Harrikatz-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Coal.jpg|thumb|220px|Harrikatza]]
[[Fitxategi:Sydney Mines Point Aconi Seam 038.JPG|thumb|220px|[[Harrikatz bituminoso]]-[[zain (geologia)|zaina]]. [[Eskozia Berria]], [[Kanada]].]]
'''Harrikatza''', besterik gabe '''ikatza''' ere deitua, [[erregai fosil]] beltz eta gogorra da, gehienbat [[karbono]]z osatua eta landare jatorri duena. ''Ikatz'' izenarekin minerala ez den eta [[landare]] edo [[animalia]] substantziei ura eta beste osagai lurrunkor batzuk kenduz eskuratzen den [[egur ikatz]]a ere izendatzen da.

Harrikatza [[arroka sedimentario]] beltz edo beltz marroixka da, naturan, gehienetan, ''[[Zain (geologia)|zain]]'' edo ''beta'' deritzen geruzetan pilatuta agertzen dena. Formarik gogorrenak, esaterako [[antrazita]], [[arroka metamorfiko]]tzat har daiteke, tenperatura eta presio handiak jasan izan dituen harria baita. Ikatzaren elementurik nagusiena [[karbono]]a da, eta [[hidrogeno]]a, [[sufre]]a, [[oxigeno]]a eta [[nitrogeno]]a ere ditu. Historian zehar oso baliabide erabilia izan da energia iturri gisa eta [[meatzaritza]] jarduera handia eragin du. Gaur egun, batez ere [[argindar|elektrizitatea]] edota beroa sortzeko erretzen da, baina [[koke]]a eta gasa produzitzeko ere erabiltzen da.

Munduko ikatz ekoizle handienak herrialdeok ziren [[2011]]<nowiki/>n: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] 3.520 milioi tona (Mt), [[Ameriketako Estatu Batuak]] 992,8 Mt, [[India]] 588,5 Mt, [[Australia]] 415,5 Mt, [[Errusia]] 333,5 Mt, [[Indonesia]] 324,9 Mt, [[Hegoafrika|Hego Afrika]] 255,1 Mt, [[Polonia]] 139,2 Mt, [[Kazakhstan]] 115,9 Mt eta [[Ukraina]] 86,8 Mt<ref name="BPReview2011">[https://web.archive.org/web/20120619171812/http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/spreadsheets/statistical_review_of_world_energy_full_report_2012.xlsx BP Statistical Review of World Energy June 2012] Bp.com</ref>.

== Harrikatzaren eratzea ==
Harrikatza [[erregai fosil]]a da, naturan harri eran aurkitzen dena. Geologia aldi askotan zehar airearen ukimenetik kanpo jasandako presioaren, beroaren eta [[bakterio]]en eraginez eratu den ikatza da. Historiaurreko basoetako egurra [[zingira|istingetan]] pilatuz eta lurperatuz joan zen eta, lehen pauso batean, eta prozesu biokimikoek eraginda, [[zohikatz]] delako ikatza eratu zen. Ondoren, [[bakterio|bakterioen]] eraginez, zohikatz hori [[lignito]] bilakatu zen, eta lignitoa, berriz, presioaren eta beroaren eraginez ikatz azpibituminoso, [[harrikatz bituminoso]] eta azkenik [[antrazita]]. Antrazita da ikatzaren eraketan azken gaia, eta lur geruzen tolestatze prozesuan harrikatzak jasandako presioaren eta tenperatura garaien ondorioz eratu zen.

== Erauzketa ==
[[Fitxategi:Coal resources.jpg|thumb|250px|Atari zabaleko ikatz meategia.]]
Harrikatza erauzteko bi metodo daude: lur gaineko meatzaritza eta lurpeko meatzaritza. Ikatz-hobiaren geologia nolakoa den, bata edo bestea erabiltzen da. Gaur egun, lurpeko meatzaritza da gehien baliatzen dena, baina herrialde ekoizle nagusietako batzuetan aire zabaleko meategiak oso hedaturik daude. Esate baterako, [[Australia]]ko produkzioaren % 80 eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetakoaren]] % 67 lur gaineko meatzaritzaren bidez erauzten da<ref name=wcoal>[http://www.worldcoal.org/coal/coal-mining/ Coal mining] World Coal Association. Worldcoal.org</ref>.

=== Lur gaineko meatzaritza ===
Lur gaineko meatzaritza, atari zabaleko meatzaritza ere deitua, ikatza lurraren azaletik hurbil dagoenean besteriki ez da errentagarria. Metodo honen bitartez, hobiko ikatzaren ehuneko handiagoa (% 90 edo gehiago) erauzten ahal da lurpeko meatzaritzaren bidez baino, ikatz [[zain (geologia)|zain]] guztiak baliagarriak direlako.[[Fitxategi:Burdinbidearen_Museoan_Euzkadi_lokomotorra.jpg|thumb|250x250px|Euzkadi lokomotorra '''ikatzezko''' kargarekin [[Burdinbidearen Euskal Museoa|Azpeitiko Burdinbidearen Euskal Museoan]].]]
[[Fitxategi:Ikatza_lokomotorrean.jpg|thumb|333x333px|Ikatza 1898ko Aurrera lokomotorrean Azpeitiko Burdinbidearen Museoan.]]
Atari zabaleko meategiek oso eremu handia har dezakete, neurri larriko makineria erabiliz: dragak, gaineko harri-geruza kentzeko, pala mekanikoak, kamioi handiak, ikatza eta hondakinak garraiatzeko, [[hondeamakina]]k eta garraiagailuak.

Lurzorua eta gaineko harri-geruza lehergaien bidez hautsi eta, ondoren, dragak edota pala eta kamioiak erabiliz, kentzen da. Harrikatza agerian dagoenean, zulatu, apurtu eta zerrendaka erauzten da. Azkenik, ikatza kamioi handi edo garraiagailutan zamatzen da, manipulazio plantara edo erabili behar den tokira eramateko<ref name=wcoal/>.

=== Lurpeko meatzaritza ===
Lurpeko meatzaritzan lan egiteko bi modu nagusi daude: ganbera eta zutabeen sistema eta lantegi luzeena.
* Ganbera eta zutabeen sisteman, "ganbera"-sare bateko harrikatza ateratzen da, tartean ikatzezko "zutabe" sail bat utziz, sabaia eror ez dadin. Zutabeetan, erauzi gabe, ikatz guztiaren % 40 gera daiteke (parte bat ondoko fase batean ateratzen ahal da).
* Lantegi luzeen sisteman, ikatz-[[Zain (geologia)|zainaren]] sekzio bateko mineral guztia erauzten da, zizaila-kargatzaile mekanikoak erabiliz. Lanean hasi baino lehen, planifikazioa ezibestekoa da, sekzio osoan geologia egokia dela ziurtatzeko. Ikatza ateratzen ari den bitartean, euskarri hidrauliko batzuek eusten diote sabaiari. Ondoren, euskarriak kendu eta sabaia erortzen uzten da. Metodo horren bidez, hobiko ikatzaren % 75 ustiatzen ahal da<ref name=wcoal/>.

== Erabilpena ==
[[Fitxategi:Shuozhou coal power plant.JPG|thumb|250px|[[Shuozhou]]ko ([[Txinako Herri Errepublika|Txina]]) ikatz-[[zentral termiko]]a.]]
Harrikatza elektrizitatea sortzeko energia iturri nagusia da mundu mailan, bai eta [[karbono dioxido]]aren isurketa iturri handienetakoa ere. Mundu osoko argindarraren % 40 ikatzaren bidez lortzen da<ref>Egoitz ETXEBESTE ADURIZ: [http://zientzia.net/site_media/pdf/035_20.pdf «Beltzetik berderako bidean»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Zientzia.net</ref>, eta zenbait herrialdetan ehuneko handiagoa da: [[Polonia]]<nowiki/>n % 94, [[Hegoafrika|Hego-Afrikan]] % 92, [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] % 77 eta [[Australia]]n % 76<ref name=charbon>[http://www.worldcoal.org/bin/pdf/original_pdf_file/coal_resource_overview_coal_french(03_06_2009).pdf Le charbon comme ressource]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} World Coal Institute. Worldcoal.org</ref>... [[Zentral termiko|Zentral termoelektrikoak]] ikatz meatokien inguruan egon ohi dira produkzio-kostua merkatzeko<ref name=otxoa>Miren OTXOA DE BAKEDANO: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dig_publicaciones_innovacion/es_otrosamb/adjuntos/euskal_ikasmaterialgintza/gabirel_jauregi/953003e_Pub_EJ_energia_baliabideak.pdf Energia baliabideak]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. Hezkuntza.ejgv.euskadi.net</ref>.

Harrikatza oxigenorik ez dagoen toki batean oso tenperatura altuetan (1000&nbsp;°C baino gehiago) erretzean [[koke]]a lortzen da. Hori [[labe garai]]etan erabiltzen da [[altzairu]]a ekoizteko<ref name=charbon/>. [[Mundrun]]a, kokegintzako azpiproduktua, koloragarriak, [[intsektizida]]k, leherkariak, plastikoak eta [[bike]]a ekoizteko baliatzen da<ref name=otxoa/>.
  
Harrikatzaren destilazio suntsikorraren bitartez harrikatz-gasa lortzen da. Gas hori, berriki arte, hiri handietako etxeetako erregai gisa erabili da. Oso toxikoa eta kutsatzailea denez gero, [[gas natural]]ak ordeztu du<ref name=otxoa/>. Harrikatzaren likidotzearen bidez, berriz, [[hidrokarburo]] likidoak (petrolio sintetikoa) erdiesten dira.

== Ekoizpena ==
=== Munduko harrikatz erreserbak ===
{| class="wikitable sortable"  style="margin:auto; text-align:right;"
|+ '''Harrikatz erreserba erauzgarriak 2008 amaieran (milioi [[tona]]tan)'''<ref>[https://web.archive.org/web/20110628231634/http://www.worldenergy.org/documents/ser_2010_report_1.pdf Survey of Energy Resources 2010] World Energy Council. Worldenergy.org</ref>
|-
! style="width:120pt;"|Herrialdea
! style="width:100pt;"|[[Antrazita]] & [[Harrikatz bituminoso|Bituminosoa]]
! style="width:100pt;"|Azpibituminosoa
! style="width:100pt;"|[[Lignito]]a
! style="width:100pt;"|Denetara
! style="width:100pt;"|Munduko erreseben ehunekoa
|-
|align="left"|{{Bandera|AEB}}||108.501||98.618||30.176||237.295||22,6
|-
|align="left"|{{Bandera|Errusia}}||49.088||97.472||10.450||157.010||14,4
|-
|align="left"|{{Bandera|Txina}}||62.200||33.700||18.600||114.500||12,6
|-
|align="left"|{{Bandera|Australia}}||37.100||2.100||37.200||76.400||8,9
|-
|align="left"|{{Bandera|India}}||56.100||0||4.500||60.600||7,0
|-
|align="left"|{{Bandera|Alemania}}||99||0||40.600||40.699||4,7
|-
|align="left"|{{Bandera|Ukraina}}||15.351||16.577||1.945||33.873||3,9
|-
|align="left"|{{Bandera|Kazakhstan}}||21.500||0||12.100||33.600||3,9
|-
|align="left"|{{Bandera|Hego Afrika}}||30.156||0||0||30.156||3,5
|-
|align="left"|{{Bandera|Serbia}}||9||361||13.400||13.770||1,6
|-
|align="left"|{{Bandera|Kolonbia}}||6.366||380||0||6.746||0,8
|-
|align="left"|{{Bandera|Kanada}}||3.474||872||2.236||6.528||0,8
|-
|align="left"|{{Bandera|Polonia}}||4.338||0||1.371||5.709||0,7
|-
|align="left"|{{Bandera|Indonesia}}||1.520||2.904||1.105||5.529||0,6
|-
|align="left"|{{Bandera|Brasil}}||0||4.559||0||4.559||0,5
|-
|align="left"|{{Bandera|Grezia}}||0||0||3.020||3.020||0,4
|-
|align="left"|{{Bandera|Bosnia-Herzegovina}}||484||0||2.369||2.853||0,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Mongolia}}||1.170||0||1.350||2.520||0,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Bulgaria}}||2||190||2.174||2.366||0,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Pakistan}}||0||166||1.904||2.070||0,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Turkia}}||529||0||1.814||2.343||0,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Uzbekistan}}||47||0||1.853||1.900||0,2
|-
|align="left"|{{Bandera|Hungaria}}||13||439||1.208||1.660||0,2
|-
|align="left"|{{Bandera|Thailandia}}||0||0||1.239||1.239||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Mexiko}}||860||300||51||1.211||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Iran}}||1.203||0||0||1.203||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Txekia}}||192||0||908||1.100||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Kirgizistan}}||0||0||812||812||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Albania}}||0||0||794||794||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Ipar Korea}}||300||300||0||600||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Zeelanda Berria}}||33||205||333-7.000||571–15.000<ref>Alan SHERWOOD eta Jock PHILLIPS: [http://www.TeAra.govt.nz/en/coal-and-coal-mining/2 Coal and coal mining – Coal resources], Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, 2009-03-02</ref>||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Espainia}}||200||300||30||530||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Laos}}||4||0||499||503||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Zimbabwe}}||502||0||0||502||0,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Argentina}}||0||0||500||500||0,1
|-
|align="left"|Gainerakoak||3.421||1.346||846||5.613||0,7
|- class="sortbottom"
! Denetara ||404.762||260.789||195.387||860.938||100
|}

=== Harrikatz ekoizle handienak ===
{| class="wikitable sortable"  style="margin:auto; text-align:right;"
|+ '''Harrikatz ekoizle nagusien produkzioa urteko (milioi tonatan)'''
<ref name="BPReview2011"/>
|-
! style="width:120pt;"|Herrialdea
! style="width:100pt;"|2003
! style="width:100pt;"|2004
! style="width:100pt;"|2005
! style="width:100pt;"|2006
! style="width:100pt;"|2007
! style="width:100pt;"|2008
! style="width:100pt;"|2009
! style="width:100pt;"|2010
! style="width:100pt;"|2011
! style="width:100pt;"|Ehunekoa (2011)
|-
|align="left"|{{Bandera|Txina}}
| 1.834,9
| 2.122,6
| 2.349,5
| 2.528,6
| 2.691,6
| 2.802,0
| 2.973,0
| 3.235,0
| 3.520,0
| %45,7
|-
|align="left"|{{Bandera|AEB}}
| 972,3
| 1.008,9
| 1.026,5
| 1.054,8
| 1.040,2
| 1.063,0
| 975,2
| 983,7
| 992,8
| %12,9
|-
|align="left"|{{Bandera|India}}
| 375,4
| 407,7
| 428,4
| 449,2
| 478,4
| 515,9
| 556,0
| 573,8
| 588,5
| %7,6
|-
|align="left"|{{Bandera|Australia}}
| 350,4
| 364,3
| 375,4
| 382,2
| 392,7
| 399,2
| 413,2
| 424,0
| 415,5
| %5,4
|-
|align="left"|{{Bandera|Errusia}}
| 276,7
| 281,7
| 298,3
| 309,9
| 313,5
| 328,6
| 301,3
| 321,6
| 333,5
| %4,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Indonesia}}
| 114,3
| 132,4
| 152,7
| 193,8
| 216,9
| 240,2
| 256,2
| 275,2
| 324,9
| %4,2
|-
|align="left"|{{Bandera|Hego Afrika}}
| 237,9
| 243,4
| 244,4
| 244,8
| 247,7
| 252,6
| 250,6
| 254,3
| 255,1
| %3,3
|-
|align="left"|{{Bandera|Alemania}}
| 204,9
| 207,8
| 202,8
| 197,1
| 201,9
| 192,4
| 183,7
| 182,3
| 188,6
| %2,4
|-
|align="left"|{{Bandera|Polonia}}
| 163,8
| 162,4
| 159,5
| 156,1
| 145,9
| 144,0
| 135,2
| 133,2
| 139,2
| %1,8
|-
|align="left"|{{Bandera|Kazakhstan}}
| 84,9
| 86,9
| 86,6
| 96,2
| 97,8
| 111,1
| 100,9
| 110,9
| 115,9
| %1,5
|-
|align="left"|{{Bandera|Ukraina}}
| 80,2
| 81,3
| 78,8
| 80,2
| 76,8
| 79,5
| 73,8
| 76,8
| 86,8
| %1,1
|-
|align="left"|{{Bandera|Kolonbia}}
| 50,0
| 53,7
| 59,1
| 65,6
| 69,9
| 73,5
| 72,8
| 74,4
| 85,8
| %1,1
|- class="sortbottom"
! Mundu osoan
! 5.301,3
! 5.716,0
! 6.035,3
! 6.342,0
! 6.573,3
! 6.795,0
! 6.880,8
! 7.254,6
! 7.695,4
! %100
|}

[[Fitxategi:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Garzweilerreko ikatz meategia (Alemania). Bereizmen handiko panorama.]]

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}

== Ikus, gainera ==
*[[Gas natural likidotu]]

== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Worldcoal.org
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Ikatza]]