Laranja-en iturria ikusi

{{beste erabilpenak|frutari|koloreari|Laranja kolore}}
[[Fitxategi:Oranges - whole-halved-segment.jpg|300px|eskuinera]]
[[Fitxategi:برتقال منزلي طازج من شمال إفريقيا.jpg|thumb|Laranja]]
'''Laranja''' jatorriz [[Asia]]<nowiki/>tik datorren [[laranjondo]]ak ematen duen [[fruitu|fruta]] [[garrazki|zitriko]] jangarria da. Izatez, azal gogor eta lodiko [[hesperidio]] bat da. Mamia zukuz betetako hainbat atalez osaturik dauka. Aberatsa da [[C bitamina]]n, [[flabonoide]]etan eta [[esentzia-olio]]etan.

Aspaldian sortutako [[hibrido (biologia)|hibridoa]] da, seguru asko [[pomelo|arabisagarraren]] eta [[mandarinondo|mandarinaren]] nahastea. Munduan gehien kontsumitzen den frutetako bat da. Klima epel eta hezeko eskualdeetan lantzen da.

== Etimologia ==
Laranja hitza [[sanskrito]]ko "laranjondo" hitzetik eratorria da, ({{lang-sa|नारङ्ग|nāraṅga}}), baina ziur asko jatorri [[Hizkuntza drabidikoak|drabidiko]]<nowiki/>ko hitza da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orange definition and meaning {{!}} Collins English Dictionary|hizkuntza=en|url=http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/orange?showCookiePolicy=true|sartze-data=2017-02-18}}</ref>. [[Tamil]]ez ''narandam'' ({{lang|ta|நரந்தம்}}) esaten zaion "laranja mingotsa"ri eta ''nagarukam'' ({{lang|ta|நாகருகம்}}) "laranja gozoa"ri, ''nari'' ({{lang|ta|நாரி}}) "fragantzia" esateko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gernot|abizena=Katzer|izenburua=Spice Pages:  Orange (Citrus sinensis/aurantium)|hizkuntza=en|url=http://gernot-katzers-spice-pages.com/engl/Citr_sin.html?spicenames=es#etym|sartze-data=2017-02-18}}</ref> [[India]]ko beste hizkuntza batzuek antzeko izenak dituzte: {{lang-te|నారంగము|nāraṃgamu}}; {{lang-ml|നാരങ്ങ|nāraṅṅa}}; edo {{lang-kn|ನಾರಂಗಿ|nāraṃgi}}.

Sanskritotik [[persiera]]<nowiki/>ra iritsi eta bertatik, Europako hizkuntzetara ({{lang-fa|نارنگ|nārang}}), lehenago [[arabiera]]tik pasatuz ({{lang-ar|نارنج|nāranj}} zuhaitzerako eta {{lang|ar|نرنجة}} ''naranjah'' fuiturako)<ref>{{Erreferentzia|izena=Valentin|abizena=Anders|izenburua=NARANJA|url=http://etimologias.dechile.net/?naranja|sartze-data=2017-02-18}}</ref>. Europara iristsitakoan, hitzak hainbat aldaketa izan zituen: [[portuges]]ez, hasierako ''n-'' kontsonantearen ordez ''l-'' jarri eta ''laranja'' eman zuen; [[italiera]]z ''l-'' hori erori egin zen, "la" artikulu femenino singulartzat har litekeenez (berdin, latinezko ''aranea'' > italierazko ''ragno'', "armiarma") eta ''{{lang|it|arancia}}'' deitzen dute. Arabierazko ''nāranj'' hitzetik abiatuz [[okzitaniera|antzinako okzitanierara]] igaro zen, ''auranja'' moduan, eta hortik [[antzinako frantses]]sera, ''orenge'' gisa. [[Ipar Euskal Herria]]n erabiltzen den ''liranja'' hitza<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindia|hizkuntza=eu-es|url=http://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oeh&view=frontpage&Itemid=&lang=eu&sarrera=liran|sartze-data=2017-02-18}}</ref> (euskara baturako aproposa ez dena) [[Okzitania]]tik iritsi dela proposatu dute, ''l'irange'' hitz-elkarketatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A propos du mot "liranja" :: Liburu eta aldizkariak :: Euskomedia|hizkuntza=eu|url=http://www.euskomedia.org/analitica/938|sartze-data=2017-02-18}}</ref>. [[Ingelera|Ingelera ertainera]] frantsesetik pasa zen, hori baitzen hizkuntza landua Ingalaterran, ''orange'' gisa (zehazki ''pomme d'orange'' hitzetik)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=orange - definition of orange in English {{!}} Oxford Dictionaries|url=http://oxforddictionaries.com/definition/english/orange?q=orange|sartze-data=2017-02-18}}</ref>. [[Latin]]ez frantsesezko ''orange'' horretako ''or'' hasiera [[urre]]arekin lotu zen, eta hortik dator ''{{lang|la|aurantium}}'' hitza. Garai hartan ezagutzen zen laranja bakarra mingotsa zenez, barietate horrek ''[[Citrus × aurantium]]'' izena du gaur egun.

[[Laranja (kolorea)|Kolorearen]] izendapena fruituaren ostean sartu zen hizkuntzara<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Paterson|izenburua=A dictionary of colour: a lexicon of the language of colour|argitaletxea=Thorogood|hizkuntza=English|data=2004-01-01|url=http://public.eblib.com/choice/publicfullrecord.aspx?p=308925|isbn=1417595981|sartze-data=2017-02-18}}</ref>, lehen aldiz ingelesez 1512an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sign IN - Open University|hizkuntza=en|url=http://www.oed.com.libezproxy.open.ac.uk/Entry/132168|sartze-data=2017-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=A|abizena=Maerz|izenburua=A dictionary of color|argitaletxea=McGraw-Hill Book Co.|hizkuntza=English|abizena2=Paul|izena2=M. Rea|data=1930-01-01|url=http://www.worldcat.org/title/dictionary-of-color/oclc/1150631|sartze-data=2017-02-18}}</ref>

Europako beste hizkuntza batzuetan, ordea, ez da bide horretatik iritsi. Egun ezagutzen dugun laranja barietate nagusia "gozoa" da, (''Citrus × sinensis'') eta Europara Portugalgo merkatariek ekarri zuten. Horregatik munduko hainbat hizkuntzatan Portugalen izena darama fruituak. [[Albaniera]]z, ''portokall'' deitzen da, [[bulgariera]] {{lang|bg|портокал}} (''portokal''), [[greziera]]z {{lang|gr|πορτοκάλι}} (''portokali''), [[mazedoniera]]z ''portokal'', [[persiera]]z {{lang|fa|پرتقال}} (''poerteghal''), [[turkiera]]z ''portakal'' eta [[errumaniera]] ''portocală''. Antzeko izenak daude beste hizkuntza batzuetan, adibidez [[arabiera]] {{lang|ar|البرتقال}} (''bourtouqal''), [[georgiera]] {{lang|ka|ფორთოხალი}} (''p'ort'oxali'') eta [[amharera]]z {{lang|am|ብርቱካን}} ''birtukan''. [[Italia]]n ''arancia'' esaten bada ere, [[napoliera]]z ''portogallo'' edo ''purtuallo'' esaten da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Citrus|url=http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Citrus_2.html|sartze-data=2017-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Robert Clifford|abizena=Ostergren|izenburua=The Europeans: A Geography of People, Culture, and Environment|argitaletxea=Guilford Press|hizkuntza=en|abizena2=Boss?|izena2=Mathias Le|data=2011-01-01|url=https://books.google.com/books?id=y-1fwix23zMC&pg=PA129|isbn=9781609181406|sartze-data=2017-02-18}}</ref>

Era berean, portugaldarrek barietate hori [[Txina]]tik ekarri zutenez, erreferentzia batzuetan geratu da. [[Gaztelera|Gaztelania]]z ''naranjas de la China'' esamoldea erabiltzen da (hitzez hitz, "Txinako laranjak") eta ''naranja mandarina''. [[Xabier Lete]]k egindako [[Leonard Cohen]]en ''[[Suzanne]]'' abestiaren itzulpenean ere ''Txinako laranjak'' erabiltzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lete Bergaretxe|abizena=Xabier|izenburua=Xabier Lete. Abestitzak eta poema kantatuak|argitaletxea=Elkarlanean, S.L.|hizkuntza=eu|data=2015-12-29|url=https://books.google.es/books?id=MObNDQAAQBAJ&pg=PT157&lpg=PT157&dq=txinako+laranjak&source=bl&ots=ly_2B1LItx&sig=Crrqpadc3kz9E1DNjkJnbe2iT2U&hl=eu&sa=X&ved=0ahUKEwjEiL7X25rSAhXHFSwKHVLMB7AQ6AEIPDAJ#v=onepage&q=txinako%20laranjak&f=false|isbn=9788490274989|sartze-data=2017-02-18}}</ref> Beste [[indoeuropear hizkuntza]] batzuetan ere moldaketa horixe egiten da: ''Txinako sagarra'' gisako itzulpenak agertzen dira [[behe aleman]]ez (''Apfelsine''), [[nederlandera]]z (''appelsien'' edo ''sinaasappel''), [[suediera]]z (''apelsin'') eta [[norvegiera]]z (''appelsin''). [[Errusiera]]z ere {{lang|ru|Апельсин}} esaten da (''apel'sin''). Hortik igaro zen [[Sobietar Batasuna]] osatzen zuten herrialde askotako hizkuntzetara. [[Puerto Rico]]<nowiki/>ko gaztelaniaz ''china'' esaten da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Blog|hizkuntza=en-US|url=http://thegoldengecko.com/blog/?p=34|sartze-data=2017-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Charles|abizena=Duff|izenburua=SPANISH FOR BEGINNER|argitaletxea=Harper Collins|hizkuntza=es|data=1971-01-01|url=https://books.google.com/books?id=0buuN5kapGwC&pg=PA191|isbn=9780064632713|sartze-data=2017-02-18}}</ref>

[[Antzinako frantses]]ezko ''pomme d'orange'' hitzetik (hots, ''laranja-sagarra'') [[eslovakiera]]zko ''pomaranč'', [[txekiera]]ko ''pomeranč'', [[esloveniera]]zko ''pomaranča'' eta [[poloniera]]zko ''pomarańcza'' hitzak eratorri dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is the meaning of the Slovak word pomaranč?|hizkuntza=en|url=http://www.wordhippo.com/what-is/the-meaning-of/slovak-word-049e0ea6cb1ce0a3ff9064d4c57ba5017cf82430.html|sartze-data=2017-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orange (France) facts, information, pictures {{!}} Encyclopedia.com articles about Orange (France)|hizkuntza=en|url=http://www.encyclopedia.com/doc/1O27-orange.html|sartze-data=2017-02-18}}</ref>

== Jatorria ==
[[Fitxategi:Mercado Central, 2013 (1).JPG|thumb|Laranjondoa Valentzia hiriko merkatu nagusiaren ondoan: kaleko apaingarria da, ez nekazaritzarakoa.]]
Laranjondoa antzinatik landatzen den espezie hibridoa da, seguru asko [[Arabisagar arbola|arabisagar arbolaren]] (''Citrus maxima'') eta [[Mandarinondo|mandarinondoaren]] (''Citrus reticulata'') arteko nahastea. Zuhaitz [[Lore|loredun]] txikia da, 10 metro baino gutxiago hazten dena. Arrautza-formako [[hosto]] betiberde iraunkorrak ditu, 4 eta 10 cm artekoak, modu txandakatuan kokatuak eta ertz krenulatudunak. Haren fruitu laranja [[hesperidio]] bat da, hau da, [[baia]] mota bat.

Sailkapen tradizionaletan, laranjondoa ''Citrus'' generoko ''Citrus sinensis'' espezie gisa sailkatu izan da. [[Genero (biologia)|Genero]] horretako beste partaide batzuk [[Limoiondo|limoiondoa]], [[Limondo|limondoa]] eta [[Laranjondo mingots|laranjondo mingotsa]] dira. Berriki egindako ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, fruta-arbola horiek guztiak, izatez, arabisagar arbolatik, mandarinondotik eta zidrondotik eratorritako barietate [[Hibrido (biologia)|hibridoak]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Muhammad Junaid|abizena=Rao|izenburua=Genomic insights into citrus domestication and its important agronomic traits|orrialdeak=100138|abizena2=Zuo|abizena3=Xu|izena2=Hao|izena3=Qiang|data=2021-01-11|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33511347|aldizkaria=Plant Communications|alea=1|zenbakia=2|issn=2590-3462|pmid=33511347|pmc=7816076|doi=10.1016/j.xplc.2020.100138|sartze-data=2023-09-20}}</ref>

Laranjondoaren laborantza duela milaka urte hasi zen [[Txinako Hegoaldea|Txinako]] hegoaldean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lisa|abizena=Lim|urtea=2023-02-07|izenburua=Opinion {{!}} The orange’s origins: its journey from East to West and how its name evolved|hizkuntza=en|data=2023-02-07|url=https://www.scmp.com/magazines/post-magazine/short-reads/article/3209219/oranges-origins-how-it-travelled-east-west-and-its-name-evolved|aldizkaria=South China Morning Post|sartze-data=2023-09-20}}</ref> Handik, [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako hego-ekialde]] osoan hedatu zen eta, geroago, [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbil]] osoan eta gero, Europara lehenik [[Alexandro Handia|Alexandro Handiarekin]] edo haren aro helenistikoarekin eta, geroago, [[Zetaren Bidea]]<nowiki/>n eta [[Gurutzadak|Gurutzadetan]] zehar ere.

Gaur egun, laranjondoa oso ondo moldatzen da klima mediterraneoan. 

== Barietateak ==
* Persiar laranja ([[India]]koa)
* Navel laranja ([[Brasil]]goa)
* Navel-Late laranja
* Navelina laranja
* Valencia-Late laranja ([[Valentziako probintzia]]koa)
* Vernia laranja
* Destrio laranja
*Salustiana laranja
* Sangina laranja
[[Fitxategi:Bitter orange - Citrus aurantium 06.JPG|thumb|Laranja mingotsa.]]
Aparteko fruitu kontsideratzen da [[Laranja mingots|laranja mingotsa]] (''Citrus aurantium''): arabiarrek Europan sartu zuten Iberiar penintsulako hegoaldetik X. mendean. Genetikoki, [[arabisagar]] arbolaren eta [[Mandarinondo|mandarinondoaren]] hibridoa da. Laranja mingotsetik [[Lurringintza|lurringintzan]] asko erabiltzen den esentzia ateratzen da eta [[marmelada]] ere egiten dute.

== Fruitu jangarria ==
Fruitu zitriko jangarria da. Izatez, azal gogor eta lodikoa da. Mamia zukuz betetako hainbat atalez osaturik dauka. Aberatsa da C bitaminan bereziki. Munduan gehien kontsumitzen diren frutetako bat da. Mota ugarikoak daude: gozoak, garratzak, laranjak, gorriak...Klima epel eta hezeko eskualdeetan lantzen da. Negua eta udaberri hasiera izaten dira jateko urtarorik onenak. Bere horretan jateko, zuku moduan, konfitaturik azkenburuetarako lagungarri moduan edo bere azalarekin marmelada egiteko erabil daiteke.

Laranja esportatzaile nagusia [[Brasil]] da eta ondoren, [[AEB|AEBak]] (nagusiki [[Florida]]). 

=== Laranja-zukua ===
[[Fitxategi:Mexico City merchant with his freshly squeezed orange juice March 2010.jpg|thumb|293x293px|Laranja-zuku egin berria saltzen, Mexikon.]]
[[Laranja-zuku|Laranja-zukua]] ere edari freskagarri eta nutritiboa da. Etxean norberak egin dezakeen zukua da, baina irauteko freskagarri gisa ere ekoizten dute marka askok. Laranja zitrikoa denez, [[C bitamina]] asko dauka. Hainbat markak beste osagai batzuk gehitzen dizkiote, [[Kaltzio|kaltzioa]] edo [[D bitamina]] esate baterako.

Laranja-zukuarekin egin daitezkeen errezeten artean, [[angurri]], [[marrubi]] edo [[Masusta|masustekin]] ondo konbinatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Errezetak {{!}} Sukaldean|url=http://sukaldean.com/bilatu?q=laranja|aldizkaria=sukaldean.com|sartze-data=2023-09-20}}</ref>

Elikagai azidoa da eta, hainbat saltsa eta ozpin egiteko erabilia, [[zebitxe]] edo entsaladari botatzekoak. Hainbat koktelen osagaia ere bada. Ohiko nahasketa da laranja sorbetea [[Xanpaina (ardoa)|xanpain]]<nowiki/>arekin, funtsean zukua eta xanpain oso hotzarekin egina, baina aldagaiak ditu: batzuek esnegain urtua ere nahasten dute, beste batzuek laranja edari [[freskagarri gasdun]] izoztua, laranja azal birrindua edo azukrea...<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LARANJA SORBETEA CHAMPAGNEAREN KUTSUAN|hizkuntza=eu|url=http://sukaldean.com/303/laranja-sorbetea-champagnearen-kutsuan|aldizkaria=sukaldean.com|sartze-data=2023-09-20}}</ref>

=== Informazio nutrizionala ===
{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" align="center" style="margin-left:auto; margin-right:auto" class="taulapolita"
|-----
| colspan="4" align="center" bgcolor=#CDCDCD |
'''Laranja'''<br /> <small>100 gramoko balio nutrizionala</small><ref>Iturria: [https://web.archive.org/web/20070715144854/http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/Data/ USDA Nutrient Database]</ref>
|-----
| [[ur]]a: 86,75 g || [[errauts]]a: 0,44 g
| [[zuntz|zuntza]]: 2,4 g || [[elikagai energia|balio energetikoa]]: 47 kcal
|-----
| [[karbono hidrato|karbono hidratoak]]: 11,75 g
| [[azukre]]a: 9,35 g
| [[proteina]]:  940&nbsp;mg 
| [[lipido]]<nowiki/>ak:  120&nbsp;mg 
|-----
| colspan="4" align="center" bgcolor=#E6E6E6 | [[Oligoelementu]]ak    
|-----
| [[potasio]]<nowiki/>a:  181&nbsp;mg
| [[kaltzio]]<nowiki/>a:  40&nbsp;mg
| [[fosforo]]<nowiki/>a:  14&nbsp;mg
| [[magnesio|magnesioa]]:  10&nbsp;mg
|-----
| [[burdina]]:  100&nbsp;µg
| [[zink]]<nowiki/>a:  70&nbsp;µg
| [[kobre|kobrea]]:  45&nbsp;µg
| [[sodio]]<nowiki/>a: 0&nbsp;mg 
|-----
| colspan="4" align="center" bgcolor=#E6E6E6 | [[Bitamina]]k
|-----
| [[C bitamina]]:  53,2&nbsp;mg 
| [[Tiamina|B1 bitamina]]:  87&nbsp;µg
| [[B2 bitamina]]:  40&nbsp;µg
| [[B3 bitamina]]:  282&nbsp;µg
|-----
| [[B5 bitamina]]:  250&nbsp;µg
| [[B6 bitamina]]:  60&nbsp;µg
| [[Azido foliko|B9 bitamina]]:  0&nbsp;µg 
| [[B12 bitamina]]: 0&nbsp;µg
|-----
| [[A bitamina]]:  225 UI 
| [[A bitamina]]:  0&nbsp;µg
| [[E bitamina]]:  0,18&nbsp;µg 
|| [[K bitamina]]:  0&nbsp;µg
|-----
| colspan="4" align="center" bgcolor=#E6E6E6 | [[Gantz-azido]]ak
|-----
| [[gantz-azido saturatu]]ak:  15&nbsp;mg
| [[gantz-azido monoinsaturatu]]ak:  23&nbsp;mg
| [[gantz-azido poliinsaturatu]]ak:  25&nbsp;mg
| [[kolesterol]]<nowiki/>a:  0&nbsp;mg
|}

== Ekoizpena ==
[[FAO]]ren arabera, hauek dira munduko ekoizlerik handienak ([[2005]]ean, [[tona]]tan):

{| class="taulapolita"
|1.||{{bandera|Brasil}}||17.804.600
|-
|2.||{{bandera|AEB}}||8.393.276
|-
|3.||{{bandera|Mexiko}}||4.112.711
|-
|4.||{{bandera|India}}||3.100.000
|-
|5.||{{bandera|Txina}}||2.412.000
|-
|6.||{{bandera|Espainia}}||2.294.600
|-
|7.||{{bandera|Italia}}||2.201.025
|-
|8.||{{bandera|Iran}}||1.900.000
|-
|9.||{{bandera|Egipto}}||1.789.000
|-
|10.||{{bandera|Pakistan}}||1.579.900
|}

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
{{wikiztegia}}

== Ikus, gainera ==
* [[Laranjondo]]
* [[Mandarina]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Fruituak]]
[[Kategoria:Garrazkiak]]
[[Kategoria:Nekazaritza tropikala]]
[[Kategoria:Asian jatorria duten frutak]]