Egiptoko XII. dinastia-en iturria ikusi

{{Egiptoko aroak}}
'''Egiptoko XII. dinastia'''k, [[K.a. XX. mendea|K.a. 1980tik]] [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1790]] arte irauten du, eta [[Egiptoko XI. dinastia]]ren azken zatiarekin batera, [[Egiptoko Inperio Ertaina]]ren zati da [[Antzinako Egipto]]ren historian.

Egiptologoek, dinastia hau, Egiptoko Inperio Ertainaren garairik oparoena bezala jotzen dute. Bere gobernarien izenak eta oinordekotza, zenbait dokumentutan daude. Errege Zerrendak, [[Abidos (Egipto)|Abidoseko]] bi tenplutan eta [[Sakkara|Saqqarako]] baten erregistratu ziren, baita [[Maneton]]en [[epitome]]etako testuetan ere. XII. dinastiaren kronologia, [[Egiptoko Inperio Berria]]ren aurreko edozein garairen hobekien ezarrienetako bat da. [[Sesostris III.a]]ren erregealdian ''Sothiar zikloa''ri buruz erregistratutako data batek, dinastia honetan gertatutako zenbait jazoera ados jartzen ditu.
[[Fitxategi:Great Spinx Thanis Louvre A23 - 01a.jpg|thumb|200px|Amenemhat II.a, Esfingea. [[Louvre museoa|Louvreko Museoa]].]]
Manetonek, [[Tebas (Egipto)|Tebasen]] ezarri zirela dio, baina, garaiko erregistroetatik abiatuta, lehen faraoiak, hiriburua, ''Amenemhat-iti-taui'' (Amenemhat, Bi Lurren Jauna) edo soilik ''Ititauy'' izeneko hiri berri batetara eraman zuela ebazten da. Ititauiren kokapen zehatza ez da ezagutzen, baina [[El Fayum]] herritik gertu egon daitekeela uste da, segur aski, errege nekropolia den [[El Lisht]]etik gertu.

== Historia ==
Dinastia hau, [[Amenemhat I.a]]k sortu zuen, XI. dinastiako azken faraoia izan zen [[Mentuhotep IV.a]]ren [[chaty]]a izan zena. Bere armadak, hegoaldean kanpainak egin zituen, bigarren urjauzia arte, eta Ekialde Hurbilean. [[Biblos]]ekin eta [[Egeo|Egeo Itsaso]] inguruko gobernariekin harreman diplomatikoak ere berrezarri ziren.

Bere seme [[Sesostris I.a]]k, bere aitaren konkistak jarraitu zituen hegoalderako kanpaina batekin, hirugarren urjauzia arte, baina hurrengo gobernariak, pozik zeuden bakeaz, merkataritzaz eta eurentzako ekarritako zergekin gozatzearekin, [[Sesostris III.a]]ren erregealdia arte.

[[Nubia]]n parte hartu izanak, egonezina sorrarazi zien aurreko gobernariei. Sesostris III.ak, lurralde horretara zigor espedizioak bidali zituen; Ekialde Ertainerako espedizio bat ere bidali zuen. Kanpaina militar hauek, Sesostris izeneko gerlari boteretsu baten elezaharra sortu zuten, aurrerago, Manetonek, [[Herodoto]]k eta [[Diodoro Sikulo]]k kontatutako elezaharra. Sesostris honek, konkistatzailea, ez zituen bakarrik Asiako lurraldeak setiatu eta domeinatu, baizik eta [[Europa]]ra ere joango zela, [[Trazia]] konkistatzeko.

Sesostris III.aren oinordekoa izan zen [[Amenemhat III.a]]k, bere aurrekoaren kanpo politika berarekin jarraitu zuen. Amenemhat III.a, [[Hawara]]n eraikitzea agindu zuen hil tenpluagatik gogoratu izan da, Estrabonek, Diodorok eta Herodotok, "Labirintoa" bezala ezagutu zutena. Bere erregealdian, gainera, El Fayumeko lurralde zingiratsua, nekazal aprobetxamendurako egokitua izan zen lehen aldiz.

Baina, Amenemhat III.aren ondoren, dinastia honen indarrak, neurri handi batean desagertu egin ziren, eta geroz eta gehiago ziren gobernu arazoak, konpondu gabe geratu ziren dinastia honetako azken faraoia izan zen [[Neferusobek]]ekin.

XII. dinastiako faraoiak, Uadi Tumilatetik zihoan kanal baten eraikitzailerik antzinakoenak bezala dokumentatuak daude, Nilo ibaia [[Itsaso Gorria]]rekin lotzen zuen kanala, ondoren, [[Nekao II.a]]ren eta [[Dario I.a]]ren erregealdietan berrituko zena (Suezeko idazkunak).

Dinastia honetan ikusten da [[Antzinako Egiptoko literatura]] hobetu egin dela. Beharbada, garai honetako testurik ezagunena, [[Sinuhéren istorioa|Sinuheren istorioa]] da, zeinen [[papiro]]an idatzitako kopia ugari berreskuratu diren. Dinastia honetan, zenbait lan didaktiko ere idatzi ziren, [[Amenemhaten argibideak]] eta [[Nekazari elokuentearen istorioa]] kasu.

== Dinastiako faraoiak ==
{| {{Taulapolita|width=100%}}
|- bgcolor="EFEFEF"
! style="background:#efefef;" width="100" | Ohiko izena
! style="background:#efefef;" width="100" | [[Tronu izena]]
! style="background:#efefef;" width="100" | [[Sa-Ra izena]]
! style="background:#efefef;" width="400" | Iruzkinak
! style="background:#efefef;" width="100" | Erregealdia
|-
|[[Amenemhat I.a]] || Sehetepibra || Amenemhat || Menfis Ezarri zuen hiriburu bezala || align="center" | [[K.a. XX. mendea|K.a. 1991]] - [[K.a.1962]
|-
|[[Sesostris I.a]] || Kheperkara || Senusert || – || align="center" | [[K.a. XX. mendea|K.a. 1971]] - [[K.a. XX. mendea|K.a. 1928]]
|-
|[[Amenemhat II.a]] || Nubkaura || Amenemhat || – || align="center" | [[K.a. XX. mendea|K.a. 1929]] - [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1895]]
|-
|[[Sesostris II.a]] || Khakheperra || Senusert || – || align="center" | [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1897]] - [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1878]]
|-
|[[Sesostris III.a]] || Khakaura || Senusert || [[Nubia]]ren konkista eta domeinua || align="center" | [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1878]] - [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1843]]
|-
|[[Amenemhat III.a]] || Nimaatra || Amenemhat || – || align="center" | [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1843]] - [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1797]]
|-
|[[Amenemhat IV.a]] || Maajerura || Amenemhat || – || align="center" | [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1798]] - [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1790]]
|-
|[[Neferusobek]] || Sebekkara || Neferusobek || Emakume faraoia || align="center" | [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1790]] - [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1786]]
|}

[[Fitxategi:Abydos Koenigsliste 57-61.jpg|ezkerrera|thumb|400px|[[Abidosko Errege Zerrenda|Abidoseko Errege Zerrenda]]. 57.etik 61.erarteko kartutxoak]]
[[Fitxategi:Abydos Koenigsliste 62-65.jpg|thumb|315px|Abidoseko Errege Zerrenda. 62.etik 65.erarteko kartutxoak]]
{{clear}}
== XII. dinastia Errege Zerrendetan eta beste testu batzuetan ==
{| {{Taulapolita|width=100%}}
|- bgcolor="EFEFEF"
![[Horusen izena]]
![[Abidosko Errege Zerrenda|Abidoseko Errege Zerrenda]]
![[Saqqarako errege Zerrenda]]
![[Turingo Errege Kanona|Turineko Errege Kanona]]
![[Maneton]]en zerrenda
!Ohiko izena
|-
|Sehetepibtaui
|Sehetepibra
|Sehetepibra
|[Sehetep]ib[ra]
|Ammenemes
|[[Amenemhat I.a]], [[Amenemes I]] 
|-
|Ankhmesut
|Kheperkara
|Kheperkara
|[Kheper]ka[ra]
|Sesonkosis
|[[Senusert I.a]], [[Sesostris I]]
|-
|Hekenemaat
|Nubkaura
|Nubkaura
|(''ulertezina'')
|Ammanemes
|[[Amenemhat II.a]], [[Amenemes II]]
|-
|Seshemtauy
|Khakheperra
|Khakheperra
|(''ulertezina'')
|(''aipatu gabea'')
|[[Senusert II.a]], [[Sesostris II]]
|-
|Netyerjeperura
|Khakaura
|Khakaura
|(''ulertezina'')
|Sesostris
|[[Senusert III.a]], [[Sesostris III]]
|-
|Abau
|Nimaatra
|Nimaatra
|(''ulertezina'')
|Lamaris, Ameres
|[[Amenemhat III.a]], [[Amenemes III]]
|-
|Kheperkheperura
|Maakherura
|Maakherura
|Maakherura
|Ammenemes
|[[Amenemhat IV.a]], [[Amenemes IV]]
|-
|Meretra
|(''aipatu gabea'')
|Sebekare
|Neferusobek
|Skemiofris
|[[Neferusobek]], [[Sebeknefrure]]
|}

== XII. dinastiaren kronologia ==
* Lehen faraoia: Amenemhat I.a
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1994]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1964]] (Dodson)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1991]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1962]] (Redford, Grimal, Arnold)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1985]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1965]] (Shaw)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1980]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1951]] (Malek)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1976]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1947]] (von Beckerath)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1939]]/[[K.a. XX. mendea|K.a. 1938]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1909]] (Franke)
** [[K.a. XX. mendea|K.a. 1938]]-[[K.a. XX. mendea|K.a. 1908]] (Krauss)

* Azken faraoia: Neferusobek
** [[K.a. XIX. mendea|K.a. 1805]]-[[K.a. XIX. mendea|K.a. 1801]] (Malek)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1799]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1795]] (Shaw)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1798]]/[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1797]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1794]]/[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1793]] (von Beckerath)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1790]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1786]] (Redford)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1790]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1785]] (Grimal)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1787]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1783]] (Arnold)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1785]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1781]] (Dodson)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1763]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1759]] (Franke)
** [[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1760]]-[[K.a. XVIII. mendea|K.a. 1756]] (Krauss)

{{oinordekotza
| aurrekoa = [[Egiptoko XI. dinastia]]
| titulua = [[Egiptoko Inperio Ertaina]]
| epea = Egiptoko XII. dinastia
| ondorengoa = [[Egiptoko XIII. dinastia]]
}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Antzinako Egiptoko dinastiak]]