Banka-en iturria ikusi

{{argitzeko|Nafarroa Behereko herriari|Banka (argipena)}}
{{Nafarroa Behereko udalerri infotaula
| izena = Banka
| irudia = Banca_Village.JPG
| irudiaren testua = Olhaberri auzoko ikuspegia, Done Petri elizarekin
| bandera = 
| armarria = 

| eskualdea = [[Baigorri-Ortzaize]]
| barrutia = [[Baionako barrutia|Baiona]]
| kantonamendua = [[Euskal Mendialdea]]
| ofiziala = Banca
| alkatea = Michel Oçafrain
| alkatea hasiera = 2008
| alkatea amaiera = 2026
| alkatea alderdia = [[Hautagai independente|independente]]
| postakodea = 64430
| INSEE = 64092
| herritarra = bankar

| garaiera = 231-1275
| azalera = 49.60
| distantzia = 18,9
| sorrera = [[1793]] <small>(independentzia)</small>
| webgunea = 
| oharrak = 
}}
'''Banka'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|url=http://euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0122.pdf}}</ref>{{ahoskuntza|banka}} [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[Nafarroa Beherea]] lurraldean kokatuta. [[Baigorri-Ortzaize]] eskualdean dago, [[Donibane Garazi]] hiriburutik 18,9 kilometrora. Altuera 231 eta 1 275 metro artekoa da, eta 49,60 km²-ko azalera hartzen du. [[2018]]. urtean 347 biztanle zituen.

Bertako biztanleak ''bankarrak'' dira.

== Izena ==
Banka beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

* [[frantses]]ez: ''Banca'' ("banká" ahoskatua)<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Brigitte|abizena=Jobbé-Duval|izenburua=Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques|argitaletxea=Archives & Culture|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/466662204|isbn=978-2-35077-151-9|pmc=466662204|sartze-data=2021-05-17}}</ref>
* [[gaztelania]]z: ''Banca'' ("bánka" ahoskatua)<ref name=":0" />
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

* ''Lafonderie'' (1790)<ref name=":03">{{Erreferentzia|izena=Jean-Baptiste|abizena=Orpustan|izenburua=Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule|argitaletxea=Presses universitaires de Bordeaux|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/72757865|edizioa=Éd. entièrement rev. et corr|isbn=2-86781-396-4|pmc=72757865|sartze-data=2021-05-17}}</ref>
* ''La Fonderie'' (1793)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Banka - Udalerria|url=http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=18304|aldizkaria=cassini.ehess.fr|sartze-data=2021-06-10}}</ref>
* ''Banca'' (1832)<ref name=":03" />

=== Etimologia ===
[[Jean-Baptiste Orpustan]]ek dio ''Banka'' toponimoak bi jatorri izan ditzake. Lehenengo proposamenak [[gaztelania]]zko ''banco'' ("banku") maileguari buruz hitz egiten du, hau da, mugan dirua aldatzen zen bankuari buruz ([[frantziar libera|liberatik]] [[Espainiar pezeta|pezetara]] eta alderantziz). Bigarrenean, ordea, "harrizko bankuak" esamoldeko ''bankua'' hitza aipatuko genituzke, udalerrian nagusi den paisaiari erreferentzia eginez, mendi malkartsu eta arrokatsuekin. ''Bankua'' izenaren -u- hizkia desagertu egingo zen gero, ahoskera sinpleago baten mesedetan.<ref name=":0" />

== Geografia ==
Banka [[Aldudeko ibarra]]n dago.

=== Mugakideak ===
{{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Banka|Iparraldea=[[Baigorri]]|Ipar-ekialdea=[[Anhauze]], [[Lasa]]|Ekialdea=[[Luzaide]]|Hego-ekialdea=[[Auritz]]|Hegoaldea=[[Erroibar]]|Hego-mendebaldea=[[Urepele]]|Mendebaldea=[[Aldude]]|Ipar-mendebaldea=[[Baztan]]}}

=== Ingurune naturala ===
[[Urepeleko Errobi|Aldude ibaiak]] (''Ur Haundi'' deitua) udalerria gurutzatzen du.

=== Klima ===
{{Klima 
|location= Banka, 1981-2010
 <!--Record high temperatures-->  
|Jan record high C= 22.3
|Feb record high C= 29.0
|Mar record high C= 33.0
|Apr record high C= 35.0
|May record high C= 36.5
|Jun record high C= 41.1
|Jul record high C= 40.9
|Aug record high C= 42.6
|Sep record high C= 37.5
|Oct record high C= 35.0
|Nov record high C= 28.0
|Dec record high C= 24.0
|year record high C= 42.6
<!--Average high temperatures-->
|Jan high C= 11.0
|Feb high C= 12.3
|Mar high C= 15.3
|Apr high C= 16.9
|May high C= 20.8
|Jun high C= 23.9
|Jul high C= 25.9
|Aug high C= 26.1
|Sep high C= 23.7
|Oct high C= 19.4
|Nov high C= 14.1
|Dec high C= 11.5
|year high C= 18.4
<!--Mean daily temperature-->
|Jan mean C= 6.9
|Feb mean C= 7.6
|Mar mean C= 10.0
|Apr mean C= 11.5
|May mean C= 15.1
|Jun mean C= 18.1
|Jul mean C= 20.1
|Aug mean C= 20.3
|Sep mean C= 17.7
|Oct mean C= 14.5
|Nov mean C= 9.9
|Dec mean C= 7.6
|year mean C= 13.3
<!--Average low temperatures-->
|Jan low C= 2.8
|Feb low C= 3.0
|Mar low C= 4.7
|Apr low C= 6.1
|May low C= 9.3
|Jun low C= 12.3
|Jul low C= 14.3
|Aug low C= 14.5
|Sep low C= 11.8
|Oct low C= 9.5
|Nov low C=  5.7
|Dec low C= 3.8
|year low C= 8.2
<!--Record low temperatures-->
|Jan record low C= -12.6
|Feb record low C= -13.0
|Mar record low C= -8.5
|Apr record low C= -2.5
|May record low C= 1.0
|Jun record low C= 3.0
|Jul record low C= 6.2
|Aug record low C= 3.5
|Sep record low C= 1.0
|Oct record low C= -1.5
|Nov record low C= -7.7
|Dec record low C= -9.7
|year record low C= -13.0
<!--Total Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mm= 
|Feb precipitation mm= 
|Mar precipitation mm= 
|Apr precipitation mm= 
|May precipitation mm= 
|Jun precipitation mm= 
|Jul precipitation mm= 
|Aug precipitation mm= 
|Sep precipitation mm= 
|Oct precipitation mm= 
|Nov precipitation mm=  
|Dec precipitation mm= 
|year precipitation mm= 
<!--Mean Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mean = 187.6
|Feb precipitation mean = 159.5
|Mar precipitation mean = 158.6
|Apr precipitation mean = 181.2
|May precipitation mean = 131.5
|Jun precipitation mean = 84.4
|Jul precipitation mean = 74.9
|Aug precipitation mean = 84.4
|Sep precipitation mean = 115.3
|Oct precipitation mean = 152.9
|Nov precipitation mean =  212.5
|Dec precipitation mean = 201.6
|year precipitation mean = 1744.4
<!--Maximum Precipitation in 24 hours, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation max = 99.0
|Feb precipitation max = 109.0
|Mar precipitation max = 109.5
|Apr precipitation max = 95.7
|May precipitation max = 97.0
|Jun precipitation max = 69.0
|Jul precipitation max = 86.7
|Aug precipitation max = 85.2
|Sep precipitation max = 81.0
|Oct precipitation max = 99.0
|Nov precipitation max =  96.5
|Dec precipitation max = 130.1
|year precipitation max = 130.1
<!--Average daily % humidity-->
<!-- If entering the average daily % humidity, then the humidex table should be used. As of December 2009, few if any countries other than Canada use the Humidex.-->
|Jan humidity= 
|Feb humidity= 
|Mar humidity= 
|Apr humidity= 
|May humidity= 
|Jun humidity= 
|Jul humidity= 
|Aug humidity= 
|Sep humidity= 
|Oct humidity= 
|Nov humidity= 
|Dec humidity= 
|year humidity= 
<!--Average number of precipitation days-->
|unit precipitation days= 1 mm
|Jan precipitation days= 
|Feb precipitation days= 
|Mar precipitation days= 
|Apr precipitation days= 
|May precipitation days= 
|Jun precipitation days= 
|Jul precipitation days= 
|Aug precipitation days= 
|Sep precipitation days= 
|Oct precipitation days= 
|Nov precipitation days= 
|Dec precipitation days= 
|year precipitation days= 
<!--Average number of snowy days-->
|unit snow days= 1 mm
|Jan snow days= 
|Feb snow days= 
|Mar snow days= 
|Apr snow days= 
|May snow days= 
|Jun snow days= 
|Jul snow days= 
|Aug snow days= 
|Sep snow days= 
|Oct snow days= 
|Nov snow days= 
|Dec snow days= 
|year snow days= 
<!--Average monthly sunshine hours, monthly totals are preferred, and will produce colours, but percentages are accepted.-->
|Jan sun= 
|Feb sun= 
|Mar sun= 
|Apr sun= 
|May sun= 
|Jun sun= 
|Jul sun= 
|Aug sun= 
|Sep sun= 
|Oct sun= 
|Nov sun= 
|Dec sun= 
|year sun= 
|source 1= Frantziako klimatologia zerbitzua<ref>{{erreferentzia |url= https://www.infoclimat.fr/climatologie/normales-records/1981-2010/banca/valeurs/64092002.html|izenburua=Bankako estazioko balio klimatologikoak|argitaletxea=Frantziako Gobernua|sartze-data=2020-08-24}}</ref>}}

=== Auzoak ===
* Olhaberri
* Buztanenea
* Hargintoa
* Bihurrieta
* Xuritxegi
* Mutikoenea
* Betrizinaenea
* Golkoa
* Gixonaenea
* Manexhandia
* Gosnaisto

== Historia ==
Bankaren jatorria, [[Bankako kobre meategiak eta burdinola|inguruko kobrezko meategiak]] [[XVIII. mendea]]n berrindartzearekin lotuta dago, honen jatorria, [[Antzinaroa]]n dagoelarik. Garai batean [[Baigorri]] udalerrikoa zen, ''Lafonderie'' izeneko auzoa.

[[1793]]an udalerri independente bihurtu zen, izen afrantsesatua berarekin. Hala ere, [[1874]]an, izen aldaketa baten ondorioz, ''Banka'' izena hartu zuen.

[[XIX. mendea]]ren amaiera eta [[XX. mendea]]ren hasiera arteko gainbehera baten ondoren, meatzeak itxi egin ziren, eta hala egin zuten udalerrian zeuden gainerako azpiegiturek ere. Horrela, ustiategiko eraikinak abandonatuta geratu ziren. Horietako asko gaur egun hondakinetan daude eta [[Baigorri]]rako irteeran aurki daitezke, [[Urepeleko Errobi]] inguruan.

[[1973]]ko [[abenduaren 11]]n [[Iparretarrak]] taldearen lehen ekintza armatua izan zen Bankan. Atentatu bat izan zen, eta "la Rosée" zentro mediko-pedagogikotik informazio kontablea lapurtu zuten langileei sindikatu bat eratzen utzi ez zietelako. Administrazio kontseiluko lehendakaria hil egin zen.<ref>''Iparretarrak 1973dik''. SudOuest</ref>

== Demografia ==
<center>
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
!1793
!1800
!1806
!1821
!1831
!1836
!1841
!1846
!1851
!1856
!1861
!1866
!1872
!1876
!1881
!1886
!1891
!1896
!1901
|-
|803
|590
|999
|1068
|1419
|1280
|1429
|1309
|1327
|1064
|1069
|1020
|1020
|1027
|952
|944
|872
|828
|829
|-
!1906
!1911
!1921
!1926
!1931
!1936
!1946
!1954
!1962
!1968
!1975
!1982
!1990
!1999
!2006
!2007
!2012
!2017
!2018
|-
|833
|815
|800
|770
|780
|748
|735
|799
|672
|634
|524
|450
|426
|373
|351
|348
|332
|346
|347
|}
{| align=center
|-
{{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=Urtea|yAxisTitle=Biztanleria|type=rect|xAxisAngle = -40
|x=1793, 1800, 1806, 1821, 1831, 1836, 1841, 1846, 1851, 1856, 1861, 1866, 1872, 1876, 1881, 1886, 1891, 1896, 1901, 1906, 1911, 1921, 1926, 1931, 1936, 1946, 1954, 1962, 1968, 1975, 1982, 1990, 1999, 2006, 2007, 2012, 2017, 2018
|y1=803, 590, 999, 1068, 1419, 1280, 1429, 1309, 1327, 1064, 1069, 1020, 1020, 1027, 952, 944, 872, 828, 829, 833, 815, 800, 770, 780, 748, 735, 799, 672, 634, 524, 450, 426, 373, 351, 348, 332, 346, 347
|colors=#99c|showValues = offset:4}}
|}
</center>

== Ekonomia ==
[[Bankako kobre meategiak eta burdinola|Kobrezko meategiak]] eta hari lotutako galdaketak [[XVIII. mendea]]ren erdialdean izan zuten goia; forjak eta labe garaiak, berriz, [[1828]]tik [[1861]]era egon ziren jardunean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bankako meategiak|url=http://www2.culture.gouv.fr/redir_pop/index.html?ACTION=RETROUVER&FIELD_1=cmer1&VALUE_1=Banca&FIELD_2=cmer4&VALUE_2=&FIELD_3=cmer5&VALUE_3=&FIELD_4=AUTR&VALUE_4=&FIELD_5=cmer2&VALUE_5=&FIELD_6=titre&VALUE_6=&FIELD_7=date%2520protection&VALUE_7=&FIELD_8=DOSURLP&VALUE_8=%2520&NUMBER=6&GRP=0&REQ=((Banca)%2520:LOCA,PLOC,INSEE%2520)&USRNAME=nobody&USRPWD=4%252524%25252534P&SPEC=9&SYN=1&IMLY=&MAX1=1&MAX2=100&MAX3=100&DOM=Tous|aldizkaria=www2.culture.gouv.fr|sartze-data=2021-06-10}}</ref>

Gaur egun, jarduera nagusiki nekazaritzakoa da. Udalerria [[Ossau-Irati]] gaztaren apelazio-eremuan dago.

== Politika ==
=== Auzapezak ===
<center>
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
|+
!Hasiera
!Amaiera
!Auzapeza
!Alderdia
|-
|1995
|2001
|Gratien Arambel
|
|- bgcolor=#efefef
|2001
|2008
|Dominique Etcheverry
|
|-
|2008
|''karguan''
|Philippe Etchenique
|
|-
| colspan=4 |''falta diren datuak osatu egin behar dira''
|}
</center>

=== Erakunde publikoak ===
[[2017]]ko [[urtarrilaren 1]]era arte, Banka [[Garazi-Baigorri herri elkargoa]]ren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen [[Euskal Hirigune Elkargoa]]ren parte izatera pasa zen.<ref>[http://www.argia.eus/argia-astekaria/2478/instituzioaren-behar-gorria Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com] {{eu}}</ref>

== Garraioa ==
[[Euskal Hirigune Elkargoa]]ren esku dagoko [[Car Express]] hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, line batek eskaintzen du zerbitzua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.|hizkuntza=fr|data=2019-10-21|url=https://www.francebleu.fr/infos/transports/le-reseau-txik-txak-du-pays-basque-forte-hausse-de-frequentation-des-transports-en-commun-en-un-mois-1571664798|aldizkaria=France Bleu|sartze-data=2021-04-22}}</ref>
{{Txik Txak geltokia zerrenda 16}}

== Euskara ==
[[Luis Luziano Bonaparte]]k, [[1869]]an, [[Aldudeko ibarra|Aldudeko ibarreko]] herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko [[behe-nafarrera]] euskalkian, [[Arberoa]] eta [[Ortzaizeko ibarra|Ortzaize]] ibarretan hitz egiten zena.<ref>Luis Luziano Bonaparte. ''Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés'', [[1863]].</ref>

[[Koldo Zuazo]]k, [[2010]]ean, Bankak [[nafar-lapurtera]] euskalkian sailkatu zituen.<ref>Koldo Zuazo. ''El euskera y sus dialectos''. Alberdania, 2010.</ref>

=== Literatura ===
[[Pantzo Hirigarai]]k Bankari eskainitako kantu bat konposatu zuen:
<center>
{{esaera2|Han zaude zu ibarraren maldan, mendi mazelan dilindan<br>Neguko izotzetan daldaran eta izerditan udan<br>Burua apalduz haizeari, zu aztaparka lurrari<br>Hazi xumearen laborari, bainan beti kantari<br>Basuritz, Aisarri, Azaldegi, Inarabia, Donalegi<br>Oihansoro eta Ustordoki, gu bankarrak izanki<br>Erkaitzalde, Hairako Erreka, han nunbait Iramehaka<br>Oihanpea ta Basakarrika, zutarrak gira Banka<br>Beti jasan  ditu haize txarrak, oi zure zuhaitz zaharrak<br>Oraino bizi zaizko abarrak, baitauzka erro azkarrak<br>Mila esker eta goraintziak, zuk gaindituz nekeziak<br>Nolazpait baitituzu haziak zure ume guziak.|[[Pantzo Hirigarai]]}}
</center>

== Ondasun nabarmenak ==
{{sakontzeko|Bankako kobre meategi eta burdinola}}
Udalerriaren iparraldean, monumentu izendaturik dagoen [[Bankako kobre meategi eta burdinola|metalurgia-lantegi]] baten aztarnak topa daitezke, bere [[labe garai]]arekin. Ura zekarren kanalak, errekatik hartzen zuena ura, ziurrenik antzina labe garaiak elikatzeko erabiltzen ziren hauspoei eragiteko errota batez egongo ziren osatuak.

Herriaren erdian kokatu [http://olhaberri.fr/interpretazio-zentroa-2/?lang=eu Olhaberri] interpretazio zentroak Bankako kobre eta burdin meategien historia erakusten du. Bertan, panelak, argazkiak, mapak, eta eskemak ikus daitezke. Bisita dohainik da.

== Bankar ospetsuak ==
* [[Piarre Erramuzpe]] (1927-), bertsolaria.
* [[Ximun Erramuzpe]] (1914-1988), euskal idazlea.
* [[Juan Felix Iriarte]] (1912-1987), bertsolaria.
* [[Marijane Minaberri]] (1926-2017), idazlea, olerkaria eta haur ipuin kontalaria.
* [[Patrick Ozafrain]] (1974-2019), esku huskako pilotaria

== Irudiak ==
<gallery mode="packed-hover">
Fitxategi:Banca Fronton.jpg|Pilotalekua
Fitxategi:Banca Eglise.jpg|Done Petri eliza
Fitxategi:Banca1.JPG|Baserri bat
Fitxategi:Haut fourneau de Banca.JPG|[[Bankako kobre meategiak eta burdinola|Bankako burdinola]]
Fitxategi:Argarai goiko aldean (NA-Naf B, EH).jpg|Harriak [[Argarai]] mendian
</gallery>

== Oharrak ==
<references group="lower-alpha" />

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Baigorri-Ortzaize]]
* [[Nafarroa Beherea]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

{{Nafarroa Behereko udalerri aurkibidea}}

[[Kategoria:Banka]]