNA of the parasitic protozoan T. brucei|orrialdeak=1129–1136|abizena2=Van Leeuwen|abizena3=de Beer|abizena4=Vliegenthart|abizena5=Dizdaroglu|abizena6=Kowalak|abizena7=Crain|abizena8=Borst|izena2=Fred|izena3=Antonius L.J.|izena4=Johannes F.G.|izena5=Miral|izena6=Jeffrey A.|izena7=Pamela F.|izena8=Piet|data=1993-12|url=https://dx.doi.org/10.1016/0092-8674(93)90322-H|aldizkaria=Cell|alea=6|zenbakia=75|issn=0092-8674|doi=10.1016/0092-8674(93)90322-h|sartze-data=2023-09-24}}</ref>.

===DNA kaltetua===
{{Ikus gainera|Mutazio}}
[[Fitxategi:Benzopyrene DNA adduct 1JDG.png|thumb|Benzopireno molekula, esaterako, [[tabako|tabakoaren] kean dagoen [[Mutageno|mutagenoa]], DNA helize bati lotuta.<ref>PDB 1JDG-tik sortua</ref>]]
DNAren sekuentzia aldatzen duten mutageno mota askoren ondorioz kaltetu daiteke: agente [[Alkilo talde|alkilatzaileak]], baita energia handiko [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoak]] ere, [[Ultramore|argi ultramoreak]] eta [[X izpi|X izpiak]], adibidez. Sortzen den DNAren kalte mota mutageno motaren araberakoa da. Adibidez, UV argiak DNA kaltetu dezake [[timina]]-dimeroak sortuz, [[Pirimidina]]-baseen arteko gurutzaketa-loturaz sortzen direnak<ref>{{Erreferentzia|izena=Thierry|abizena=Douki|izenburua=Bipyrimidine Photoproducts Rather than Oxidative Lesions Are the Main Type of DNA Damage Involved in the Genotoxic Effect of Solar UVA Radiation|orrialdeak=9221–9226|hizkuntza=en|abizena2=Reynaud-Angelin|abizena3=Cadet|abizena4=Sage|izena2=Anne|izena3=Jean|izena4=Evelyne|data=2003-08-01|url=https://pubs.acs.org/doi/10.1021/bi034593c|aldizkaria=Biochemistry|alea=30|zenbakia=42|issn=0006-2960|doi=10.1021/bi034593c|sartze-data=2023-09-24}}</ref>. Bestalde, [[Erradikal aske|erradikal askeak]] edo [[Hidrogeno peroxido|hidrogeno peroxido]] izeneko oxidatzaileek kalte ugari sortzen dituzte, oinarrien aldaketak, batez ere guanina, eta kate bikoitzeko hausturak barne (double-strand breaks)<ref>Cadet, J., Delatour, T., Douki, T., Gasparutto, D., Pouget, J., Ravanat, J., Sauvaigo, S. (1999). «Hydroxyl radicals and DNA base damage». ''Mutat Res'' '''424''' (1-2): 9-21. <small>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10064846 PMID 10064846]</small></ref>. Edozein giza zeluletan, 500 base inguruk kalte oxidatiboa jasaten dute egunero<ref>Shigenaga, M., Gimeno, C., Ames, B. (1989). «[http://www.pnas.org/cgi/reprint/86/24/9697 Urinary 8-hydroxy-2′-deoxyguanosine as a biological marker of ''in vivo'' oxidative DNA damage]». ''Proc Natl Acad Sci U S A'' '''86''' (24): 9697-701. <small>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2602371 PMID 2602371]</small>.</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cathcart|izenburua=Thymine glycol and thymidine glycol in human and rat urine: a possible assay for oxidative DNA damage.|orrialdeak=5633–5637|hizkuntza=en|abizena2=Schwiers|abizena3=Saul|abizena4=Ames|izena2=E|izena3=R L|izena4=B N|data=1984-09|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.81.18.5633|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=18|zenbakia=81|issn=0027-8424|pmid=6592579|pmc=PMC391764|doi=10.1073/pnas.81.18.5633|sartze-data=2023-09-24}}</ref>. Kalte oxidatibo hauetatik, kate bikoitzeko hausturak dira arriskutsuenak, konpontzen zailak baitira, eta DNAren sekuentziaren [[mutazio]] puntualak, [[Mutazio|txertaketak]] eta [[Delezio|delezioak]] sor ditzakete, baita [[Mutazio|translokazio]] kromosomikoak ere<ref>{{Erreferentzia|izena=Kristoffer|abizena=Valerie|izenburua=Regulation and mechanisms of mammalian double-strand break repair|orrialdeak=5792–5812|hizkuntza=en|abizena2=Povirk|izena2=Lawrence F.|data=2003-09|url=https://www.nature.com/articles/1206679|aldizkaria=Oncogene|alea=37|zenbakia=22|issn=1476-5594|doi=10.1038/sj.onc.1206679|sartze-data=2023-09-24}}</ref>.

[[Mutageno]] asko aldameneko bi base-pareren artean kokatzen dira; horregatik, [[Mutazio|agente interkalatzaileak]] deitzen zaie. Agente interkalatu gehienak molekula lauak eta [[Aromatikotasun|aromatikoak]] dira, hala nola [[Etidio bromuro|etidio bromuroa]], [[daunomicina]], [[doxorrubizina]] eta [[talidomida]]. Agente interkalatzaile bat bi base pareren artean integratzeko, banandu egin behar dira DNA kateak desitxuratuz eta helize bikoitza irekiz. Honek [[Transkripzio (genetika)|transkripzioa]] eta DNAren [[DNAren erreplikazio|erreplikazioa]] galarazten ditu toxikotasuna eta mutazioak eraginez. Hori dela eta, DNAren agente interkalanteak agente [[Kartzinogeno|kartzinogenoak]] izan ohi dira: benzopirenoa, akridina, [[aflatoxina]] eta [[Etidio bromuro|etidio bromuroa]] dira adibide ezagunak<ref>Ferguson, L., Denny, W. (1991). «The genetic toxicology of acridines». ''Mutat Res'' '''258''' (2): 123-60. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1881402 <small>PMID 1881402</small>]</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alan M.|abizena=Jeffrey|izenburua=DNA modification by chemical carcinogens|orrialdeak=237–272|data=1985-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0163725885900130|aldizkaria=Pharmacology & Therapeutics|alea=2|zenbakia=28|issn=0163-7258|doi=10.1016/0163-7258(85)90013-0|sartze-data=2023-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Trent D|abizena=Stephens|izenburua=Mechanism of action in thalidomide teratogenesis|orrialdeak=1489–1499|abizena2=Bunde|abizena3=Fillmore|izena2=Carolyn J. W|izena3=Bradley J|data=2000-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006295299003883|aldizkaria=Biochemical Pharmacology|alea=12|zenbakia=59|issn=0006-2952|doi=10.1016/S0006-2952(99)00388-3|sartze-data=2023-09-24}}</ref>. Hala ere, DNAren erreplikazioak eta DNAren transkripzioak inhibitzeko duten gaitasuna dela eta, toxina hauek ere erabiltzen dira [[kimioterapia]] minbizi-zelulen hazkuntza azkarra eragozteko<ref>{{Erreferentzia|izena=M. F.|abizena=Brana|izenburua=Intercalators as Anticancer Drugs|orrialdeak=1745–1780|hizkuntza=en|abizena2=Cacho|abizena3=Gradillas|abizena4=Pascual-Teresa|abizena5=Ramos|izena2=M.|izena3=A.|izena4=B. de|izena5=A.|url=https://www.eurekaselect.com/article/10078|aldizkaria=Current Pharmaceutical Design|alea=17|zenbakia=7|doi=10.2174/1381612013397113|sartze-data=2023-09-24}}</ref>.

DNA kaltetuak DNAren lesio espezifikoak ezagutzen dituzten konponketa mekanismo desberdinak aktibatzen dituen erantzuna abiarazten du, eta, jatorrizko DNA sekuentzia berreskuratzeko, berehala konpontzen dira. Era berean, DNA kaltetuak [[Zelula ziklo|zelula-zikloaren]] geldialdia eragiten du, eta horrek prozesu fisiologiko ugari aldatzea dakar, eta, aldi berean, sintesia, eta proteinen garraio eta degradazioa (ikus DNA kaltetuak kontrolatzeko puntua). Bestela, kalte genomikoa konpontzeko handiegia bada, kontrol-mekanismoek [[Apoptosi|zelulen heriotzarekin]] amaituko den bide zelularraren aktibazioa eragingo dute.
== Oharrak ==
<references group="oh" />

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
=== Bibliografía ===
{{refbegin|30em}}
* {{Erreferentzia|abizena=Calladine|izena= Chris R|abizena2= Drew|izena2= Horace R|abizena3= Ben|izena3= F|abizena4= Travers|izena4= Andrew A|izenburua= ''Understanding DNA''|argitaletxea= Elsevier Academic Press|urtea= 2003| isbn=978-0-12-155089-9}}
* {{Erreferentzia|abizena=Clayton|izena Julie (Ed.)|izenburua= ''50 Years of DNA''|argitaletxea= Palgrave MacMillan Press|urtea= 2003| isbn=978-1-4039-1479-8}}
* {{Erreferentzia|abizena=Judson|izena= Horace Freeland|izenburua= ''The Eighth Day of Creation: Makers of the Revolution in Biology''|url=https://archive.org/details/eighthdayofcreat0000hora|argitaletxea= Cold Spring Harbor Laboratory Press|urtea= 1996| isbn=978-0-87969-478-4}}
* {{Erreferentzia|abizena= Olby|izena= Robert|izenburua= ''The Path to The Double Helix: Discovery of DNA''|urtea= 1974|argitaletxea MacMillan, Francis Crick-en sarrerarekin| isbn=978-0-486-68117-7}}
* {{Erreferentzia|abizena=Ridley|izena= Matt|izenburua= ''Francis Crick: Discoverer of the Genetic Code (Eminent Lives)''|url=https://archive.org/details/franciscrickdisc00ridl|argitaletxea= HarperCollins Publishers, 192 orrialde| isbn=978-0-06-082333-7|urtea= 2006.}}
* {{Erreferentzia|abizena=Rose|izena= Steven|izenburua= ''The Chemistry of Life''|argitaletxea= Penguin|orrialdeak=273-274.| isbn=978-0-14-027}}
* {{Erreferentzia|abizena=Watson|izena= James D|abizena2=Crick|izena2= Francis H. C.|izenburua=  [http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf «A structure for Deoxyribose Nucleic Acid.»] (PDF)|aldizkaria=''[[Nature]]'' 171|data= 1953-04-25|orrialdeak=737-738.}}
* {{Erreferentzia|abizena=Watson|izena= James D|izenburua= ''DNA: The Secret of Life''| isbn=978-0-375-41546-3}}
* {{Erreferentzia|abizena=Watson|izena James D|izenburua= ''The Double Helix: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA''|argitaletxea= Norton Critical Editions. isbn=978-0-393-95075-5}}
* {{Erreferentzia|abizena=Watson|izena= James D|izenburua= ''Avoid boring people and other lessons from a life in science''|url=https://archive.org/details/avoidboringpeopl00wats|urtea= 2007|Lekua= Nueva York|argitaletxea Random House| isbn=978-0-375-41284-4}}
{{refend}}
== Ikus, gainera ==
* [[Azido erribonukleiko]]a (RNA)
* [[DNAren erreplikazio]]a
* [[DNAren konpontze]]a
* [[Transkripzio (genetika)|Transkripzioa]]
* [[itzulpen (genetika)|Itzulpena]]
* [[Avery, Mc Leod eta Mc Cartyren esperimentua]]
* [[Hershey-Chase esperimentua]]
* [[Gene]]
* [[Genoma]]

== Kanpo estekak ==
* [http://www.zientzia.net/artikulua_inprimatu.asp?Artik_kod=7959 «Helize bikoitzak mende-erdia»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:DNA]]
[[Kategoria:Teknopolisen bideoak dituzten artikuluak]]