Flogistoaren teoria-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Georg_Ernst_Stahl.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Georg_Ernst_Stahl.png/220px-Georg_Ernst_Stahl.png|thumb| [[Georg Stahl]]-ek flogistoren teoria garatzen eta hedatzen lagundu zuen.]]
'''Flogistoren teoria''', sukoitasuna adierazten duen substantzia hipotetikoa, zaharkitutako [[teoria zientifiko]] bat da, zeinaren arabera errekuntza jasateko gai den substantzia orok flogistoa daukan eta [[errekuntza]] prozesua, funtsean, substantzia horren galeran datzan. Johann Becher [[Alkimia|alkimista]]/[[Kimika|kimikari]] [[Alemania|alemaniarrak]] [[1667|1667an]] postulatu zuen, lehen aldiz, [[errekuntza]] prozesu kimikoa azaltzeko.

== Historia ==
Johann Becherrek [[Elementu klasikoak|lau elementuen]] teoriaren bertsio jakin bat proposatu zuen: funtsezko eginkizuna lurrari eta urari gordeta zegoen [[Su|sua]] eta airea eraldaketen eragile soiltzat hartzen ziren bitartean. Gorputz guztiak, animaliak, landareak zein mineralak, uraren eta lurraren nahasketaz eratu ziren Becherren arabera. Era berean, gorputzen benetako elementuak analisiaren bidez ikertu behar direla defendatu zuen, eta, koherentziaz, konposizio ordena gero eta handiagoan oinarritutako sailkapena proposatu zuen.

Becherrek esan zuen mineral-gorputzen berehalako osagaiak hiru lur mota ezberdin zirela, horietako bakoitzak propietate bat zuelarik: beirazko itxura, [[erregai]]-izaera eta [[Jariotasuna|jariakortasuna]] edo lurunkortasun. ''Terra pinguis'' izendatu zuen lurrak [[Hantura|sukoitasunaren]] printzipioa hartzen zuen. Bere izena lur ''koipetsu'' edo lur ''oleaginoso'' bezala itzul liteke, zeina [[Alkimia|alkimian]] [[sufre]] izenarekin ezagutzen den, nahiz eta Becherrek beste esamolde batzuk ere erabili izendatzeko, ''flogisto sufrea'' barne. Azkenik, flogisto hitza izan zen nagusitu zena, batez ere, bere ideien defendatzaile eraginkorrenaren lanari esker, [[Georg Stahl|Georg Ernst Stahl]].

== Teoria ==
Aspalditik ezagutzen da metalezko gatz horietako batzuk berriro hasierako metaletara itzul zitezkeela. Prozesu hori Stahlek azaldu zuen metalak kare batez eta flogisto deitzen zuen printzipio sukoi batez eratuta zeudela suposatuz; beraz, kaltzioa —hau da, karearen sorrera—, errekuntza bezala, flogistoaren askapen gisa azaldu zitekeen, eta metala eta karea agerian uzten zuen. Alderantzizko prozesua, karea metalera murriztea, berdin azal zitekeen flogistoaren gehikuntza gisa. Flogistotan aberatsa den substantzia bat —ikatza, adibidez—, kare metaliko batekin kontaktuan jarriz gero, bere flogistoa hari transferi diezaioke, eta metalaren sorkuntza eragin.

Hitz argietan, Stahlek metalek eta, oro har, substantzia erregai guztiek pisurik gabeko substantzia bat dutela uste zuen, eta substantzia hori flogisto deritzo. Metal bat kaltzinatzean edo edozein materiaren errekuntzan zehar, flogistoa su-forman bereizten da, alkimian «gatza» izenez ezagutzen den hondakin erregaitz bat utziz, metalak kaltzinatzean edo, besterik gabe, errautsak, formula sinple batekin gertatzen dena da: karbonoa = flogistoa + errautsak edo Metala = flogistoa + herdoila.

Errautsa berriro karbonoan integratzeko, nahikoa izango litzateke flogistoa gehitzea: errautsa + flogistoa = ikatza, ia hondarrik utzi gabe (adibidez, ikatzean berean gertatzen da) erretzen diren gorputz horietan ulertzen zen bezala, ia dena zen flogistoa; hortaz, metala berriro integratzeko, herdoilari flogistoa gehituko genioke, edo, behar bada,  flogistoan oso aberatsa den gorputza; horrela: herdoila + ikatza = metala.

== Teoria flogistikoari buruzko analisia ==
XVIII. mendean, kimika pneumatikoaren garapenak [[Joseph Priestley|Joseph Priestleyk]] jorratu zituen erronka berriak ekarri zizkion interpretazio horri. Autore horrek flogistoren teoria erabili zuen «fluido elastiko» (edo «[[Gas|gasak]]», gutxi gorabehera, gure egungo terminologian) deitzen zituenaren eraldaketak azaltzeko. Priestleyk «aire flogistikatua» eta «aire desflogistikatua» bezalako esamoldeak sartu zituen. Antzinatik ikusi zen edozein substantzia erretzen dela denbora mugatu batean eskuragarri dagoen aire kantitatea berdin-berdin mugatuta badago (adibidez, ontzi itxi batean badago). Priestleyk errekuntza-prozesuaren ondoren geratzen den aire-hondarrari (egiatan, [[nitrogeno]] eta [[Karbono dioxido|karbono dioxidoaren]] nahasketa) «aire flogistikatua» deitzen zion, errekuntzan hark aire horrek txertatzeko ahalmena zuen flogisto guztia xurgatu zuela uste zuelako. Errekuntza eten egiten zen ezin zuelako flogisto gehiago xurgatu. Beti arrazoibide horri jarraituz, Priestleyk merkurioaren kare gorria berotu, eta, errekuntza luzaroago iraun zezakeen aire mota bat lortu zuenean, «aire desflogistikatua» deitu zion. Urte batzuk geroago, Lavoiserrek «[[Oxigeno|oxigenoa]]» deituko zion.

== Teoria flogistikoari egindako kritikak ==
[[Fitxategi:AduC_147_Lavoisier_(A.L.,_1743-1794).JPG|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/AduC_147_Lavoisier_%28A.L.%2C_1743-1794%29.JPG/200px-AduC_147_Lavoisier_%28A.L.%2C_1743-1794%29.JPG|thumb|267x267px| lavoisier]]
''Réflexions sur le phlogistique, pour servant de suite à la théorie de la combustion et de la calcination,'' publiée en 1777 (itzuliz, ''Flogistori buruzko hausnarketak, errekuntza eta kaltzinazioaren teoriaren segida izateko'', 1777an argitaratua) [[Antoine Lavoisier]] idazlearen lana da, 1783an Zientzien Errege Akademiari eman zion dokumentu batean oinarrituta eta azken horrek 1786an argitaratu zuena<ref>Antoine Laurent Lavoisier, ''Réflexions sur le phlogistique, pour servir de développement à la théorie de la combustion & de la calcination, publiée en 1777'', Paris: Académie des sciences, 1783. [https://www.worldcat.org/oclc/9379991 OCLC 9379991]. Le texte de 1783 ne sera publié dans les ''Mémoires de l'Académie royale des sciences'' qu'en 1786</ref>. Hausnarketa horietan, Lavoiserrek, errekuntza-fenomenoak azaltzeko, Georg Ernst Stahlek garatu zuen flogistoren teoriaren inkoherentzia frogatzen zuen.

«Flogistoa», Stahlen arabera, suaren eraginez edozein solidok askatzen duen substantzia zen, eta horrek azaltzen zuen errekuntzaren ondoren gorputz baten masa galtzea. Hala ere, 1760ko hamarkadan, Lavoisierrek beruna, sufrea eta eztainuarekin esperimentatu zuen, eta, kaltzinatzioaren ondoren, gorputz horietako bakoitzaren hondarraren masa  hasierako gorputza baino handiagoa zela ikusi zuen, eta, horrela, flogistoaren teoria baliogabetu zuen. Izan ere, flogistoren pisua negatiboa izango zen metalentzat, eta horrek ez du zentzurik. Manifestazio horrek [[Iraultza kimikoa|iraultza kimikorako]] bidea ireki zuen .

Bere esperimentuetako batean, Lavoiserrek [[Merkurio (elementua)|merkurio]] kopuru txiki bat jarri zuen ur gainean flotatzen zuen solido baten gainean, eta kanpai-ontzi baten azpian itxi, eta merkurioa erre egin zuen. Flogistoren teoriaren arabera, gorputz mugikorra gutxiago murgilduta egon behar du errekuntzaren ondoren, eta kanpai barruko aire bolumena handitu egin behar du flogistoren asimilazioaren eraginez. Esperimentuaren emaitza teoria horren arabera espero ziren emaitzekin kontraesanean zegoen. Lavoisierrek,  flogistoa ezabatuz, zuzen interpretatu zuen errekuntza bere azalpenean. Erretzen diren substantziak aireko oxigenoarekin konbinatzen dira; beraz, pisua hartzen dute. Erretzen den substantziarekin kontaktuan dagoen aireak oxigenoa galtzen du, eta, beraz, bolumena, ere bai.

Lavoisierrekin, kimikariek flogistoren teoria alde batera utzi zuten pixkanaka, eta oxigenoan oinarritutako errekuntzaren teoriara jo zuten.

== Pentsamendu alkimikoa ==
{{Ikus gainera|Alkimia}}Itxurazko kontraesana izan arren, alkimistentzat, huts egiten zuena ez zen teoria izan, bere planteamendua baizik. Inoiz alkimista izan ez diren eta, gehienez ere, alkimiaren ikasle baino ez diren autore batzuek erreakzio guztietan pisua irabazi edo galdu behar dela suposatzen dute. Alkimistek flogistoaren formulari eusten diote, izakia = flogisto + gatza + ura; gatza = izakia - flogistoa - ura, eta abar, baina ez dute batere partekatzen substantzien pisuen gaineko hausnarketa, eta benetakotzat jotako alkimista batek ez zituen inoiz halako ideiak defendatu.

Izakia = flogisto + gatza + ura formula hartuta. Izakiak hiru printzipio horien baturak osatzen badu (flogistok bik osatzen zuten, arima eta espiritua), horietako bat ezabatuz gero izakiari uzten dio. Alkimian, mineral bat izaki biziduntzat hartzen da, txita baten antzera, eta, era berean, osagai-printzipio bakoitza bereiz badauzkagu, izakia berriro berreskuratzen da metodo alkimikoaren bidez elkartzen direnean. Alkimian, metal bat hildako izakitzat hartzen zen, arrautza egosia edo antzinako txita errearen modu berean, zeinari bere osagaien printzipioetako bat kendu zaion. Alkimian, txita hartu eta su bizian jartzen bada, flogistoa desagertzen da, eta, guztiz erre arte sua areagotzen bada, flogisto eta uraren arrasto guztiak desagertzen dira, gatza bakarrik utziz, lurrunketa horiek guztiak bildu izan balira. ontzi batean, orduan, posible izango litzateke txitari bizia berreskuratzea arrautza moduan bere 3 printzipioak —metodo alkimikoei jarraituta— elkartuz gero, jaiotza berria emanez. Flogistoren teoria abiapuntuaren araberako batuketa edo kenketa eragiketa da, bizi egoerara edo heriotz egoerara aldatzea, hurrenez hurren. Alkimiak, beraz, ez zituen partekatzen Stahlen hausnarketak, zeinak lortutako arrazoibideari jarraituz konposatuak alaiki nahasten zituen, suaren arau eta erregimen guztiak erabat baztertuz. Erdi Aroan, alkimistek, kimikarien arbasoek, beren barne-izakia aldatzea izan zuten goi-egoera izpiritual batera iristeko, eta  metalak urre-transmutazioarekin lor zezaketela uste zuten.

== Ikus ere ==

* [[Lavoisierren legea|Masaren kontserbazioaren legea]]

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}

== Kanpo estekak ==

* [http://www.uv.es/bertomeu/revquim Iraultza Kimikoa] .
* [https://web.archive.org/web/20111109131012/http://www.gobiernodecanarias.org/educacion/3/Usrn/fundoro/web_fcohc/005_publicaciones/mhc/mhc_htm/mhc1_flogisto.htm Flogistotik oxigenora.] [https://web.archive.org/web/20111109131012/http://www.gobiernodecanarias.org/educacion/3/Usrn/fundoro/web_fcohc/005_publicaciones/mhc/mhc_htm/mhc1_flogisto.htm Iraultza kimikoan kasu praktiko baten azterketa.] [https://web.archive.org/web/20111109131012/http://www.gobiernodecanarias.org/educacion/3/Usrn/fundoro/web_fcohc/005_publicaciones/mhc/mhc_htm/mhc1_flogisto.htm ''John Cartright'' .]
[[Kategoria:Kimikaren historia]]
[[Kategoria:Zaharkitutako teoria zientifikoak]]
[[Kategoria:Alkimia]]