Euskalki-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Hizkuntzak}}
[[Fitxategi:Euskalkiak koldo zuazo 2008.png|eskuinera|330px|thumb|Euskalkien sailkapen modernoa, [[Koldo Zuazo]]ren arabera
{| style="border:1px solid #CCCCCC; background-color:transparent;" align="center" width="100%"
|width="40%"|
{{legenda|#789244|Mendebalekoa}}{{legenda|#cd5858|Erdialdekoa}}{{legenda|#5c90cf|Nafarra}}
|width="60%"|
{{legenda|#c39d4d|Nafar-lapurtarra}}{{legenda|#d2d25e|Zuberotarra}}{{legenda|#888888|[[Luis Luziano Bonaparte|Bonaparteren]] garaiko hedadura}}
|}]]
[[Fitxategi:1050-Euskara Euskalkien mapa lehen eta orain.svg|thumb|330px|[[Koldo Zuazo]] eta [[Luis Luziano Bonaparte|Bonaparte]]ren mapen arteko alderaketa, euskalki "garbiak" soilik kontuan hartuz.]]
'''Euskalki'''ak [[euskara]]ren [[dialekto]]ak dira. Sortzen lehena [[bizkaiera|mendebalekoa]] izan zen, [[VIII. mendea]]ren inguruan, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko]] erresumak [[Araba]]-[[Bizkaia|Bizkaietan]] zuen eraginagatik segur aski; eta hurrengo mendeetan eratu ziren gainerako euskalkiak. Aurretik, euskarak batasun handia izan bide zuen tarte batez, [[Erromatar Inperioaren gainbehera]]tik aurrera; aldi hartan sortu zen [[Koldo Mitxelena]]k proposatutako ''euskara batu zaharra'', geroko euskalkien ama-hizkuntza. Geroztik, [[Euskal Herria]]k izandako zatiketa politikoen eraginez sortu ziren euskalkiak poliki-poliki [[euskalkien sorguneei buruzko teoriak|bost sorgunetan]].<ref name=ArabaEuskararenLurralde>[http://www.euskaraba.com/euskara/albisteak/araba-euskararen-lurralde-peto-petoa «Araba euskararen lurralde peto-petoa»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Euskaraba'', 2010-02-25.</ref><ref name=EuskalkienJatorri2007>Koldo Zuazo (2007), [http://etgz.files.wordpress.com/2008/01/berriazuazoeuskalkienjatorri.pdf «Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz»], ''Berria'', 2007-12-09.</ref>

[[1960ko hamarkada]]z geroztik, [[euskara batua]] sortzeak, [[euskaldun]]ak alfabetatzeak eta euskaldunen arteko komunikazioa handitzeak bultzatuta, euskalkiak gero eta gertuago daude, gero eta elkarren antz handiagoa dute. Eraginak noranzko guztietan gertatzen ari dira. Esaterako, gipuzkoar askok —eta ez bizkaitar gutxik— natural erabiltzen dute ergatibo pluralerako ''-ek'' marka (jatorriz, Euskal Herriko ekialdekoa da), halaxe ikasi dutelako eskolan: ''Txakurrek hezurra jan dute'', eta ez ''Txakurrak [...]'', [[gipuzkera]]z esan ohi denez. Gipuzkerak inguruko euskalkiei eta batez ere [[nafarrera]]ri eragiten die, euskara batuak euskalki guztiei eta, gutxi-asko, denek elkarri. Berdintze prozesu horrek bi eragile nagusi ditu: [[hedabide]]ak eta [[irakaskuntza]]. Hala ere, gaur egungo eten nagusia jadanik ez dago (XX. mendearen bukaeraraino bezala) ekialdeko euskalkien eta mendebaldekoen artean, baizik eta [[Ipar Euskal Herri]]koen eta [[Hego Euskal Herri]]koen artean, estatuen arteko mugak eraginda.<ref>Unai {{larritxo|Brea}}: [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/dialektologia «Batuaren eraginez euskalkiak "gipuzkoartzen"»], ''Argia'', 2008-10-12.</ref>

== Euskalkien sorguneak ==
{{sakontzeko|Euskalkien sorguneei buruzko teoriak}}
[[Elena Barrena]] historialariak aipatu zuen lehenengoz euskalkien sorguneen auzia, ''La formación histórica de Guipúzcoa'' liburuan (1989). Hiru menditan kokatu zituen sorguneak:

''a)'' [[Gorbeia]]n, Arabaren eta Bizkaiaren artean;

''b)'' [[Aralar]]ren, Nafarroa Garaiaren eta Gipuzkoaren artean; eta

''c)'' [[Saioa]]n, Nafarro Garaiaren, Lapurdiren eta Nafarroa Beherearen artean.

Geroztik baztertu egin da hipotesi hori, dialektoak jende gehien biltzen den tokietan —hots, [[hirigune]]etan— sortu ohi direlako. [[Blanca Urgell]] izan zen [[hiri]]ak aipatzen lehena, zeharka bada ere, 2006an («Para la historia del sustantivo verbal en vasco» artikulua): [[Iruñea]], [[Gasteiz]] eta [[Bilbo]]. [[Koldo Zuazo]]k ere hirietan ikusten du euskalkien sorrera. Bost sorgune aurkeztu ditu:<ref>{{erreferentzia | url = http://euskalkiak.eu/site/jatorria.php | izenburua = Euskalkien sorguneak | egilea = Koldo Zuazo }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} CC-BY-SA lizentzia.</ref>
* [[Iruñea]]
* [[Arabako lautada]] ([[Gasteiz]])
* [[Bizkaia|Bizkaiko]] Erdialdea
* Ekialdea
* [[Beterri]]

Koldo Zuazok plazaratu duenez<ref>{{erreferentzia|url=https://etgz.files.wordpress.com/2008/01/berriazuazoeuskalkienjatorri.pdf|izenburua=Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz|sartze-data=|egunkaria=Berria|aldizkaria=|abizena=Zuazo|izena=Koldo|egile-lotura=|hizkuntza=Euskara|formatua=Pdf}}</ref>, euskalkien artetik sortu zen lehena [[bizkaiera|mendebalekoa]] izan bide zen, [[VIII. mendea]]ren inguruan, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko]] erresumak [[Araba]]-[[Bizkaia|Bizkaietan]] zuen eraginagatik segur aski. Araba eta Bizkaia [[Nafarroako Erresuma]]tik bereizi eta [[Asturiasko Erresuma]]rekin jarri ziren harremanean. Hizkuntzak ere erakusten du mendebaleko euskalkia berezia dela, denetan bereziena. Gauza berri asko sortu dira bertan. Esate baterako, deklinabideko morfema berriak: ''-gaz (lagunagaz), -rutz (etxerutz)''…<ref name=ArabaEuskararenLurralde/>

== Euskararen dialektologiaren historia ==
=== XVIII. mendea ===
[[1729]]an, [[Manuel Larramendi]] jesuitak ''El Imposible Vencido. El arte de la lengua bascongada'' izeneko euskararen gramatika bat argitaratu zuen [[Salamanca]]n. Bertan hainbat dialekto edo euskalki bereizi zituen: [[gipuzkera]], [[bizkaiera]], [[nafarrera]] eta [[nafar-lapurtera|lapurtera]], eta azken bi horiek bat bakartzat har zitezkeela adierazi zuen (''«Que comunmente son uno mismo»'').

[[Fitxategi:Bonaparte euskalki mapa.jpg|330px|thumb|Euskalkien hedadura, [[Luis Luziano Bonaparte]]ren arabera ([[XIX. mendea]])]]

=== XIX.-XX. mendeak ===
[[Luis Luziano Bonaparte]]k, [[Napoleon Bonaparte]]ren ilobak, euskalkien beste banaketa bat egin zuen, egundaino indar handiz iritsi dena. Bere ikerketan, Euskal herrialde guztietako berriemaileak baliatu zituen, hala nola [[Joan Piarres Duvoisin|Jean Duvoisin]] aduanetako kapitain lapurtarra, Fray [[Jose Antonio Uriarte]], [[Pedro Jose Samper|Jose Samper]] apaiza, [[Mariano Mendigatxa]] [[bidankoze]]tarra, [[Pedro Prudentzio Hualde|Prudentzio Hualde]], [[Klaudio Otaegi]] zegamarra, Aita Ibarnegarai, [[Emmanuel Intxauspe]] kalonje zuberotarra. Lan-metodo moduan, berriemaile horiei kristau dotrinak edota Bibliako pasarte ezagunak toki jakin bateko euskaran jartzeko eskatzen zien eta barreiatuta zeuden eskuizkribu zaharrak bildu eta aztertu zituen. Bere sailkatze-lanean, hiru multzo handitan zortzi dialekto, hogeita bost azpidialekto eta berrogeita hamar barietate bereizi zituen; egungo ikuspegitik, modu zorrotzegian. [[Resurreccion Maria Azkue]] [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiko]] lehen presidenteak ([[1864]]-[[1951]]), Bonaparteren banaketa berrikusi zuen. Besteak beste, [[erronkariera]] ([[1991]]n galdu zen) euskalki bereizitzat sailkatu zuen; Bonapartek, berriz, zubereraren barnean sailkatua zuen (''souletin espagnol'').

XX. mendean dialektologiaz aritu zirenek ([[Pedro Irizar]], [[Txillardegi]] eta beste) sailkapen horri jarraitu zioten, oro har.

=== XXI. mendea ===
[[Fitxategi:Euskalkiak koldo zuazo 2008 euskara.png|330px|thumb|Euskararen izenak, euskalkiz euskalki, Koldo Zuazoren mapan.]]
[[Koldo Zuazo]]ren [[2008]]ko azken sailkapenaren arabera, bost euskalki mintzatzen dira gaur egun:<ref>Koldo Zuazo (2008): ''Euskalkiak: euskararen dialektoak'', Elkar, 2008.</ref>

* '''[[Bizkaiera|Mendebaleko euskalkia]]''' edo ''bizkaiera'': hiztun gehien dituen euskalkia. Mendebaldera, [[Ibaizabal]] du muga; ekialdera, [[Bizkaia|Bizkaiko]] lurretatik 13 kilometrora dagoen [[Deba (ibaia)|Deba ibaia]], Gipuzkoan; hegoaldera, ostera, [[Araba]].

* '''[[Gipuzkera|Erdialdeko euskalkia]]''' edo ''gipuzkera'': [[Gipuzkoa]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] ipar-sartaldean hitz egiten dena.

* '''[[Nafar-lapurtera|Nafar-lapurtar euskalkia]]''': [[Lapurdi]]n eta [[Nafarroa Beherea]]n mintzatzen dena.

* '''[[Nafarrera|Nafar euskalkia]]''': [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] iparraldeko eskualdeetan egiten dena.

* '''[[Zuberera|Zuberotar euskalkia]]''' edo ''zuberera'': [[Zuberoa]]ko herrialdean eta administrazioz [[Bearno]]koa den [[Eskiula]]n egiten da. [[Amikuze]]tik gertuko herrietan egiten dena tarteko hizkeratzat hartzen da.

Erdi Aroan, nafarrerak [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoiaren]] eragina jaso zuen fonetikan eta lexikoan. Eragin hartatik sortu ziren [[behe-nafarrera]] eta [[lapurtera]]. Zuberera sortzeko bilakaeran, aldiz, [[Nafar-aragoiera|nafar-aragoiar hizkuntza erromanikoak]] hartu zuen parte.

=== Galduak ===
* '''[[Ekialdeko nafar euskalkia]]''': [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] ekialdean XX. mendearen bukaera arte egin zen euskalkia. [[Zaraitzuera|Zaraitzuko hizkera]] (edo ''zaraitzuera'') eta [[Erronkariera|Erronkariko hizkera]] (edo ''erronkariera'') barne hartzen zituen.
* '''[[Hegoaldeko goi nafarrera|Hegoaldeko goi-nafarrera]]''' (Bonapartek sailkatua): [[Iruñerria]]n eta [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]] XIX. mendea arte erabili zen euskara. Egun, transmisio-katea oso ahul dagoelarik, [[Erroibar]] eta [[Esteribar]]reko hiztunen artean dirau bizirik.
* '''[[Arabako euskara]]''': [[Araba]]n XIX. mendea arte iraun zuen; [[Nicolao Landuchio|Landuccioren]] hiztegiari (XVI. mendea), [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez de Lazarragaren eskuizkribuari]] (XVI. mendearen bukaera - XVII.aren hasiera) eta beste hainbat testu laburragori esker jasota ageri zaigu.

== XX-XXI. mendeetako euskalki eta azpieuskalkien sailkapena ==
Hauxe da [[Euskal Herriko Ahotsak]] proiektuko [https://ahotsak.eus/euskalkiak/ webgunean] agertzen den euskalkien eta azpieuskalkien sailkapena.
{{clade
|label1= [[Euskalkiak]] eta azpieuskalkiak
|1={{clade
   |label1= [[Bizkaiera|Mendebaldekoa]]
   |1={{clade
      |1= Sartaldekoa (M)
      |2= Tartekoa (M)
      |3= Sortaldekoa (M)
      }}
   |label2= [[Gipuzkera|Erdialdekoa]]
   |2={{clade
      |1= Sartaldekoa (E)
      |2= Erdiguneakoa (E)
      |3= Sortaldekoa (E)
      }}
   |label3= [[Zuberera|Zuberotarra]]
   |3={{clade
      |1= [[Basabürüa]]koa
      |2= [[Pettarra]]koa
      }}
   |label4= [[Nafar-lapurtera|Nafar-lapurtarra]]
   |4={{clade
      |1= Sartaldekoa (NL)
      |2= Erdigunekoa (NL)
      |3= Sortaldekoa (NL)
      }}
   |label5= [[Nafarrera|Nafarra]]
   |5={{clade
      |1= Baztangoa
      |2= Ipar-sartaldekoa
      |3= Hego-sartaldekoa
      |4= Erdigunekoa (N)
      |5= Sortaldekoa (N)
      |6= Hegoaldeko nafarra
      }}
   |label6= [[Ekialdeko nafar euskalkia|Ekialdeko nafarra]] (†)
   |6={{clade
      |1= [[Erronkariera|Erronkarikoa]]
      |2= [[Zaraitzuera|Zaraitzukoa]]
      }}
   }}
}}

<center>
{{Euskalkiak2008}}
</center>

== Adibideak ==
[[Fitxategi:Euskalkien inguruko ahotsak.ogv|thumb|300px|[[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiektuak bildutako testigantzekin, euskalkien inguruan eginiko bideo laburra.<ref>Ahotsak.com. ''Youtube'' (2012ko ekaina). Euskalkiak. http://www.youtube.com/watch?v=mwxGBC1qwT0</ref>]]
 
* '''Lapurtera'''

''"Alabainan Jainkoak altean du mundua maithatu, non bere Seme bekharra eman baitu, hunen baithan sinhesten duen nihor ez dadien gal, aitzitik izan dezan bethiko bizitzea"''

* '''Zuberera'''

''"Zeren Jinkoak hain du maithatü mundia, nun eman beitü bere Seme bekhotxa, amorekatik hartan sinhesten dian gizoneratik batere eztadin gal, bena ükhen dezan bethiereko bizitzia"''

* '''Gipuzkera'''

''"Zergatik aiñ maite izan du Jaungoikoak mundua, non eman duen bere Seme Bakarra beragan fedea duan guzia galdu ez dedin, baizik izan dezan betiko bizia"''

== Euskalkien aniztasuna ==
[[Fitxategi:Euskalkiak ezin elkar ulertu.webm|thumb|264x264px|[[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak ikasgelan|url=https://ikasgelan.ahotsak.eus/fitxak/euskalkiak-ezin-elkar-ulertu|aldizkaria=ikasgelan.ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-21}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-21}}</ref> eta Gazte Gara Gazte<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Gazte gara gazte|url=https://gazteak.ahotsak.eus/|aldizkaria=gazteak.ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-21}}</ref> proiektuerako testigantzekin egindako bideoa, ondarea zabaltzeko.]]
[[Fitxategi:Euskalkiak hezkuntzan eta komunikabideetan.webm|thumb|260x260px|[[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref name="#1"/> eta Gazte Gara Gazte<ref name="#2"/> proiektuetako testigantzekin egindako bideoa.]]
[[Euskalki]]en aniztasunaren adibidetzat, asteko bosgarren egunari nola esaten zaion zortzi herritan. [[Euskara batu]]an ''ostirala'' izena nagusitu bada ere, herrietako hizkeretan bada aniztasunik:

{| class="wikitable" style="width:800px;"
|-
! Herria
| [[Lekeitio]]<br/>(Bizkaia)
| [[Aramaio]]<br/>(Araba)
| [[Oñati]]<br/>(Gipuzkoa)
| [[Azpeitia]]/[[Azkoitia]]<br/>(Gipuzkoa)
| [[Ultzama]]<br/>(Nafarroa Garaia)
| [[Senpere]]<br/>(Lapurdi)
| [[Urepele]]<br/>(Nafarroa Beherea)
| [[Altzai]]<br/>(Zuberoa)
|-
! Egunaren izena, herrian
| barixakua
| barikue
| ebaikotza
| ostirela
| ortzilleria
| ortzialia
| ortzirala
| ostialia
|}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
* Aurrekoetxea Olabarri, Gotzon; Gaminde Terraza, Iñaki; Ormaetxea Lasaga "Txipi", José Luis; Videgain, Xarles: ''Euskalkien sailkapen berria''. EHU. 2019. (182 orrialde). ISBN/ISSN: 978-84-1319-096-9

== Ikus, gainera ==
* [[Euskalkien eta azpieuskalkien zerrenda]]

== Kanpo estekak ==
{{Atari|Euskara|Euskara}}
* [http://www.badihardugu.com/proiektuak/euskalkien_liburutegia Euskalkien liburutegia]
* Lore Agirrezabal: [http://www.argia.com/argia-astekaria/1913/erromintxela-euskal-ijitoen-hizkera «Erromintxela, euskal ijitoen hizkera»], ''Argia''.
* Mikel Hernandez Abaitua: [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1236848129 «Euskara batua, bizkaiera eta zuberera»]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.ahotsak.com/ Euskal Herriko ahozko ondarea eta herri hizkerak]
* {{es}} Koldo Mitxelena (1981): [https://web.archive.org/web/20100105142449/http://escueladesara.com/2009/09/10/lengua-comun-y-dialectos-vascos-1981/ «Lengua común y dialectos vascos»].
{{Euskara aurkibidea}}

[[Kategoria:Euskalkiak]]