Neandertal-en iturria ikusi

{{taxotaula automatikoa
| fossil range = {{fosilaren garaia|Pleistozeno berantiar|lehen=300000|azken=25000}}
| taxon = Homo neanderthalensis
| name = Neanderthalgo gizakia
| authority = [[William King]], [[1864]]
| range map = Range of Homo neanderthalensis.png
}}
'''Neandertalak'''<ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/es/neandertal|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2021-02-18}}</ref> (halaber, '''Neandertalgo gizakia''', '''''Homo neanderthalensis''''' edo '''''Homo sapiens neanderthalensis<ref name=":9">{{Erreferentzia|izena=Svante|abizena=Pääbo|izenburua=Neanderthal man : in search of lost genomes|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/862400377|isbn=978-0-465-02083-6|pmc=862400377|sartze-data=2021-02-16}}</ref>''''') [[Eurasia]]n orain dela 40.000 urte arte bizi izan zen giza [[espezie]] edo [[azpiespezie]] arkaiko bat izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Tom|abizena=Higham|izenburua=The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance|orrialdeak=306–309|hizkuntza=en|abizena2=Douka|abizena3=Wood|abizena4=Ramsey|abizena5=Brock|abizena6=Basell|abizena7=Camps|abizena8=Arrizabalaga|abizena9=Baena|izena2=Katerina|izena3=Rachel|izena4=Christopher Bronk|izena5=Fiona|izena6=Laura|izena7=Marta|izena8=Alvaro|izena9=Javier|data=2014-08|url=https://www.nature.com/articles/nature13621|aldizkaria=Nature|alea=7514|zenbakia=512|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature13621|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Higham|izenburua=European Middle and Upper Palaeolithic radiocarbon dates are often older than they look: problems with previous dates and some remedies|orrialdeak=235–249|hizkuntza=en|data=2011/03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/european-middle-and-upper-palaeolithic-radiocarbon-dates-are-often-older-than-they-look-problems-with-previous-dates-and-some-remedies/9AE28C1FDFE6D6F7955EDA140B10965B|aldizkaria=Antiquity|alea=327|zenbakia=85|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00067570|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Pinhasi|izenburua=Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Paleolithic in the northern Caucasus|orrialdeak=8611–8616|hizkuntza=en|abizena2=Higham|abizena3=Golovanova|abizena4=Doronichev|izena2=Thomas F. G.|izena3=Liubov V.|izena4=Vladimir B.|data=2011-05-24|url=https://www.pnas.org/content/108/21/8611|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=21|zenbakia=108|issn=0027-8424|pmid=21555570|pmc=PMC3102382|doi=10.1073/pnas.1018938108|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bertila|abizena=Galván|izenburua=New evidence of early Neanderthal disappearance in the Iberian Peninsula|orrialdeak=16–27|hizkuntza=en|abizena2=Hernández|abizena3=Mallol|abizena4=Mercier|abizena5=Sistiaga|abizena6=Soler|izena2=Cristo M.|izena3=Carolina|izena4=Norbert|izena5=Ainara|izena6=Vicente|data=2014-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248414001481|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=75|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2014.06.002|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Ziurrenik [[klima aldaketa (kontzeptua)|aldaketa klimatikoaren]] ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Bradtmöller|izenburua=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe|orrialdeak=38–49|hizkuntza=en|abizena2=Pastoors|abizena3=Weninger|abizena4=Weniger|izena2=Andreas|izena3=Bernhard|izena4=Gerd-Christian|data=2012-01-09|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618210004039|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=247|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015|sartze-data=2021-02-15|serie=The Neanderthal Home: spatial and social behaviours}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Wolf|izenburua=Climate deteriorations and Neanderthal demise in interior Iberia|orrialdeak=7048|hizkuntza=en|abizena2=Kolb|abizena3=Alcaraz-Castaño|abizena4=Heinrich|abizena5=Baumgart|abizena6=Calvo|abizena7=Sánchez|abizena8=Ryborz|abizena9=Schäfer|izena2=T.|izena3=M.|izena4=S.|izena5=P.|izena6=R.|izena7=J.|izena8=K.|izena9=I.|data=2018-05-04|url=https://www.nature.com/articles/s41598-018-25343-6|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=8|issn=2045-2322|pmid=29728579|pmc=PMC5935692|doi=10.1038/s41598-018-25343-6|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name="black">{{Erreferentzia|izena=Benjamin A.|abizena=Black|izenburua=Campanian Ignimbrite volcanism, climate, and the final decline of the Neanderthals|orrialdeak=411–414|abizena2=Neely|abizena3=Manga|izena2=Ryan R.|izena3=Michael|data=2015-05|url=https://doi.org/10.1130/G36514.1|aldizkaria=Geology|alea=5|zenbakia=43|issn=1943-2682|doi=10.1130/g36514.1|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[gaixotasun]]en ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Underdown|izenburua=A potential role for Transmissible Spongiform Encephalopathies in Neanderthal extinction|orrialdeak=4–7|hizkuntza=en|data=2008-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0306987708000157|aldizkaria=Medical Hypotheses|alea=1|zenbakia=71|issn=0306-9877|doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alexis P.|abizena=Sullivan|izenburua=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction|orrialdeak=62–71|hizkuntza=en|abizena2=de Manuel|abizena3=Marques-Bonet|abizena4=Perry|izena2=Marc|izena3=Tomas|izena4=George H.|data=2017-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248417301148|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004|sartze-data=2021-02-15}}</ref> edo bi horien arteko konbinazio baten ondorioz desagertu ziren<ref name="black" />.

Ez dago argi neandertalak gizaki modernoengandik noiz banandu ziren; ikerketek duela 315.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris|abizena=Stringer|izenburua=The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)|orrialdeak=101–107|hizkuntza=en|data=2012|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/evan.21311|aldizkaria=Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews|alea=3|zenbakia=21|issn=1520-6505|doi=10.1002/evan.21311|sartze-data=2021-02-15}}</ref> eta 800.000 urte bitarteko tarteak proposatu dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Aida|abizena=Gómez-Robles|izenburua=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence|orrialdeak=eaaw1268|hizkuntza=en|data=2019-05-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/5/5/eaaw1268|aldizkaria=Science Advances|alea=5|zenbakia=5|issn=2375-2548|pmid=31106274|pmc=PMC6520022|doi=10.1126/sciadv.aaw1268|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' arbasoaren eta neandertalen arteko dibergentziaren garaia ere ez da argia. Neandertal hezurrik zaharrenak duela 430.000 urte datatuak daude, baina sailkapena zalantzazkoa da<ref name=":16">{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Meyer|izenburua=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins|orrialdeak=504–507|hizkuntza=en|abizena2=Arsuaga|abizena3=de Filippo|abizena4=Nagel|abizena5=Aximu-Petri|abizena6=Nickel|abizena7=Martínez|abizena8=Gracia|abizena9=de Castro|izena2=Juan-Luis|izena3=Cesare|izena4=Sarah|izena5=Ayinuer|izena6=Birgit|izena7=Ignacio|izena8=Ana|izena9=José María Bermúdez|data=2016-03|url=https://www.nature.com/articles/nature17405|aldizkaria=Nature|alea=7595|zenbakia=531|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature17405|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Neandertalak fosil ugariengatik ezagutzen dira, batez ere duela 130.000 urtetik aurrera<ref>{{Erreferentzia|izena=RICHARD G.|abizena=KLEIN|izenburua=ANTHROPOLOGY: What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man?|orrialdeak=386–392|data=1983|url=https://www.jstor.org/stable/41210959|aldizkaria=The American Scholar|alea=3|zenbakia=52|issn=0003-0937|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Espeziaren tipoa, [[Neanderthal 1]], [[1856]]an aurkitu zen [[Alemania]]ko [[Neander Harana|Neander haranean]]. Fosil horren baliagarritasunaz eztabaida asko izan ondoren, [[XX. mende]]aren hasieran primitiboak, inozoak eta basatiak zirela pentsatzen zen. Nahiz eta horien ezagutza eta pertzepzioa aldatu egin den, geroztik komunitate zientifikoan, eboluziorik gabeko [[kobazuloetako gizaki]] [[Arketipo (argipena)|arketipoaren]] irudia nagusi da oraindik ere herri-kulturan<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Dimitra|abizena=Papagianni|izenburua=The Neanderthals rediscovered : how modern science is rewriting their story|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/919727485|edizioa=Revised and updated edition|isbn=978-0-500-77311-6|pmc=919727485|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Julia R. R.|abizena=Drell|izenburua=Neanderthals: A History of Interpretation|orrialdeak=1–24|hizkuntza=en|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/1468-0092.00096|aldizkaria=Oxford Journal of Archaeology|alea=1|zenbakia=19|issn=1468-0092|doi=10.1111/1468-0092.00096|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

Neandertal teknologia nahiko sofistikatua izan zela uste da. [[Mousteriar]] harrizko lanabes industria zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Shaw|izenburua=Dictionary of Archaeology.|argitaletxea=John Wiley & Sons|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/476170403|isbn=978-0-470-75196-1|pmc=476170403|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen J.|abizena=Lycett|izenburua=A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications|orrialdeak=1508–1517|hizkuntza=en|abizena2=von Cramon-Taubadel|izena2=Noreen|data=2013-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S030544031200492X|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=3|zenbakia=40|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2012.11.005|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, eta litekeena da [[su]]a sortzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=A. C.|abizena=Sorensen|izenburua=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis|orrialdeak=10065|hizkuntza=en|abizena2=Claud|abizena3=Soressi|izena2=E.|izena3=M.|data=2018-07-19|url=https://www.nature.com/articles/s41598-018-28342-9|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=8|issn=2045-2322|pmid=30026576|pmc=PMC6053370|doi=10.1038/s41598-018-28342-9|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alex|abizena=Brittingham|izenburua=Geochemical Evidence for the Control of Fire by Middle Palaeolithic Hominins|orrialdeak=15368|hizkuntza=en|abizena2=Hren|abizena3=Hartman|abizena4=Wilkinson|abizena5=Mallol|abizena6=Gasparyan|abizena7=Adler|izena2=Michael T.|izena3=Gideon|izena4=Keith N.|izena5=Carolina|izena6=Boris|izena7=Daniel S.|data=2019-10-25|url=https://www.nature.com/articles/s41598-019-51433-0|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=9|issn=2045-2322|pmid=31653870|pmc=PMC6814844|doi=10.1038/s41598-019-51433-0|sartze-data=2021-02-15}}</ref> eta haitzuloetako [[sutondo]]ak eraikitzeko trebetasunak ere izatea<ref name=":21">{{Erreferentzia|izena=Brian|abizena=Hayden|izenburua=Neandertal Social Structure?|orrialdeak=1–26|hizkuntza=en|data=2012|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x|aldizkaria=Oxford Journal of Archaeology|alea=1|zenbakia=31|issn=1468-0092|doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Yafit|abizena=Kedar|izenburua=The Significance of Air Circulation and Hearth Location at Paleolithic Cave Sites|orrialdeak=4|hizkuntza=en|abizena2=Barkai|izena2=Ran|data=2019-06-12|url=http://www.openquaternary.com/articles/10.5334/oq.52/|aldizkaria=Open Quaternary|alea=1|zenbakia=5|issn=2055-298X|doi=10.5334/oq.52|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[urki azalezko bike]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Patrick|abizena=Schmidt|izenburua=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity|orrialdeak=17707–17711|hizkuntza=en|abizena2=Blessing|abizena3=Rageot|abizena4=Iovita|abizena5=Pfleging|abizena6=Nickel|abizena7=Righetti|abizena8=Tennie|izena2=Matthias|izena3=Maxime|izena4=Radu|izena5=Johannes|izena6=Klaus G.|izena7=Ludovic|izena8=Claudio|data=2019-09-03|url=https://www.pnas.org/content/116/36/17707|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=36|zenbakia=116|issn=0027-8424|pmid=31427508|pmc=PMC6731756|doi=10.1073/pnas.1911137116|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, gutxienez [[burusi]]en eta [[pontxo]]en antzeko arropa sinpleak<ref>{{Erreferentzia|izena=John F.|abizena=Hoffecker|izenburua=The spread of modern humans in Europe|orrialdeak=16040–16045|hizkuntza=en|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/content/106/38/16040|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|issn=0027-8424|pmid=19571003|pmc=PMC2752585|doi=10.1073/pnas.0903446106|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[ehungintza]]<ref>{{Erreferentzia|izena=B. L.|abizena=Hardy|izenburua=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications|orrialdeak=4889|hizkuntza=en|abizena2=Moncel|abizena3=Kerfant|abizena4=Lebon|abizena5=Bellot-Gurlet|abizena6=Mélard|izena2=M.-H.|izena3=C.|izena4=M.|izena5=L.|izena6=N.|data=2020-04-09|url=https://www.nature.com/articles/s41598-020-61839-w|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=10|issn=2045-2322|pmid=32273518|pmc=PMC7145842|doi=10.1038/s41598-020-61839-w|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[Mediterraneo]]an zehar nabigatzea<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=George|abizena=Ferentinos|izenburua=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea|orrialdeak=2167–2176|hizkuntza=en|abizena2=Gkioni|abizena3=Geraga|abizena4=Papatheodorou|izena2=Maria|izena3=Maria|izena4=George|data=2012-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440312000441|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=7|zenbakia=39|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2012.01.032|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name="#1"/>, [[sendabelar]]rak erabiltzea<ref name=":31">{{Erreferentzia|izena=Karen|abizena=Hardy|izenburua=Neanderthal self-medication in context|orrialdeak=873–878|hizkuntza=en|abizena2=Buckley|abizena3=Huffman|izena2=Stephen|izena3=Michael|data=2013/09|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/neanderthal-selfmedication-in-context/D08B14AC3BF8630A7D1C1FF6B4432875|aldizkaria=Antiquity|alea=337|zenbakia=87|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00049528|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Efraim|abizena=Lev|izenburua=Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel|orrialdeak=475–484|hizkuntza=en|abizena2=Kislev|abizena3=Bar-Yosef|izena2=Mordechai E.|izena3=Ofer|data=2005-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440304001694|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=3|zenbakia=32|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2004.11.006|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Laura S.|abizena=Weyrich|izenburua=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus|orrialdeak=357–361|hizkuntza=en|abizena2=Duchene|abizena3=Soubrier|abizena4=Arriola|abizena5=Llamas|abizena6=Breen|abizena7=Morris|abizena8=Alt|abizena9=Caramelli|izena2=Sebastian|izena3=Julien|izena4=Luis|izena5=Bastien|izena6=James|izena7=Alan G.|izena8=Kurt W.|izena9=David|data=2017-04|url=https://www.nature.com/articles/nature21674|aldizkaria=Nature|alea=7650|zenbakia=544|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature21674|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, baita lesio larriak artatzeko ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare|orrialdeak=98–118|hizkuntza=en|data=2019-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379118305389|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=217|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[janari]]a biltegiratzea<ref name=":32">{{Erreferentzia|izena=Patricia|abizena=Valensi|izenburua=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach|orrialdeak=123–139|hizkuntza=en|abizena2=Michel|abizena3=El Guennouni|abizena4=Liouville|izena2=Véronique|izena3=Khalid|izena4=Marie|data=2013-12-06|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618213008124|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=316|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034|sartze-data=2021-02-15|serie=Middle to Upper Palaeolithic biological and cultural shift in Eurasia II}}</ref> eta [[sukaldaritza]]ko teknika ezberdinak erabiltzea ere, hala nola, [[erretze]]a, [[irakite]]a<ref name=":33">{{Erreferentzia|izena=Sabrina|abizena=Krief|izenburua=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets|orrialdeak=464–471|hizkuntza=en|abizena2=Daujeard|abizena3=Moncel|abizena4=Lamon|abizena5=Reynolds|izena2=Camille|izena3=Marie-Hélène|izena4=Noemie|izena5=Vernon|data=2015/04|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/flavouring-food-the-contribution-of-chimpanzee-behaviour-to-the-understanding-of-neanderthal-calculus-composition-and-plant-use-in-neanderthal-diets/6CB5C3357C3B89D9799BE3230AB2F07F|aldizkaria=Antiquity|alea=344|zenbakia=89|issn=0003-598X|doi=10.15184/aqy.2014.7|sartze-data=2021-02-15}}</ref> eta [[ketze]]a<ref name=":34">{{Erreferentzia|izena=Karen|abizena=Hardy|izenburua=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus|orrialdeak=617–626|hizkuntza=en|abizena2=Buckley|abizena3=Collins|abizena4=Estalrrich|abizena5=Brothwell|abizena6=Copeland|abizena7=García-Tabernero|abizena8=García-Vargas|abizena9=de la Rasilla|izena2=Stephen|izena3=Matthew J.|izena4=Almudena|izena5=Don|izena6=Les|izena7=Antonio|izena8=Samuel|izena9=Marco|data=2012-08-01|url=https://doi.org/10.1007/s00114-012-0942-0|aldizkaria=Naturwissenschaften|alea=8|zenbakia=99|issn=1432-1904|doi=10.1007/s00114-012-0942-0|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Neandertalek elikagai asko erabiltzen zuten, batez ere [[ungulatu|apatxak dituzten animaliak]]<ref name=":36">{{Erreferentzia|izena=Gerrit L.|abizena=Dusseldorp|izenburua=Neanderthals and Cave Hyenas: Co-existence, Competition or Conflict?|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=191–208|hizkuntza=en|data=2013|url=https://doi.org/10.1007/978-94-007-6766-9_12|aldizkaria=Zooarchaeology and Modern Human Origins: Human Hunting Behavior during the Later Pleistocene|editore-abizena=Clark|editore-izena=Jamie L.|isbn=978-94-007-6766-9|doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12|sartze-data=2021-02-15|serie=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology}}</ref>, baina baita beste [[megafauna]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael P.|abizena=Richards|izenburua=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes|orrialdeak=7663–7666|hizkuntza=en|abizena2=Pettitt|abizena3=Trinkaus|abizena4=Smith|abizena5=Paunović|abizena6=Karavanić|izena2=Paul B.|izena3=Erik|izena4=Fred H.|izena5=Maja|izena6=Ivor|data=2000-06-20|url=https://www.pnas.org/content/97/13/7663|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=13|zenbakia=97|issn=0027-8424|pmid=10852955|pmc=PMC16602|doi=10.1073/pnas.120178997|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[landare]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Amanda G.|abizena=Henry|izenburua=Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium)|orrialdeak=486–491|hizkuntza=en|abizena2=Brooks|abizena3=Piperno|izena2=Alison S.|izena3=Dolores R.|data=2011-01-11|url=https://www.pnas.org/content/108/2/486|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=2|zenbakia=108|issn=0027-8424|pmid=21187393|pmc=PMC3021051|doi=10.1073/pnas.1016868108|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gerhard P.|abizena=Shipley|izenburua=Evidence for the Paleoethnobotany of the Neanderthal: A Review of the Literature|hizkuntza=en|abizena2=Kindscher|izena2=Kelly|data=2016-10-24|url=https://www.hindawi.com/journals/scientifica/2016/8927654/|aldizkaria=Scientifica|pmid=27843675|pmc=PMC5098096|doi=10.1155/2016/8927654|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Marco|abizena=Madella|izenburua=The Exploitation of Plant Resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): The Evidence from Phytolith Studies|orrialdeak=703–719|hizkuntza=en|abizena2=Jones|abizena3=Goldberg|abizena4=Goren|abizena5=Hovers|izena2=Martin K.|izena3=Paul|izena4=Yuval|izena5=Erella|data=2002-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440301907435|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=7|zenbakia=29|issn=0305-4403|doi=10.1006/jasc.2001.0743|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[ugaztun]] txiki, [[txori]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Asier|abizena=Gómez-Olivencia|izenburua=First data of Neandertal bird and carnivore exploitation in the Cantabrian Region (Axlor; Barandiaran excavations; Dima, Biscay, Northern Iberian Peninsula)|orrialdeak=10551|hizkuntza=en|abizena2=Sala|abizena3=Núñez-Lahuerta|abizena4=Sanchis|abizena5=Arlegi|abizena6=Rios-Garaizar|izena2=Nohemi|izena3=Carmen|izena4=Alfred|izena5=Mikel|izena6=Joseba|data=2018-07-12|url=https://www.nature.com/articles/s41598-018-28377-y|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=8|issn=2045-2322|doi=10.1038/s41598-018-28377-y|sartze-data=2021-02-17}}</ref> eta uretako eta [[itsaski|itsasoko baliabideak]] ere<ref name=":35">{{Erreferentzia|izenburua=Trekking the shore : changing coastlines and the antiquity of coastal settlement|argitaletxea=Springer|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/733544112|isbn=978-1-4419-8219-3|pmc=733544112|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Nahiz eta puntako harrapariak izan, [[hartz]]a, [[lehoi]]ak, kobazuloko [[hiena]] eta beste harrapari handi batzuekin lehiatzen ziren<ref name=":37">{{Erreferentzia|izena=Pat|abizena=Shipman|izenburua=The invaders : how humans and their dogs drove Neanderthals to extinction|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/898113099|isbn=978-0-674-42538-5|pmc=898113099|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. [[Pentsaera sinboliko]] eta [[Paleolitiko]]ko [[labar arte]]aren hainbat adibide egotzi zaizkie Neandertalei, baina ez da ziurra<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Tattersall|izenburua=The strange case of the rickety cossack : and other cautionary tales from human evolution|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/906030767|isbn=978-1-4668-7943-0|pmc=906030767|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Adibideetako batzuk hegazti hezurretatik<ref name=":41">{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Majkić|izenburua=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea|orrialdeak=e0173435|hizkuntza=en|abizena2=Evans|abizena3=Stepanchuk|abizena4=Tsvelykh|abizena5=d’Errico|izena2=Sarah|izena3=Vadim|izena4=Alexander|izena5=Francesco|data=2017-03-29|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0173435|aldizkaria=PLOS ONE|alea=3|zenbakia=12|issn=1932-6203|pmid=28355292|pmc=PMC5371307|doi=10.1371/journal.pone.0173435|sartze-data=2021-02-15}}</ref> edo oskoletatik<ref name=":39">{{Erreferentzia|izena=Dirk L.|abizena=Hoffmann|izenburua=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago|orrialdeak=eaar5255|hizkuntza=en|abizena2=Angelucci|abizena3=Villaverde|abizena4=Zapata|abizena5=Zilhão|izena2=Diego E.|izena3=Valentín|izena4=Josefina|izena5=João|data=2018-02-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/4/2/eaar5255|aldizkaria=Science Advances|alea=2|zenbakia=4|issn=2375-2548|pmid=29507889|pmc=PMC5833998|doi=10.1126/sciadv.aar5255|sartze-data=2021-02-15}}</ref> egindako [[apaingarri]] posibleak, objektu ezohikoen bildumak, hala nola [[kristal]]ak eta [[fosil]]ak<ref name=":42">{{Erreferentzia|izena=M. -H.|abizena=Moncel|izenburua=Non-utilitarian lithic objects from the European Paleolithic|orrialdeak=24–40|hizkuntza=en|abizena2=Chiotti|abizena3=Gaillard|abizena4=Onoratini|abizena5=Pleurdeau|izena2=L.|izena3=C.|izena4=G.|izena5=D.|data=2012-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1563011012000347|aldizkaria=Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia|alea=1|zenbakia=40|issn=1563-0110|doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[grabatu]]ak, [[musika ekoizpena]]<ref name=":43">{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Majkić|izenburua=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea|orrialdeak=e0195049|hizkuntza=en|abizena2=d’Errico|abizena3=Stepanchuk|izena2=Francesco|izena3=Vadim|data=2018-05-02|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0195049|aldizkaria=PLOS ONE|alea=5|zenbakia=13|issn=1932-6203|pmid=29718916|pmc=PMC5931501|doi=10.1371/journal.pone.0195049|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, [[Divje Babe flauta]]k adierazten duen bezala<ref>{{Erreferentzia|izena=Matija|abizena=Turk|izenburua=The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour|orrialdeak=679–706|hizkuntza=en|abizena2=Turk|abizena3=Dimkaroski|abizena4=Blackwell|abizena5=Horusitzky|abizena6=Otte|abizena7=Bastiani|abizena8=Korat|izena2=Ivan|izena3=Ljuben|izena4=Bonnie A. B.|izena5=François Zoltán|izena6=Marcel|izena7=Giuliano|izena8=Lidija|data=2018-09-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003552118300633|aldizkaria=L'Anthropologie|alea=4|zenbakia=122|issn=0003-5521|doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|sartze-data=2021-02-15|serie=Moustérien}}</ref>, eta duela 65.000 urte baino lehen eztabaidarekin<ref name=":44">{{Erreferentzia|izena=Maxime|abizena=Aubert|izenburua=Early dates for ‘Neanderthal cave art’ may be wrong|orrialdeak=215–217|hizkuntza=en|abizena2=Brumm|abizena3=Huntley|izena2=Adam|izena3=Jillian|data=2018-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248418300915|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=125|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004|sartze-data=2021-02-15}}</ref> dataturiko [[Espainia]]ko kobazuloko pinturak<ref name=":45">{{Erreferentzia|izena=Alistair W. G.|abizena=Pike|izenburua=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go|orrialdeak=41–49|hizkuntza=en|abizena2=Hoffmann|abizena3=Pettitt|abizena4=García-Diez|abizena5=Zilhão|izena2=Dirk L.|izena3=Paul B.|izena4=Marcos|izena5=João|data=2017-03-08|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618215013981|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=432|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013|sartze-data=2021-02-15|serie=The Chronology of Palaeolithic Cave art: new data, new debates}}</ref><ref name=":46">{{Erreferentzia|izena=D. L.|abizena=Hoffmann|izenburua=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art|orrialdeak=912–915|hizkuntza=en|abizena2=Standish|abizena3=García-Diez|abizena4=Pettitt|abizena5=Milton|abizena6=Zilhão|abizena7=Alcolea-González|abizena8=Cantalejo-Duarte|abizena9=Collado|izena2=C. D.|izena3=M.|izena4=P. B.|izena5=J. A.|izena6=J.|izena7=J. J.|izena8=P.|izena9=H.|data=2018-02-23|url=https://science.sciencemag.org/content/359/6378/912|aldizkaria=Science|alea=6378|zenbakia=359|issn=0036-8075|pmid=29472483|doi=10.1126/science.aap7778|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Sinesmen [[erlijio]]soen proposamen batzuk ere egin dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Ina|abizena=Wunn|izenburua=BEGINNING OF RELIGION|orrialdeak=417–452|hizkuntza=en|data=2000|url=https://doi.org/10.1163/156852700511612|aldizkaria=Numen|alea=4|zenbakia=47|issn=0029-5973|doi=10.1163/156852700511612|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Neandertalak [[Mintzamen|mintzatzeko]] gai bide ziren, agian hizkuntza artikulatuekin, nahiz eta haien [[hizkuntza]]ren konplexutasuna ez den ezagutzen<ref name=":47">{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Dediu|izenburua=Neanderthal language revisited: not only us|orrialdeak=49–55|hizkuntza=en|abizena2=Levinson|izena2=Stephen C|data=2018-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352154617301754|aldizkaria=Current Opinion in Behavioral Sciences|zenbakia=21|issn=2352-1546|doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001|sartze-data=2021-02-15|serie=The Evolution of Language}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ruggero|abizena=D’Anastasio|izenburua=Micro-Biomechanics of the Kebara 2 Hyoid and Its Implications for Speech in Neanderthals|orrialdeak=e82261|hizkuntza=en|abizena2=Wroe|abizena3=Tuniz|abizena4=Mancini|abizena5=Cesana|abizena6=Dreossi|abizena7=Ravichandiran|abizena8=Attard|abizena9=Parr|izena2=Stephen|izena3=Claudio|izena4=Lucia|izena5=Deneb T.|izena6=Diego|izena7=Mayoorendra|izena8=Marie|izena9=William C. H.|data=2013-12-18|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0082261|aldizkaria=PLOS ONE|alea=12|zenbakia=8|issn=1932-6203|pmid=24367509|pmc=PMC3867335|doi=10.1371/journal.pone.0082261|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

Gizaki modernoen aldean, neandertalek gorpuzkera sendoagoa eta gorputz-adar laburragoak zituzten. Ezaugarriok klima hotzean beroa mantentzeko egokitzapen gisa azaltzen dira sarri, baina neandertalak sarri bizi izan ziren paisaia epeletarako egokitzapenak ere izan litezke<ref name=":14">{{Erreferentzia|izena=J. R.|abizena=Stewart|izenburua=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment|orrialdeak=310–315|hizkuntza=en|abizena2=García-Rodríguez|abizena3=Knul|abizena4=Sewell|abizena5=Montgomery|abizena6=Thomas|abizena7=Diekmann|izena2=O.|izena3=M. V.|izena4=L.|izena5=H.|izena6=M. G.|izena7=Y.|data=2019-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S027737911830831X|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=217|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023|sartze-data=2021-02-15|serie=Neanderthals: Ecology and Evolution}}</ref>. Hala ere, hoztasun espezifikoko egokitzapenak zituzten, hala nola, gorputz [[gantz]]-biltegi espezializatua<ref>{{Erreferentzia|izena=Meidad|abizena=Kislev|izenburua=Neanderthal and Woolly Mammoth Molecular Resemblance: Genetic Similarities May Underlie Cold Adaptation Suite|orrialdeak=115–128|abizena2=Barkai|izena2=Ran|data=2018|url=https://www.jstor.org/stable/10.13110/humanbiology.90.2.03|aldizkaria=Human Biology|alea=2|zenbakia=90|issn=0018-7143|doi=10.13110/humanbiology.90.2.03|sartze-data=2021-02-15}}</ref> eta [[sudur]] handia, airea berotzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=de Azevedo|izenburua=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans|orrialdeak=12442–12447|hizkuntza=en|abizena2=González|abizena3=Cintas|abizena4=Ramallo|abizena5=Quinto-Sánchez|abizena6=Márquez|abizena7=Hünemeier|abizena8=Paschetta|abizena9=Ruderman|izena2=M. F.|izena3=C.|izena4=V.|izena5=M.|izena6=F.|izena7=T.|izena8=C.|izena9=A.|data=2017-10-30|url=https://doi.org/10.1073/pnas.1703790114|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=47|zenbakia=114|issn=0027-8424|pmid=29087302|pmc=PMC5703271|doi=10.1073/pnas.1703790114|sartze-data=2021-02-15}}</ref> (nahiz eta sudurra [[isuri genetiko]]ek eragin izan<ref>{{Erreferentzia|izena=Todd C.|abizena=Rae|izenburua=The Neanderthal face is not cold adapted|orrialdeak=234–239|hizkuntza=en|abizena2=Koppe|abizena3=Stringer|izena2=Thomas|izena3=Chris B.|data=2011-02-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248410002198|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=2|zenbakia=60|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2010.10.003|sartze-data=2021-02-15}}</ref>). Gizon neandertalen batezbesteko garaiera 165 cm ingurukoa zen eta emakumezkoena berriz, 153 cm, industrializazioaren aurreko gizaki modernoen antzekoa<ref>{{Erreferentzia|izena=H.|abizena=Helmuth|izenburua=Body height, body mass and surface area of the Neandertals|orrialdeak=1–12|data=1998|url=https://www.jstor.org/stable/25757530|aldizkaria=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie|alea=1|zenbakia=82|issn=0044-314X|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Neandertal gizonen eta emakumeen [[Burmuin|burmuinek]] 1.600 cm<sup>3</sup> eta 1.300 cm<sup>3</sup> inguru zituzten hurrenez hurren, gizaki modernoentzako balioen eremuan dagoena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hominid evolution and community ecology : prehistoric human adaptation in biological perspective|argitaletxea=Academic Press|data=1984|url=https://www.worldcat.org/oclc/11456220|isbn=0-12-261920-X|pmc=11456220|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ancestors : the hard evidence.|argitaletxea=John Wiley|data=1985|url=https://www.worldcat.org/oclc/232946395|isbn=0-471-84376-8|pmc=232946395|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Hideki|abizena=Amano|izenburua=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium|orrialdeak=185–197|hizkuntza=en|abizena2=Kikuchi|abizena3=Morita|abizena4=Kondo|abizena5=Suzuki|abizena6=León|abizena7=Zollikofer|abizena8=Bastir|abizena9=Stringer|izena2=Takeo|izena3=Yusuke|izena4=Osamu|izena5=Hiromasa|izena6=Marcia S. Ponce de|izena7=Christoph P. E.|izena8=Markus|izena9=Chris|data=2015|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/ajpa.22777|aldizkaria=American Journal of Physical Anthropology|alea=2|zenbakia=158|issn=1096-8644|doi=10.1002/ajpa.22777|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

Biztanleria oso txikia zen, [[gene]] ahul kaltegarriak nabarmen hedatu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Ivan|abizena=Juric|izenburua=The Strength of Selection against Neanderthal Introgression|orrialdeak=e1006340|hizkuntza=en|abizena2=Aeschbacher|abizena3=Coop|izena2=Simon|izena3=Graham|data=2016-11-08|url=https://journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.1006340|aldizkaria=PLOS Genetics|alea=11|zenbakia=12|issn=1553-7404|pmid=27824859|pmc=PMC5100956|doi=10.1371/journal.pgen.1006340|sartze-data=2021-02-15}}</ref> eta distantzia luzeko sare eraginkorrak ez-ohikoak ziren. Dena den, eskualdeko kulturen eta komunitateen arteko komunikazio erregularraren frogak daude<ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Karen|abizena=Ruebens|izenburua=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability|orrialdeak=341–362|hizkuntza=en|data=2013-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248413001474|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=4|zenbakia=65|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name=":18">{{Erreferentzia|izena=Virginie|abizena=Fabre|izenburua=Genetic Evidence of Geographical Groups among Neanderthals|orrialdeak=e5151|hizkuntza=en|abizena2=Condemi|abizena3=Degioanni|izena2=Silvana|izena3=Anna|data=2009-04-15|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0005151|aldizkaria=PLOS ONE|alea=4|zenbakia=4|issn=1932-6203|pmid=19367332|pmc=PMC2664900|doi=10.1371/journal.pone.0005151|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. [[Kobazulo]]etan bizi ziren, eta leize artean mugitzen ziren urtaroen arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=Laëtitia|abizena=Demay|izenburua=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: Zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)|orrialdeak=212–226|hizkuntza=en|abizena2=Péan|abizena3=Patou-Mathis|izena2=Stéphane|izena3=Marylène|data=2012-10-25|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618211006598|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=276-277|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019|sartze-data=2021-02-15|serie=Mammoths and their Relatives 2: Biotopes, Evolution and Human Impact V International Conference, Le Puy-en-Velay, 2010}}</ref>. Neandertalak tentsio handiko giro batean bizi ziren, [[traumatismo]] tasa altuekin, eta % 80 inguru 40 urte baino lehen hiltzen ziren<ref name=":22">{{Erreferentzia|izena=Erik|abizena=Trinkaus|izenburua=Neanderthal mortality patterns|orrialdeak=121–142|hizkuntza=en|data=1995-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440395801707|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=1|zenbakia=22|issn=0305-4403|doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. [[Neanderthalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko hibridazioa|Neandertalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko hibridazioa]]ren frogak 2010eko [[Neanderthal Genoma Proiektua]]ren zirriborroan aurkeztu ziren<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Richard E.|abizena=Green|izenburua=A Draft Sequence of the Neandertal Genome|orrialdeak=710–722|hizkuntza=en|abizena2=Krause|abizena3=Briggs|abizena4=Maricic|abizena5=Stenzel|abizena6=Kircher|abizena7=Patterson|abizena8=Li|abizena9=Zhai|izena2=Johannes|izena3=Adrian W.|izena4=Tomislav|izena5=Udo|izena6=Martin|izena7=Nick|izena8=Heng|izena9=Weiwei|data=2010-05-07|url=https://science.sciencemag.org/content/328/5979/710|aldizkaria=Science|alea=5979|zenbakia=328|issn=0036-8075|pmid=20448178|pmc=PMC5100745|doi=10.1126/science.1188021|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sriram|abizena=Sankararaman|izenburua=The Combined Landscape of Denisovan and Neanderthal Ancestry in Present-Day Humans|orrialdeak=1241–1247|abizena2=Mallick|abizena3=Patterson|abizena4=Reich|izena2=Swapan|izena3=Nick|izena4=David|data=2016-05|url=https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.03.037|aldizkaria=Current Biology|alea=9|zenbakia=26|issn=0960-9822|pmid=27032491|pmc=PMC4864120|doi=10.1016/j.cub.2016.03.037|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name=":10">{{Erreferentzia|izena=Sriram|abizena=Sankararaman|izenburua=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans|orrialdeak=354–357|hizkuntza=en|abizena2=Mallick|abizena3=Dannemann|abizena4=Prüfer|abizena5=Kelso|abizena6=Pääbo|abizena7=Patterson|abizena8=Reich|izena2=Swapan|izena3=Michael|izena4=Kay|izena5=Janet|izena6=Svante|izena7=Nick|izena8=David|data=2014-03|url=https://www.nature.com/articles/nature12961|aldizkaria=Nature|alea=7492|zenbakia=507|issn=1476-4687|pmid=24476815|pmc=PMC4072735|doi=10.1038/nature12961|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Baliteke duela 316-219 mila urte gertatu izana<ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Stéphane|abizena=Peyrégne|izenburua=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80,000 years of genetic continuity in Europe|orrialdeak=eaaw5873|hizkuntza=en|abizena2=Slon|abizena3=Mafessoni|abizena4=Filippo|abizena5=Hajdinjak|abizena6=Nagel|abizena7=Nickel|abizena8=Essel|abizena9=Cabec|izena2=Viviane|izena3=Fabrizio|izena4=Cesare de|izena5=Mateja|izena6=Sarah|izena7=Birgit|izena8=Elena|izena9=Adeline Le|data=2019-06-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/5/6/eaaw5873|aldizkaria=Science Advances|alea=6|zenbakia=5|issn=2375-2548|pmid=31249872|pmc=PMC6594762|doi=10.1126/sciadv.aaw5873|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, baina litekeena da duela 100.000 urte gertatu izan eta, berriro ere, duela 65.000 urte<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Kuhlwilm|izenburua=Ancient gene flow from early modern humans into Eastern Neanderthals|orrialdeak=429–433|hizkuntza=en|abizena2=Gronau|abizena3=Hubisz|abizena4=de Filippo|abizena5=Prado-Martinez|abizena6=Kircher|abizena7=Fu|abizena8=Burbano|abizena9=Lalueza-Fox|izena2=Ilan|izena3=Melissa J.|izena4=Cesare|izena5=Javier|izena6=Martin|izena7=Qiaomei|izena8=Hernán A.|izena9=Carles|data=2016-02|url=https://www.nature.com/articles/nature16544|aldizkaria=Nature|alea=7591|zenbakia=530|issn=1476-4687|pmid=26886800|pmc=PMC4933530|doi=10.1038/nature16544|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Badirudi, halaber, [[Siberia]]ko gizaki arkaikoa zen [[Denisovar]]rekin ere hibridatu izana<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=Kay|abizena=Prüfer|izenburua=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains|orrialdeak=43–49|hizkuntza=en|abizena2=Racimo|abizena3=Patterson|abizena4=Jay|abizena5=Sankararaman|abizena6=Sawyer|abizena7=Heinze|abizena8=Renaud|abizena9=Sudmant|izena2=Fernando|izena3=Nick|izena4=Flora|izena5=Sriram|izena6=Susanna|izena7=Anja|izena8=Gabriel|izena9=Peter H.|data=2014-01|url=https://www.nature.com/articles/nature12886|aldizkaria=Nature|alea=7481|zenbakia=505|issn=1476-4687|pmid=24352235|pmc=PMC4031459|doi=10.1038/nature12886|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Elizabeth|abizena=Pennisi|izenburua=More Genomes From Denisova Cave Show Mixing of Early Human Groups|orrialdeak=799–799|hizkuntza=en|data=2013-05-17|url=https://science.sciencemag.org/content/340/6134/799|aldizkaria=Science|alea=6134|zenbakia=340|issn=0036-8075|pmid=23687020|doi=10.1126/science.340.6134.799|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. [[Eurasia|Eurasiar]], [[Australoide|australo-melanesiar]], [[natibo amerikar]] eta [[Iparraldeko Afrika|iparrafrikar]] genomen % 4 inguru gene neandertalak dira, [[Afrika]]ko [[Saharaz hegoaldeko Afrika|Saharaz azpiko eremuan]] azpialdeko biztanleek, aldiz, ez dute bat bera ere edo agian % 0,3ko gehienez ere. Guztira, neandertalren genomaren % 20 bizirik dirau gaur egun<ref>{{Erreferentzia|izena=Benjamin|abizena=Vernot|izenburua=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes|orrialdeak=1017–1021|hizkuntza=en|abizena2=Akey|izena2=Joshua M.|data=2014-02-28|url=https://science.sciencemag.org/content/343/6174/1017|aldizkaria=Science|alea=6174|zenbakia=343|issn=0036-8075|pmid=24476670|doi=10.1126/science.1245938|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Neandertalengandik heredaturiko gene asko kaltegarriak edo hautespen naturalaren eragina izan lezaketen arren, neanderthal genetikak giza [[immunitate sistema]] modernoan eragina duela dirudi<ref>{{Erreferentzia|izena=Yohann|abizena=Nédélec|izenburua=Genetic Ancestry and Natural Selection Drive Population Differences in Immune Responses to Pathogens|orrialdeak=657–669.e21|abizena2=Sanz|abizena3=Baharian|abizena4=Szpiech|abizena5=Pacis|abizena6=Dumaine|abizena7=Grenier|abizena8=Freiman|abizena9=Sams|izena2=Joaquín|izena3=Golshid|izena4=Zachary A.|izena5=Alain|izena6=Anne|izena7=Jean-Christophe|izena8=Andrew|izena9=Aaron J.|data=2016-10|url=https://doi.org/10.1016/j.cell.2016.09.025|aldizkaria=Cell|alea=3|zenbakia=167|issn=0092-8674|doi=10.1016/j.cell.2016.09.025|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Laure|abizena=Ségurel|izenburua=Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture|orrialdeak=79–84|hizkuntza=en|abizena2=Quintana-Murci|izena2=Lluis|data=2014-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0952791514001034|aldizkaria=Current Opinion in Immunology|zenbakia=30|issn=0952-7915|doi=10.1016/j.coi.2014.08.002|sartze-data=2021-02-15|serie=Immunogenetics and transplantation * Special section: Effects of endogenous immune stimulants}}</ref>, eta beste hainbat funtzio biologikotan eta egituratan ere inplikatuta dagoela<ref>{{Erreferentzia|izena=Olga|abizena=Dolgova|izenburua=Evolutionary and Medical Consequences of Archaic Introgression into Modern Human Genomes|orrialdeak=358|hizkuntza=en|abizena2=Lao|izena2=Oscar|data=2018/7|url=https://www.mdpi.com/2073-4425/9/7/358|aldizkaria=Genes|alea=7|zenbakia=9|pmid=30022013|pmc=PMC6070777|doi=10.3390/genes9070358|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, baina zati handi batek [[DNA ez-kodetzaile|DNA ez-kodetzailea]] dela dirudi<ref name=":8">{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Reich|izenburua=Who we are and how we got here : ancient DNA and the new science of the human past|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1006478846|edizioa=First edition|isbn=0-19-882125-5|pmc=1006478846|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

== Taxonomia ==
=== Etimologia ===
[[Fitxategi:Neanderthal_excavation_site.JPG|thumb|Neander bailarako [[Kleine Feldhofer leizea]] zegoen lekua, [[harrobi]] batek guztia eraman aurretik.]]
Gaur egun ''neanderthal'' idazteko bi modu ezberdin daude nazioartean, izan ere ''Thal'' [[aleman]]ezko hitzaren grafia [[XX. mendea]]ren hasieran aldatu zen, eta gaur egun ''Tal'' erabiltzen da. Esanahia «harana» da. ''Neander'' izena [[Joachim Neander]] poetaren ondorioz dauka bailarak, askotan bisitatzen zuen eremua zelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Ralf W.|abizena=Schmitz|izenburua=The Neandertal type site revisited: Interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany|orrialdeak=13342–13347|hizkuntza=en|abizena2=Serre|abizena3=Bonani|abizena4=Feine|abizena5=Hillgruber|abizena6=Krainitzki|abizena7=Pääbo|abizena8=Smith|izena2=David|izena3=Georges|izena4=Susanne|izena5=Felix|izena6=Heike|izena7=Svante|izena8=Fred H.|data=2002-10-01|url=https://www.pnas.org/content/99/20/13342|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=20|zenbakia=99|issn=0027-8424|pmid=12232049|pmc=PMC130635|doi=10.1073/pnas.192464099|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Izen binomiala finkoa denez ''Neanderthalensis'' erabiltzen da, baina hizkera arruntean erdiko ''h'' hori [[erdara]] askotan kentzen da. Euskaraz, ohikoa izan da ''neanderthal'' hitza aurkitzea, baina azken urteotan ''h'' hori ere kendu da eta ''neandertal'' erabili ohi da<ref name=":20" />. Ahoskera arrunta /t/ da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Neanderthal definition and meaning {{!}} Collins English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/neanderthal|aldizkaria=www.collinsdictionary.com|sartze-data=2021-02-15}}</ref>, baina nazioarteko esparru batzuetan ''th'' hori /θ/ gisa (ingelesezko ''think'', edo Espainiako gaztelania estandarreko ''Zamora'' hitzetako lehen soinuaz, alegia) ahoskatzen dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Definition of NEANDERTHAL|hizkuntza=en|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Neanderthal|aldizkaria=www.merriam-webster.com|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Houghton Mifflin Harcourt Publishing|abizena=Company|izenburua=The American Heritage Dictionary entry: Neanderthal|url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal|aldizkaria=www.ahdictionary.com|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

[[Neanderthal 1]], [[espezie tipo]]a, ''Neanderthal burezurra'' izenaz ezagutzen zen [[antropologia]]ko literaturan, eta burezur horren ondorioz berreraikitako gizakiari "Neandertalgo gizakia" deitu ohi zitzaion<ref>{{Erreferentzia|izena=Karl Christoph|abizena=Vogt|izenburua=Lectures on man ; his place in creation, and in the history of the earth|argitaletxea=London, Longman, Green, Longman, and Roberts|abizena2=Hunt|izena2=James|data=1864|url=http://archive.org/details/lecturesonmanhi00huntgoog|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. ''Homo neanderthalensis'' izen binomialaz, izaki zehatz batetik espezie osora hedatu zena, [[William King]] irlandarrak proposatu zuen [[1863]]an<ref>{{Erreferentzia|abizena=British Association for the Advancement of Science.|izenburua=Report of the British Association for the Advancement of Science.|abizena2=Science|izena2=British Association for the Advancement of|data=1864|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/93073|zenbakia=33|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Murray|izenburua=The Contribution of William King to the Early Development of Palaeoanthropology|orrialdeak=1–16|abizena2=Nasheuer|abizena3=Seoighe|abizena4=McCormack|abizena5=Williams|abizena6=Harper|izena2=Heinz Peter|izena3=Cathal|izena4=Grace P.|izena5=D. Michael|izena6=David A.T.|data=2015|url=https://www.jstor.org/stable/10.3318/ijes.2015.33.1|aldizkaria=Irish Journal of Earth Sciences|zenbakia=33|issn=0790-1763|doi=10.3318/ijes.2015.33.1|sartze-data=2021-02-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Terminology|orrialdeak=119–122|data=1964-04-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/200469|aldizkaria=Current Anthropology|alea=2|zenbakia=5|issn=0011-3204|doi=10.1086/200469|sartze-data=2021-02-15}}</ref>. Hala ere, 1864an, gomendatu zuen neandertalak eta gizakiak genero banatan sailkatzea, neandertalen burezurra [[txinpantze]]en antzekoa zela iradoki zuen eta argudiatu zuenez, "ez ziren gai inongo kontzepzio moral edo teistiko" izateko<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=William|abizena=King|izenburua=The reputed fossil man of the Neanderthal|orrialdeak=88–97|data=1864|url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/204441|aldizkaria=The Quarterly journal of science.|zenbakia=1|sartze-data=2021-02-15}}</ref>.

=== Ikerketaren historia ===
[[Fitxategi:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|[[Neanderthal 1]], espezie tipoaren burezurra.]]
[[Fitxategi:Neanderthaler Fund.png|thumb|1888ko [[Hermann Schaaffhausen]]en berreraiketa.]]
[[Fitxategi:Neanderthal Flintworkers (Knight, 1920).jpg|thumb|''Le Moustier'', [[Charles R. Knight]]en margolana, 1920.]]
[[Fitxategi:Homo neanderthalensis reconstruction2 (University of Zurich).JPG|thumb|Gaur egun egindako ume neanderthal baten irudikapena.]]
Lehen neandertal hondarrak —[[Engis 2]] (burezur bat)— 1829an aurkitu zituen [[Philippe-Charles Schmerling]] naturalista holandarrak [[Grottes d'Engise]]n, [[Belgikan]], baina gizaki anatomikoki moderno baten antzinako burezurra zela uste zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe-Charles|abizena=Schmerling|izenburua=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége|hizkuntza=fr|data=1834|url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. [[1848]]an [[Edmund Henry Réné Flint]]ek [[Forbes harrobi]]ko [[Gibraltar 1]] arrastoak aurkeztu zituen [[Gibraltargo Zientzia Elkartea]]n; hala ere, horrek ere gizaki moderno baten burezurra zela pentsatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Alex|abizena=Menez|izenburua=CUSTODIAN OF THE GIBRALTAR SKULL: THE HISTORY OF THE GIBRALTAR SCIENTIFIC SOCIETY|orrialdeak=34–62|hizkuntza=en|data=2018-01-01|url=https://meridian.allenpress.com/esh/article/37/1/34/205282/CUSTODIAN-OF-THE-GIBRALTAR-SKULL-THE-HISTORY-OF|aldizkaria=Earth Sciences History|alea=1|zenbakia=37|issn=0736-623X|doi=10.17704/1944-6178-37.1.34|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. [[1856]]an, [[Johann Carl Fuhlrott]] irakasleak, Neander Bailarako [[Kleine Feldhofer Grotte]]ko (Neanderthal 1) hezurrak ikui zituen, gizaki modernoengandik bereiziak, [[Hermann Schaaffhausen]] [[antropologo]] alemaniarrari eman zizkion 1857an<ref>{{Erreferentzia|izena=D|abizena=Schaaffhausen|izenburua=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel|hizkuntza=German|data=1858|url=https://www.worldcat.org/title/zur-kenntnis-der-altesten-rassenschadel/oclc/601983175|pmc=601983175|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Kranioa, [[izter]]reko hezurrak, eskuineko [[beso]]a, ezkerreko [[humero]]a eta [[ulna]], ezkerreko [[ilium]]a (aldakako hezurra), eskuineko [[sorbalda]]ko xafla eta [[saihets]]eko zatiak biltzen zituen<ref name=":3" />. [[Charles Darwin]]en ''[[Espezieen Jatorria]]'' jarraituz, Fuhlrottek eta Schaaffhausenek argudiatu zuten hezurrek antzinako giza forma moderno bat irudikatzen zutela<ref name=":2" /><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Stefan|abizena=Schlager|izenburua=Images in Paleoanthropology: Facing Our Ancestors|argitaletxea=Springer|orrialdeak=1007–1034|hizkuntza=en|abizena2=Wittwer-Backofen|izena2=Ursula|data=2015|url=https://doi.org/10.1007/978-3-642-39979-4_70|aldizkaria=Handbook of Paleoanthropology|editore-abizena=Henke|editore-izena=Winfried|isbn=978-3-642-39979-4|doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Fuhlrott|izena=J. C.|urtea=1859|izenburua=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales|aldizkaria=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl|hizkuntza=de|zenbakia=16|orriadeak=131–153|url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf}}</ref>; Schaaffhausenek, [[gizarte-darwinista]] bera, uste zuen gizakiak [[Gizon Basatia|basatiengandik]] [[zibilizazio]]ra gradualki aldatu zirela eta, beraz, neandertalak haitzuloko [[barbaro]]ak zirela. Fuhlrott eta Schaaffhausenek aurkakotasuna aurkitu zuten [[Rudolf Virchow]] [[patologo]] emankorraren eskutik, honek espezie berriak aurkikuntza bakar batean oinarrituta definitzearen aurka argudiatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Klaus|abizena=Wenig|izenburua=War Rudolf Virchow ein Gegner der Evolutionstheorie ?|orrialdeak=211–229|hizkuntza=fr|data=1998-1999|url=http://www.numdam.org/item/PHSC_1998-1999___S2_211_0/|aldizkaria=Philosophia Scientiae|alea=S2|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. [[1872]]an, Virchowek ezaugarri neandertalak oker interpretatu zituen [[senilitate]]an, [[gaixotasun]]aren eta [[malformazio]]aren ebidentzia gisa, arkaikotasunaren ordez, neandertalen ikerketa kolokan jarri zuena mendearen amaiera arte<ref name=":2" /><ref name=":4" />.

XX. mendearen hasieran jada, hainbat neandertal aurkitu ziren, eta ''H. neanderthalensis'' espezie legitimo gisa ezarri zen. Espezimenik ezagunena [[La Chapelle-aux-Saints 1]] zen, [[La Chapelle-aux-Saints]]en aurkitua, Frantzia. [[Marcellin Boule]] paleontologo frantsesak zenbait argitalpen egin zituen, [[Paleontologia]] zientzia gisa ezarri zuen lehenengoen artean, laginak zehaztasunez ikertuz, baina gizaki modernoekin urrun kokatu zituen, nolabaiteko tximino-formako izaki alfer bat bezala. 1912ko [[Piltdowneko Gizakia]]ren aurkikuntza (iruzurra izan zena), gizaki modernoekiko Neandertalek baino askoz antz handiagoa zuena, gizaki primitiboen adar ezberdin eta ahaiderik gabekoak existitzen zirela frogatzeko erabili zen, eta Boulek ''H. neanderthalensis'' berreraikitzeari eutsi zion, ahaide urrun eta adarrik gabeko bide ebolutibo gisa<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Marcellin|abizena=Boule|izenburua=L'homme fossile de La Chapelle-aux-Saints|argitaletxea=Paris : Masson|abizena2=Royal College of Surgeons of England|data=1911|url=http://archive.org/details/b22463355|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David Van|abizena=Reybrouck|izenburua=Boule's error: on the social context of scientific knowledge|orrialdeak=158–164|hizkuntza=en|data=2002/03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/boules-error-on-the-social-context-of-scientific-knowledge/48DB14F73275C6A80E01782441854EF1|aldizkaria=Antiquity|alea=291|zenbakia=76|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00089936|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=John H.|abizena=Langdon|izenburua=The science of human evolution : getting it right|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/964778970|isbn=3-319-41585-9|pmc=964778970|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Neandertalen herri irudian primitibo, barbaro, geldo eta astakirtena ezarri zen; irudi horrek hainbat hamarkadatan birsortu eta [[zientzia-fikzio]]ko lanetan iraun zuen, hala nola [[1911]]ko [[J.H. Rosny aîné]]ren ''[[Suaren bila]]''n eta [[1927]]ko [[H. G. Wells]]en ''[[The Grisly Folk]]'' eleberrietan, munstro gisa agertzen baitziren<ref name=":2" />. 1911n, [[Arthur Keith]] antropologo eskoziarrak La Chapelle-aux-Saints 1 berreraiki zuen gizaki modernoen berehalako aitzindari gisa, su baten ondoan eserita, [[erreminta]]k ekoizten, [[lepoko]]a jantzita eta giza jarrera handiagoa zuela, baina horrek ez zuen arrakasta zientifiko handirik egin, eta Keithek gerora bertan behera utzi zuen bere tesia 1915ean<ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Marianne|abizena=Sommer|izenburua=Mirror, Mirror on the Wall: Neanderthal as Image and ‘Distortion’ in Early 20th-Century French Science and Press|hizkuntza=en|data=2016-06-29|url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0306312706054527|aldizkaria=Social Studies of Science|doi=10.1177/0306312706054527|sartze-data=2021-02-16}}</ref>.

Mendearen erdialderako, Piltdowngo Gizonaren engainua ezagututa, La Chapelle-aux-Saints 1 fosilaren berrazterketan oinarriturik (zeinak [[osteoartritis]]a baitzuen, gorputzaren forman aldaketa eragin zuena) eta aurkikuntza berrietan oinarriturik, komunitate zientifikoa neandertalen ulermena berritzen hasi zen. Neandertalen portaera, adimena eta kultura bezalako ideiak eztabaidatzen ari ziren, eta haien irudi gizatiarrago bat agertu zen. 1939an, [[Carleton Coon]] antropologo estatubatuarrak neandertal bat berreraiki zuen negozio jantzi eta kapela moderno batekin, azpimarratzeko gizaki modernoen bereizezinak izango zirela, gutxi gorabehera, orainaldira bizirik iritsi izan balira. [[William Golding]]en ''The Inheritors'' eleberriak (1955) neandertal emozionalagoak eta zibilizatuagoak irudikatzen ditu<ref name=":2" /><ref name=":5" /><ref name=":6" />. Hala ere, Bouleren irudiak eragina izan zuen [[1960ko hamarkada]]ra arte. Gaur egun marrazten diren neandertalak oso gizatiarrak dira<ref name=":4" /><ref name=":6" />.

Neandertalen eta gizaki modernoen arteko hibridazioa goiz iradoki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=C. Thomas|abizena=Cairney|izenburua=Clans and families of Ireland and Scotland : an ethnography of the Gael, A.D. 500-1750|argitaletxea=McFarland|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/18559005|isbn=0-89950-362-4|pmc=18559005|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, hala nola [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]] ingeles antropologoak 1890ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Aryan Question (1890)|url=https://mathcs.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html|aldizkaria=mathcs.clarku.edu|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, [[Hans Peder Steensby]] daniar etnografoak 1907an<ref>{{Erreferentzia|izena=H. P.|abizena=Steensby|izenburua=Racestudier i Danmark.|hizkuntza=en|data=1907|url=https://tidsskrift.dk/geografisktidsskrift/article/view/49377|aldizkaria=Geografisk Tidsskrift|issn=1903-2471|sartze-data=2021-02-16}}</ref> eta Coonek 1962an<ref>{{Erreferentzia|izena=Carleton S.|abizena=Coon|izenburua=Origin of Races|orrialdeak=208–208|hizkuntza=en|data=1963-04-12|url=https://science.sciencemag.org/content/140/3563/208.1|aldizkaria=Science|alea=3563|zenbakia=140|issn=0036-8075|pmid=14022816|doi=10.1126/science.140.3563.208|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. 2000ko hamarkadaren hasieran, ustezko ale hibridoak aurkitu ziren: [[Lagar Velho 1]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Tattersall|izenburua=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution|orrialdeak=7117–7119|hizkuntza=en|abizena2=Schwartz|izena2=J. H.|data=1999-06-22|url=https://doi.org/10.1073/pnas.96.13.7117|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=13|zenbakia=96|issn=0027-8424|pmid=10377375|pmc=PMC33580|doi=10.1073/pnas.96.13.7117|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Duarte|izenburua=The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia|orrialdeak=7604–7609|hizkuntza=en|abizena2=Mauricio|abizena3=Pettitt|abizena4=Souto|abizena5=Trinkaus|abizena6=van der Plicht|abizena7=Zilhao|izena2=J.|izena3=P. B.|izena4=P.|izena5=E.|izena6=H.|izena7=J.|data=1999-06-22|url=https://doi.org/10.1073/pnas.96.13.7604|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=13|zenbakia=96|issn=0027-8424|pmid=10377462|pmc=PMC22133|doi=10.1073/pnas.96.13.7604|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref name=":15">{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|hizkuntza=en|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/content/106/38/16022|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|issn=0027-8424|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|hizkuntza=en|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/content/101/5/1147|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|issn=0027-8424|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2021-02-16}}</ref> eta [[Muierii 1]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Soficaru|izenburua=Early modern humans from the Peştera Muierii, Baia de Fier, Romania|orrialdeak=17196–17201|hizkuntza=en|abizena2=Doboş|abizena3=Trinkaus|izena2=Adrian|izena3=Erik|data=2006-11-14|url=https://www.pnas.org/content/103/46/17196|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=46|zenbakia=103|issn=0027-8424|pmid=17085588|pmc=PMC1859909|doi=10.1073/pnas.0608443103|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Hala ere, antzeko anatomia ere sor zitekeen, ugaltzea baino gehiago antzeko ingurune batera egokituz<ref name=":8" />. 2010ean neandertalen nahasketa populazio modernoetan aurkitu zen, Neandertal lehen genoma sekuentziaren ''mapping''-arekin<ref name=":7" />. Hori [[Vindija kobazuloa]]n, [[Kroazia]]n, zeuden 3 laginetan oinarritu zen, ia % 4eko DNA arkaikoa zuena (genomaren sekuentziazio ia osoa egiteko aukera ematen zuena). Hala ere, gutxi gorabehera % 1 akats egon ziren 200 letrako ([[base pare]]) mutazio tasa altuan oinarrituta, ziurrenik laginaren kontserbazioaren ondorioz. 2012an, [[Graham Coop]] genetikari britaniarrak hipotetizatu zuen gizaki modernoekin hibridatu zen giza espezie arkaiko beste bat zela, 2013an, [[Denisovako gizaki|Denisova]] kobazuloko (Siberia) behatz-hezur batean kontserbatutako neandertal genomaren ondorioz faltsutu zen hipotesia<ref name=":8" />.

=== Sailkapena ===
{|style="float: left; font-size: 90%; border: 1px solid grey; padding: 6px; margin-right: 10px;"|
|-
|{{clade
   |1={{clade
   |1=''[[Homo sapiens]]''
   |2={{clade
    |1={{clade
     |1=[[Denisovako gizaki]]a, [[Denisova kobazuloa]]
     |2=[[Denisovako gizaki]]a, [[Baishiya Karst kobazuloa]]
     }}
    |2={{clade
     |1=Neandertal, [[Denisova kobazuloa]]
     |2={{clade
      |1=Neandertal, [[Sidrón kobazuloa]]
      |2=Neandertal, [[Vindija kobazuloa]]
     }}
}} }} }} }}
----
Antzinako [[proteoma]] eta genomatan oinarritutako alderaketa<ref name=":13">{{Erreferentzia|izena=Fahu|abizena=Chen|izenburua=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau|orrialdeak=409–412|hizkuntza=en|abizena2=Welker|abizena3=Shen|abizena4=Bailey|abizena5=Bergmann|abizena6=Davis|abizena7=Xia|abizena8=Wang|abizena9=Fischer|izena2=Frido|izena3=Chuan-Chou|izena4=Shara E.|izena5=Inga|izena6=Simon|izena7=Huan|izena8=Hui|izena9=Roman|data=2019-05|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1139-x|aldizkaria=Nature|alea=7756|zenbakia=569|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-019-1139-x|sartze-data=2021-02-16}}</ref>.
|}
Neandertalak ''[[Homo]]'' generoko [[hominido]]ak dira, gizakiak bezala. Sailkapen batzuetan ''Homo neanderthalensis'' espezie gisa agertzen dira eta, beste batzuetan, ''Homo sapiens neanderthalensis'' azpiespezie gisa. Kasua hori denean, gaur egungo gizakiak ''[[Homo sapiens sapiens]]'' gisa sailkatzen dira<ref name=":9" />.

Eztabaida honen gakoetako bat "espezie" kontzeptuaren zailtasuna da, gaur egun isolatutako bi populazio izendatzeko erabiltzen delako, baina badakigulako gizaki modernoen eta neandertalen arteko hibridazioa gertatu zela<ref name=":9" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Hofreiter|izenburua=Drafting Human Ancestry: What Does the Neanderthal Genome Tell Us about Hominid Evolution? Commentary on Green et al. (2010)|orrialdeak=1–11|data=2011/02|url=https://bioone.org/journals/human-biology/volume-83/issue-1/027.083.0101/Drafting-Human-Ancestry--What-Does-the-Neanderthal-Genome-Tell/10.3378/027.083.0101.full|aldizkaria=Human Biology|alea=1|zenbakia=83|issn=0018-7143|doi=10.3378/027.083.0101|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Hala ere, neandertalen [[Y kromosoma]] patrilinealik edo [[DNA mitokondrial]] matrilinealik ez dago gaur egungo gizakietan, eta [[X kromosoma]] azpi-ordezkatua dago; horrek iradokitzen du agian [[hibrido]]en [[emankortasun]]a txikiagoa izan zela edo, kasu askotan, [[Antzutasun|antzutasuna]] egon zela<ref name=":10" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Mathias|abizena=Currat|izenburua=Modern Humans Did Not Admix with Neanderthals during Their Range Expansion into Europe|orrialdeak=e421|hizkuntza=en|abizena2=Excoffier|izena2=Laurent|data=2004-11-30|url=https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.0020421|aldizkaria=PLOS Biology|alea=12|zenbakia=2|issn=1545-7885|pmid=15562317|pmc=PMC532389|doi=10.1371/journal.pbio.0020421|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=The Divergence of Neandertal and Modern Human Y Chromosomes|orrialdeak=728–734|abizena2=Poznik|abizena3=Castellano|abizena4=Bustamante|izena2=G. David|izena3=Sergi|izena4=Carlos D.|data=2016-04|url=https://doi.org/10.1016/j.ajhg.2016.02.023|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=4|zenbakia=98|issn=0002-9297|pmid=27058445|pmc=PMC4833433|doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Serre|izenburua=No Evidence of Neandertal mtDNA Contribution to Early Modern Humans|orrialdeak=e57|hizkuntza=en|abizena2=Langaney|abizena3=Chech|abizena4=Teschler-Nicola|abizena5=Paunovic|abizena6=Mennecier|abizena7=Hofreiter|abizena8=Possnert|abizena9=Pääbo|izena2=André|izena3=Mario|izena4=Maria|izena5=Maja|izena6=Philippe|izena7=Michael|izena8=Göran|izena9=Svante|data=2004-03-16|url=https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.0020057|aldizkaria=PLOS Biology|alea=3|zenbakia=2|issn=1545-7885|pmid=15024415|pmc=PMC368159|doi=10.1371/journal.pbio.0020057|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, bi taldeen arteko muga erreproduktibo bat sortuz eta, beraz, espezieen arteko diferentziazio beharra<ref name=":10" />.

2014an [[Svante Päabo]] genetistak esan zuen "gerra taxonomiko" hauek konponezinak direla, "ez dagoelako kasua zehazki deskriba dezakeen espeziearen definiziorik"<ref name=":9" />.

Neandertalak gaur egungo gizakiengandik baino denisovarrengandik gertuago daudela pentsatzen da. Era berean, neandertalek eta denisovarrek [[azken arbaso komun]] gertuago bat dute gizakiekin dutena baino, DNA nuklearrean oinarrituta. Hala ere, neandertalek eta gizaki modernoek azken arbaso komun gertuago bat dute DNA mitokondriala ikertuz gero. Hori azaltzeko modua hau izan liteke: neandertal/denisovar bereizketa gertatu ostean, beste gizaki talde batekin hibridazioa gertatzea, beharbada. Hori agian bi eratara gertatu zen: edo neandertalak hibridatu ziren gizaki moderno arkaiko batekin edo, bestela, denisovarrak beste espezie/gizaki are arkaikoagoa eta ezezagun batekin hibridatu ziren.<ref name=":11" /><ref name=":12" /><ref name=":13" /><ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Mateja|abizena=Hajdinjak|izenburua=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals|orrialdeak=652–656|hizkuntza=en|abizena2=Fu|abizena3=Hübner|abizena4=Petr|abizena5=Mafessoni|abizena6=Grote|abizena7=Skoglund|abizena8=Narasimham|abizena9=Rougier|izena2=Qiaomei|izena3=Alexander|izena4=Martin|izena5=Fabrizio|izena6=Steffi|izena7=Pontus|izena8=Vagheesh|izena9=Hélène|data=2018-03|url=https://www.nature.com/articles/nature26151|aldizkaria=Nature|alea=7698|zenbakia=555|issn=1476-4687|pmid=29562232|pmc=PMC6485383|doi=10.1038/nature26151|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref name=":17">{{Erreferentzia|izena=Alan R.|abizena=Rogers|izenburua=Early history of Neanderthals and Denisovans|orrialdeak=9859–9863|hizkuntza=en|abizena2=Bohlender|abizena3=Huff|izena2=Ryan J.|izena3=Chad D.|data=2017-08-07|url=https://doi.org/10.1073/pnas.1706426114|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=37|zenbakia=114|issn=0027-8424|pmid=28784789|pmc=PMC5604018|doi=10.1073/pnas.1706426114|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Cosimo|abizena=Posth|izenburua=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals|orrialdeak=16046|hizkuntza=en|abizena2=Wißing|abizena3=Kitagawa|abizena4=Pagani|abizena5=van Holstein|abizena6=Racimo|abizena7=Wehrberger|abizena8=Conard|abizena9=Kind|izena2=Christoph|izena3=Keiko|izena4=Luca|izena5=Laura|izena6=Fernando|izena7=Kurt|izena8=Nicholas J.|izena9=Claus Joachim|data=2017-07-04|url=https://www.nature.com/articles/ncomms16046|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=8|issn=2041-1723|pmid=28675384|pmc=PMC5500885|doi=10.1038/ncomms16046|sartze-data=2021-02-16}}</ref>

== Eboluzioa ==
<gallery mode="packed" heights="200">
Fitxategi:Homo erectus tautavelensis.jpg|'''1. estaia''': aurre-neandertal goiztiarra, agian ''[[Homo erectus]]'' ([[Tautavelko Gizakia]], orain 450.000 urte).
Fitxategi:Homo heidelbergensis. Museo de Prehistoria de Valencia.jpg|'''2. estaia''': Neandertal goiztiarra, agian ''[[Homo heidelbergensis]]'' ([[Miguelón]], orain dela 430.000 urte).
Fitxategi:National Museum of Natural History (8587341141) CROP.jpg|'''3. estaia''': Neandertal goiztiarra ([[Saccopastore I]], orain dela 130.000 urte).
Fitxategi:Homo sapiens neanderthalensis.jpg|'''4. estaia''': Neandertal europar klasikoa ([[La Chapelle-aux-Saints 1]], orain dela 50.000 urte).
</gallery>
Uste da ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' izan zela neandertalen, denisovarren eta gizaki modernoen azken arbaso komuna Europan, Asian eta Afrikan populazioak isolatu baino lehen<ref>{{Erreferentzia|izena=Kwang Hyun|abizena=Ko|izenburua=Hominin interbreeding and the evolution of human variation|orrialdeak=17|data=2016-07-16|url=https://doi.org/10.1186/s40709-016-0054-7|aldizkaria=Journal of Biological Research-Thessaloniki|alea=1|zenbakia=23|issn=2241-5793|pmid=27429943|pmc=PMC4947341|doi=10.1186/s40709-016-0054-7|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. ''H. heidelbergensis''en eta Neandertalen arteko tarte taxonomikoa batez ere orain dela 300.000 eta 243.000 urte artean 8. [[itsas isotopo estaia]]n dagoen fosilen arteko tartean oinarritzen da. "Neandertalak", konbentzioz, tarte honen ostean aurkitutako fosilak dira<ref name="#2">{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Dean|izenburua=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany|orrialdeak=485–508|hizkuntza=en|abizena2=Hublin|abizena3=Holloway|abizena4=Ziegler|izena2=Jean-Jacques|izena3=Ralph|izena4=Reinhard|data=1998-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248498902147|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=5|zenbakia=34|issn=0047-2484|doi=10.1006/jhev.1998.0214|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Hala ere, [[Sima de los Huesos]]en orain dela 430.000 urteko fosilak neandertal goiztiarrak izan litezke<ref>{{Erreferentzia|izena=James L.|abizena=Bischoff|izenburua=The Sima de los Huesos Hominids Date to Beyond U/Th Equilibrium (>350kyr) and Perhaps to 400–500kyr: New Radiometric Dates|orrialdeak=275–280|hizkuntza=en|abizena2=Shamp|abizena3=Aramburu|abizena4=Arsuaga|abizena5=Carbonell|abizena6=Bermudez de Castro|izena2=Donald D.|izena3=Arantza|izena4=Juan Luis|izena5=Eudald|izena6=J. M.|data=2003-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440302908344|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=3|zenbakia=30|issn=0305-4403|doi=10.1006/jasc.2002.0834|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. L.|abizena=Arsuaga|izenburua=The Sima de los Huesos crania (Sierra de Atapuerca, Spain). A comparative study|orrialdeak=219–281|hizkuntza=en|abizena2=Martı́nez|abizena3=Gracia|abizena4=Lorenzo|izena2=I.|izena3=A.|izena4=C.|data=1997-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248497901330|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=2|zenbakia=33|issn=0047-2484|doi=10.1006/jhev.1997.0133|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, edo oso gertuko talde bat, eta orain dela 400.000 urteko [[Aroeira 3]] fosila trantsizio-fase batekoa izan liteke. Morfologia [[Sinapomorfismo eta apomorfismo|deribatu]] eta anzestralak aldi berean eman litezke, tarte batean gainjarriz<ref>{{Erreferentzia|izena=Joan|abizena=Daura|izenburua=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal)|orrialdeak=3397–3402|hizkuntza=en|abizena2=Sanz|abizena3=Arsuaga|abizena4=Hoffmann|abizena5=Quam|abizena6=Ortega|abizena7=Santos|abizena8=Gómez|abizena9=Rubio|izena2=Montserrat|izena3=Juan Luis|izena4=Dirk L.|izena5=Rolf M.|izena6=María Cruz|izena7=Elena|izena8=Sandra|izena9=Angel|data=2017-03-28|url=https://www.pnas.org/content/114/13/3397|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=13|zenbakia=114|issn=0027-8424|pmid=28289213|pmc=PMC5380066|doi=10.1073/pnas.1619040114|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Baliteke ere [[Mendebaldeko Europa]]tik eta Afrikatik isuri genetikoa egotea [[Ioniarra|Pleistozeno Ertainean]], [[Cepranoko Gizakia|Cepranoko]] eta [[Sićevoko Arroila|Sićevoko]] espezimenetan neandertal ezaugarriak lausotuz. Erregistro fosila askoz ere osoagoa da orain dela 130.000 urtetik aurrera<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris|abizena=Stringer|izenburua=In search of the Neanderthals : solving the puzzle of human origins|argitaletxea=Thames and Hudson|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/28286753|isbn=0-500-05070-8|pmc=28286753|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, eta garai horietako fosilen artean neandertal hezurdura osoak ere aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernard|abizena=Vandermeersch|izenburua=Neanderthal Geographical and Chronological Variation|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=113–125|hizkuntza=en|abizena2=Garralda|izena2=María Dolores|data=2011|url=https://doi.org/10.1007/978-94-007-0492-3_10|aldizkaria=Continuity and Discontinuity in the Peopling of Europe: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study|editore-abizena=Condemi|editore-izena=Silvana|isbn=978-94-007-0492-3|doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10|sartze-data=2021-02-16|serie=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jürgen|abizena=Richter|izenburua=When Did the Middle Paleolithic Begin?|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=7–14|hizkuntza=en|data=2011|url=https://doi.org/10.1007/978-94-007-0415-2_2|aldizkaria=Neanderthal Lifeways, Subsistence and Technology: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study|editore-abizena=Conard|editore-izena=Nicholas J.|isbn=978-94-007-0415-2|doi=10.1007/978-94-007-0415-2_2|sartze-data=2021-02-16|serie=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology Series}}</ref>. Italiako [[Visogliano]] eta [[Fontana Ranuccio]] gune-arkeologikoetan aurkitu diren hezurrek diote neandertalen hortzeria orain dela 450-430.000 urte garatu zela, Pleistozeno Estrainean<ref>{{Erreferentzia|izena=Clément|abizena=Zanolli|izenburua=The Middle Pleistocene (MIS 12) human dental remains from Fontana Ranuccio (Latium) and Visogliano (Friuli-Venezia Giulia), Italy. A comparative high resolution endostructural assessment|orrialdeak=e0189773|hizkuntza=en|abizena2=Martinón-Torres|abizena3=Bernardini|abizena4=Boschian|abizena5=Coppa|abizena6=Dreossi|abizena7=Mancini|abizena8=Pinillos|abizena9=Martín-Francés|izena2=María|izena3=Federico|izena4=Giovanni|izena5=Alfredo|izena6=Diego|izena7=Lucia|izena8=Marina Martínez de|izena9=Laura|data=2018-10-03|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0189773|aldizkaria=PLOS ONE|alea=10|zenbakia=13|issn=1932-6203|pmid=30281595|pmc=PMC6169847|doi=10.1371/journal.pone.0189773|sartze-data=2021-02-16}}</ref>.

Bi hipotesi nagusi daude neandertalen eboluzioaren inguruan neandertal/gizaki bereizketa eman ondoren: bi fasekoa edo akreziozkoa. Bi faseen hipotesiak proposatzen du ingurumen-gertakari garrantzitsu batek, adibidez [[Saale glaziazioa]]k ''H. heidelbergensis''en eragin zuela gorpuzkera sendotzea eta handitzea, eta, aldi berean, buruaren zabaltzea, zeinak 2. fase batean burezurraren anatomian beste aldaketa batzuk ekarri zituen<ref name=":15" />. Hala ere, neandertalaren anatomiako ezaugarri guztiak ez dira zertan lotuta egon klima hotzarekin<ref name=":14" />. Akrezio ereduak proposatzen du neandertalek pixkanaka eboluzionatu zutela denborarekin ''H. heidelbergensis'' anzestraletik, lau estaietan: aurre-neandertal goiztiarra ([[Itsas isotopo estaia|MIS]] 12, [[Elster glaziazioa]]), aurre-neandertala ''sensu lato'' (MIS 11-9, [[Holstein interglaziarra]]), neandertal goiztiarrak (MIS 7-5, [[Saale glaziazioa]]-[[Eemiar]]ra), eta neandertal klasikoa ''sensu stricto'' (MIS 4-3, [[Wür glaziazioa]]).<ref name="#2"/>

Neandertal/gizaki modernoen arteko bereizketa noiz izan den ikergai dago oraindik. 250.000 urte inguruko data proposatzen dutenek ''[[Homo helmei]]'' ustezko espeziea aipatzen dute Azken Arbaso Komun gisa, eta bereizketa [[Levallois teknika]]rekin lotzen dute. 400.000 urte proposatzen dutenek ''H. heidelbergensis'' dute arbaso komun gisa. 600.000 urte proposatzen dutenek ''[[Homo rhodesiensis]]'' aipatu dute arbaso komun gisa, gaur egungo gizakiak, alde batetik eta neandertal/''heidelbergensis'' leinuak sortuko zituenak. Orain dela 800.000 urte ere proposatu dute ''[[Homo antecessor]]''ren defendatzaileek, baina interpretazio honek milioi bat urteraino eramango luke bereizketa<ref name="#3">{{Erreferentzia|izena=Phillip|abizena=Endicott|izenburua=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins|orrialdeak=87–95|hizkuntza=en|abizena2=Ho|abizena3=Stringer|izena2=Simon Y. W.|izena3=Chris|data=2010-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248410000710|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=1|zenbakia=59|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|sartze-data=2021-02-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Meyer|izenburua=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins|orrialdeak=504–507|hizkuntza=en|abizena2=Arsuaga|abizena3=de Filippo|abizena4=Nagel|abizena5=Aximu-Petri|abizena6=Nickel|abizena7=Martínez|abizena8=Gracia|abizena9=de Castro|izena2=Juan-Luis|izena3=Cesare|izena4=Sarah|izena5=Ayinuer|izena6=Birgit|izena7=Ignacio|izena8=Ana|izena9=José María Bermúdez|data=2016-03|url=https://www.nature.com/articles/nature17405|aldizkaria=Nature|alea=7595|zenbakia=531|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature17405|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. Hala ere, 2020ean egindako ''H. antecessor''ren hortzen proteomaren analisi batek proposatzen du ''H. antecessor'' ez zela gure arbaso zuzena<ref>{{Erreferentzia|izena=Frido|abizena=Welker|izenburua=The dental proteome of Homo antecessor|orrialdeak=235–238|hizkuntza=en|abizena2=Ramos-Madrigal|abizena3=Gutenbrunner|abizena4=Mackie|abizena5=Tiwary|abizena6=Rakownikow Jersie-Christensen|abizena7=Chiva|abizena8=Dickinson|abizena9=Kuhlwilm|izena2=Jazmín|izena3=Petra|izena4=Meaghan|izena5=Shivani|izena6=Rosa|izena7=Cristina|izena8=Marc R.|izena9=Martin|data=2020-04|url=https://www.nature.com/articles/s41586-020-2153-8|aldizkaria=Nature|alea=7802|zenbakia=580|issn=1476-4687|pmid=32269345|pmc=PMC7582224|doi=10.1038/s41586-020-2153-8|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. DNA ikerketek oso proposamen ezberdinak eman dituzte, tartean 538–315<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris|abizena=Stringer|izenburua=The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)|orrialdeak=101–107|hizkuntza=en|data=2012|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/evan.21311|aldizkaria=Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews|alea=3|zenbakia=21|issn=1520-6505|doi=10.1002/evan.21311|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, 553–321<ref>{{Erreferentzia|izena=Adrian W.|abizena=Briggs|izenburua=Targeted Retrieval and Analysis of Five Neandertal mtDNA Genomes|orrialdeak=318–321|hizkuntza=en|abizena2=Good|abizena3=Green|abizena4=Krause|abizena5=Maricic|abizena6=Stenzel|abizena7=Lalueza-Fox|abizena8=Rudan|abizena9=Brajković|izena2=Jeffrey M.|izena3=Richard E.|izena4=Johannes|izena5=Tomislav|izena6=Udo|izena7=Carles|izena8=Pavao|izena9=Dejana|data=2009-07-17|url=https://science.sciencemag.org/content/325/5938/318|aldizkaria=Science|alea=5938|zenbakia=325|issn=0036-8075|pmid=19608918|doi=10.1126/science.1174462|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, 565–503<ref>{{Erreferentzia|izena=Mateja|abizena=Hajdinjak|izenburua=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals|orrialdeak=652–656|hizkuntza=en|abizena2=Fu|abizena3=Hübner|abizena4=Petr|abizena5=Mafessoni|abizena6=Grote|abizena7=Skoglund|abizena8=Narasimham|abizena9=Rougier|izena2=Qiaomei|izena3=Alexander|izena4=Martin|izena5=Fabrizio|izena6=Steffi|izena7=Pontus|izena8=Vagheesh|izena9=Hélène|data=2018-03|url=https://www.nature.com/articles/nature26151|aldizkaria=Nature|alea=7698|zenbakia=555|issn=1476-4687|pmid=29562232|pmc=PMC6485383|doi=10.1038/nature26151|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, 654–475<ref name="#3"/>, 690–550<ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Krings|izenburua=Neandertal DNA Sequences and the Origin of Modern Humans|orrialdeak=19–30|abizena2=Stone|abizena3=Schmitz|abizena4=Krainitzki|abizena5=Stoneking|abizena6=Pääbo|izena2=Anne|izena3=Ralf W|izena4=Heike|izena5=Mark|izena6=Svante|data=1997-07|url=https://hdl.handle.net/11858/00-001M-0000-0025-0960-8|aldizkaria=Cell|alea=1|zenbakia=90|issn=0092-8674|doi=10.1016/S0092-8674(00)80310-4|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, 765–550<ref>{{Erreferentzia|izena=Kay|abizena=Prüfer|izenburua=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains|orrialdeak=43–49|hizkuntza=en|abizena2=Racimo|abizena3=Patterson|abizena4=Jay|abizena5=Sankararaman|abizena6=Sawyer|abizena7=Heinze|abizena8=Renaud|abizena9=Sudmant|izena2=Fernando|izena3=Nick|izena4=Flora|izena5=Sriram|izena6=Susanna|izena7=Anja|izena8=Gabriel|izena9=Peter H.|data=2014-01|url=https://www.nature.com/articles/nature12886|aldizkaria=Nature|alea=7481|zenbakia=505|issn=1476-4687|pmid=24352235|pmc=PMC4031459|doi=10.1038/nature12886|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, 741–317<ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Krings|izenburua=DNA sequence of the mitochondrial hypervariable region II from the Neandertal type specimen|orrialdeak=5581–5585|hizkuntza=en|abizena2=Geisert|abizena3=Schmitz|abizena4=Krainitzki|abizena5=Pääbo|izena2=Helga|izena3=Ralf W.|izena4=Heike|izena5=Svante|data=1999-05-11|url=https://www.pnas.org/content/96/10/5581|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=10|zenbakia=96|issn=0027-8424|pmid=10318927|pmc=PMC21903|doi=10.1073/pnas.96.10.5581|sartze-data=2021-02-16}}</ref>, eta 800–520 mila urte<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard E.|abizena=Green|izenburua=A Complete Neandertal Mitochondrial Genome Sequence Determined by High-Throughput Sequencing|orrialdeak=416–426|abizena2=Malaspinas|abizena3=Krause|abizena4=Briggs|abizena5=Johnson|abizena6=Uhler|abizena7=Meyer|abizena8=Good|abizena9=Maricic|izena2=Anna-Sapfo|izena3=Johannes|izena4=Adrian W.|izena5=Philip L.F.|izena6=Caroline|izena7=Matthias|izena8=Jeffrey M.|izena9=Tomislav|data=2008-08|url=https://doi.org/10.1016/j.cell.2008.06.021|aldizkaria=Cell|alea=3|zenbakia=134|issn=0092-8674|pmid=18692465|pmc=PMC2602844|doi=10.1016/j.cell.2008.06.021|sartze-data=2021-02-16}}</ref>; eta hortzeria analisi batek proposatu zuen orain dela 800.000 urte eman zela ezberdintzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Aida|abizena=Gómez-Robles|izenburua=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence|orrialdeak=eaaw1268|hizkuntza=en|data=2019-05-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/5/5/eaaw1268|aldizkaria=Science Advances|alea=5|zenbakia=5|issn=2375-2548|pmid=31106274|pmc=PMC6520022|doi=10.1126/sciadv.aaw1268|sartze-data=2021-02-16}}</ref>.

Neandertalak eta Denisovarrak elkarren artean gertuago daude gizaki modernoengandik daudena baino, beraz neandertal/denisovar bereizketa gizaki modernoen bereizketa baino beranduago gertatu zen<ref name=":16" /><ref name=":11" /><ref name=":17" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Susanna|abizena=Sawyer|izenburua=Nuclear and mitochondrial DNA sequences from two Denisovan individuals|orrialdeak=15696–15700|hizkuntza=en|abizena2=Renaud|abizena3=Viola|abizena4=Hublin|abizena5=Gansauge|abizena6=Shunkov|abizena7=Derevianko|abizena8=Prüfer|abizena9=Kelso|izena2=Gabriel|izena3=Bence|izena4=Jean-Jacques|izena5=Marie-Theres|izena6=Michael V.|izena7=Anatoly P.|izena8=Kay|izena9=Janet|data=2015-11-16|url=https://doi.org/10.1073/pnas.1519905112|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=51|zenbakia=112|issn=0027-8424|pmid=26630009|pmc=PMC4697428|doi=10.1073/pnas.1519905112|sartze-data=2021-02-16}}</ref>. 1x10<sup>−9</sup> edo 0.5x10<sup>−9</sup> [[base pare]] urteko mutazioa onartuta, neandertal/denisovar bereizketa orain dela 236–190 edo 473–381 urte gertatu zen, hurrenez hurren<ref name=":11" />. 1.1x10<sup>−8</sup> aldaketa belaunaldiko onartuz gero, eta belaunaldi bakoitza 29 urtekoa izanda, 744.000 urte izango lirateke. 5x10<sup>−10</sup> [[nukleotido]] gune urtero onartuta, 644.000 urte. Azken data hauek erabiltzen baditugu, bereizketa hominido hauek Europatik sakabanatzen hasi zirenean eman zen, eta neandertalen ezaugarri bereizgarriak orain dela 600-500 mila urte hasi ziren eboluzionatzen<ref name=":17" />. Bereizketaren aurretik, neandertal/denisovarrek (neandersovarrek, proposatu den bezala) Europara migratu zuten, eta bertan zegoen espezie "superarkaiko" batekin hibridatu ziren. Superarkaiko hau Afrikatik orain dela 1,9 milioi urte atera zen espezieen ondorengo bat izango litzateke<ref>{{Erreferentzia|izena=Alan R.|abizena=Rogers|izenburua=Neanderthal-Denisovan ancestors interbred with a distantly related hominin|orrialdeak=eaay5483|hizkuntza=en|abizena2=Harris|abizena3=Achenbach|izena2=Nathan S.|izena3=Alan A.|data=2020-02-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/6/8/eaay5483|aldizkaria=Science Advances|alea=8|zenbakia=6|issn=2375-2548|pmid=32128408|pmc=PMC7032934|doi=10.1126/sciadv.aay5483|sartze-data=2021-02-16}}</ref>.

== Demografia ==
=== Eremua ===
[[Eemiar interglaziar]]raren aurretik bizi ziren aurre-neandertal eta neandertal goiztiarrak ez dira oso ondo ezagutzen oraindik. Gehienak Mendebaldeko Europako guneetatik datozen hondarrak dira. 130.000 urtetik hona, erregistro fosilaren kalitatea dramatikoki handitzen da, neandertal klasiko deitzen den egiturarekin. Europako Mendebalde, Erdialde, Ekialde eta Mediterraneoan aurkitu dira, baita Asiako hego-mendebalde, erdialde eta Iparraldean, [[Siberia]]ko hegoalderaino eta [[Altai mendiak|Altai mendietaraino]]. Aurre-neandertal eta neandertal goiztiarrak Frantzia, Espainia eta Italian baino ez zirela bizi ematen du, nahiz eta talderen bat gune honetatik atera zen eta Europako beste eremu batzuetan noizbehinka hedatu. Hala ere, Frantziako hego-mendebaldeak du garai guztietako Neandertalen dentsitaterik handiena<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Bolus|izenburua=Serangeli, J. und M. Bolus (2008): Out of Europe – The dispersal of a successful European hominin form. Quartär 55, 83-98.|hizkuntza=en|url=https://www.academia.edu/3313700/Serangeli_J_und_M_Bolus_2008_Out_of_Europe_The_dispersal_of_a_successful_European_hominin_form_Quart%C3%A4r_55_83_98|sartze-data=2021-02-17}}</ref>.

[[Fitxategi:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|[[Europa]] [[Wurm glaziazioa]]n, orain dela 70-20 mila urte artean.]]
Hegoaldeen aurkitutako arrastoak [[Shuqba leizea|Shuqba leizekoak]] dira, Ekialde Hurbilean<ref>{{Erreferentzia|izena=Jane|abizena=Callander|izenburua=Dorothy Garrod's Excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine Reconsidered|orrialdeak=207–231|hizkuntza=en|data=2004/ed|url=https://www.cambridge.org/core/journals/proceedings-of-the-prehistoric-society/article/abs/dorothy-garrods-excavations-in-the-late-mousterian-of-shukbah-cave-in-palestine-reconsidered/BDAA7A1038E9919768F623D074B3E4F0|aldizkaria=Proceedings of the Prehistoric Society|zenbakia=70|issn=2050-2729|doi=10.1017/S0079497X00001171|sartze-data=2021-02-17}}</ref>; [[Jebel Irhoud]]<ref>{{Erreferentzia|izena=T. M.|abizena=Smith|izenburua=Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens|orrialdeak=6128–6133|hizkuntza=en|abizena2=Tafforeau|abizena3=Reid|abizena4=Grun|abizena5=Eggins|abizena6=Boutakiout|abizena7=Hublin|izena2=P.|izena3=D. J.|izena4=R.|izena5=S.|izena6=M.|izena7=J.-J.|data=2007-03-19|url=https://doi.org/10.1073/pnas.0700747104|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=15|zenbakia=104|issn=0027-8424|pmid=17372199|pmc=PMC1828706|doi=10.1073/pnas.0700747104|sartze-data=2021-02-17}}</ref> eta [[Haua Fteah]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The chronostratigraphy of the Haua Fteah cave (Cyrenaica, northeast Libya)|orrialdeak=39–63|hizkuntza=en|data=2014-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248413002261|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=66|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2013.10.001|sartze-data=2021-02-17}}</ref> [[Ipar Afrika]]ko neandertal arrastoak, gaur egun ''H. sapiens'' direla uste da. Ekialdean aurkitutako presentziarik urrunena Denisova leizekoa da, 85ºE. [[Txina]]ko [[Mabako Gizona]]ren burezurrak neandertalarekin harremana duela ematen du, baina baliteke hau [[Ozeano Barea]]ren inguruan emandako [[eboluzio konbergente]]aren ondorio izatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Xiu-jie|abizena=Wu|izenburua=The endocranial anatomy of maba 1|orrialdeak=633–643|hizkuntza=en|abizena2=Bruner|izena2=Emiliano|data=2016|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/ajpa.22974|aldizkaria=American Journal of Physical Anthropology|alea=4|zenbakia=160|issn=1096-8644|doi=10.1002/ajpa.22974|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. Iparraldean zuten muga 55ºN zela onartzen da, eta badaude gune batzuk 50-53ºN daudenak, baina oso zaila da baieztatzea, [[glaziazio]]ek giza-arrasto guztiak suntsitu baitzituzten. [[Trine Kellberg Nielsen]] paleoantropologoaren ustez [[Eskandinavia]]n ere bizi ziren, Eemiar interglazialean, baina ez da arrastorik geratzen edo ez dira oraindik aurkitu<ref>{{Erreferentzia|izena=Trine Kellberg|abizena=Nielsen|izenburua=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex|orrialdeak=88–103|hizkuntza=en|abizena2=Benito|abizena3=Svenning|abizena4=Sandel|abizena5=McKerracher|abizena6=Riede|abizena7=Kjærgaard|izena2=Blas M.|izena3=Jens-Christian|izena4=Brody|izena5=Luseadra|izena6=Felix|izena7=Peter C.|data=2017-02-28|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618215009982|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=431|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039|sartze-data=2021-02-17|serie=Pleistocene human dispersals: Climate, ecology and social behavior}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Trine Kellberg|abizena=Nielsen|izenburua=On Research History and Neanderthal Occupation at its Northern Margins|orrialdeak=506–527|hizkuntza=en|abizena2=Riede|izena2=Felix|data=2018/11|url=https://www.cambridge.org/core/journals/european-journal-of-archaeology/article/abs/on-research-history-and-neanderthal-occupation-at-its-northern-margins/A76103F04C030320B6395D8E7F5F18B3|aldizkaria=European Journal of Archaeology|alea=4|zenbakia=21|issn=1461-9571|doi=10.1017/eaa.2018.12|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. Errusiako lautadetan 60ºN latitudean aurkitu dira Paleolito Ertaineko tresnak<ref>{{Erreferentzia|izena=Pavel|abizena=Pavlov|izenburua=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research|orrialdeak=3–17|hizkuntza=en|abizena2=Roebroeks|abizena3=Svendsen|izena2=Wil|izena3=John Inge|data=2004-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S004724840400079X|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=1|zenbakia=47|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002|sartze-data=2021-02-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ludovic|abizena=Slimak|izenburua=Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle|orrialdeak=841–845|hizkuntza=en|abizena2=Svendsen|abizena3=Mangerud|abizena4=Plisson|abizena5=Heggen|abizena6=Brugère|abizena7=Pavlov|izena2=John Inge|izena3=Jan|izena4=Hugues|izena5=Herbjørn Presthus|izena6=Alexis|izena7=Pavel Yurievich|data=2011-05-13|url=https://science.sciencemag.org/content/332/6031/841|aldizkaria=Science|alea=6031|zenbakia=332|issn=0036-8075|pmid=21566192|doi=10.1126/science.1203866|sartze-data=2021-02-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ludovic|abizena=Slimak|izenburua=Response to “Comment on Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle”|orrialdeak=167–167|hizkuntza=en|abizena2=Svendsen|abizena3=Mangerud|abizena4=Plisson|abizena5=Heggen|abizena6=Brugère|abizena7=Pavlov|izena2=John Inge|izena3=Jan|izena4=Hugues|izena5=Herbjørn Presthus|izena6=Alexis|izena7=Pavel Yurievich|data=2012-01-13|url=https://science.sciencemag.org/content/335/6065/167.3|aldizkaria=Science|alea=6065|zenbakia=335|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1210211|sartze-data=2021-02-17}}</ref>, baina gizaki modernoenak direla uste da gaur egun<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolas|abizena=Zwyns|izenburua=Comment on “Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle”|orrialdeak=167–167|hizkuntza=en|abizena2=Roebroeks|abizena3=McPherron|abizena4=Jagich|abizena5=Hublin|izena2=Wil|izena3=Shannon P.|izena4=Adam|izena5=Jean-Jacques|data=2012-01-13|url=https://science.sciencemag.org/content/335/6065/167.2|aldizkaria=Science|alea=6065|zenbakia=335|issn=0036-8075|pmid=22246757|doi=10.1126/science.1209908|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. 2017an aurkeztutako ikerketa batek proposatu zuen [[Kalifornia]]ko [[Cerutti Mastodonte gunea]]n, [[ipar Amerika]]n, orain dela 130.000 urteko ''Homo'' baten arrastoak zeudela<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven R.|abizena=Holen|izenburua=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA|orrialdeak=479–483|hizkuntza=en|abizena2=Deméré|abizena3=Fisher|abizena4=Fullagar|abizena5=Paces|abizena6=Jefferson|abizena7=Beeton|abizena8=Cerutti|abizena9=Rountrey|izena2=Thomas A.|izena3=Daniel C.|izena4=Richard|izena5=James B.|izena6=George T.|izena7=Jared M.|izena8=Richard A.|izena9=Adam N.|data=2017-04|url=https://www.nature.com/articles/nature22065|aldizkaria=Nature|alea=7651|zenbakia=544|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature22065|sartze-data=2021-02-17}}</ref>, baina proposamen honek ez du onarpenik<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark Q.|abizena=Sutton|izenburua=Observations Regarding the Cerutti Mastodon|orrialdeak=8–15|abizena2=Parkinson|abizena3=Rosen|izena2=Jennifer|izena3=Martin D.|data=2019-01-02|url=https://doi.org/10.1080/20555563.2019.1589409|aldizkaria=PaleoAmerica|alea=1|zenbakia=5|issn=2055-5563|doi=10.1080/20555563.2019.1589409|sartze-data=2021-02-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Metin I.|abizena=Eren|izenburua=The Cerutti Mastodon site and experimental archaeology's quiet coming of age|orrialdeak=796–797|hizkuntza=en|abizena2=Bebber|izena2=Michelle R.|data=2019/06|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/cerutti-mastodon-site-and-experimental-archaeologys-quiet-coming-of-age/BAF235B027F4A97A82297DE015F904CB|aldizkaria=Antiquity|alea=369|zenbakia=93|issn=0003-598X|doi=10.15184/aqy.2019.50|sartze-data=2021-02-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Patrick M.|abizena=Ferrell|izenburua=The Cerutti Mastodon Site Reinterpreted with Reference to Freeway Construction Plans and Methods|orrialdeak=1–7|data=2019-01-02|url=https://doi.org/10.1080/20555563.2019.1589663|aldizkaria=PaleoAmerica|alea=1|zenbakia=5|issn=2055-5563|doi=10.1080/20555563.2019.1589663|sartze-data=2021-02-17}}</ref>.

Ez dakigu zein abiadurarekin azken glaziazioko klimaren fluktuazioek ([[Dansgaard-Oeschger ebentoak]]) nola eragin zuten neandertalen bizitzan, klima epelagoek tenperatura hobeak sortzen dituztelako baina, aldi berean, basoa hazi eta [[megafauna]] gutxitzen delako, garai hotzek kontrako efektua duten bitartean. Hala ere, neandertalek baso-guneak nahiago zituztela uste da. Populazioa handiagoa izan liteke garai hotz baina ez estremoetan, adibidez orain dela 300 eta 191 mila urte arteko [[Saale glaziazioa]]n. Baliteke ere euren eremua handitzea eta txikitzea izotzaren masa gutxitu eta hedatzen zen bitartean, eta maximo glazialetan esparru zehatzetan gordetzea populazioak<ref name=":19">{{Erreferentzia|izena=Jean-Pierre|abizena=Bocquet-Appel|izenburua=Neanderthal Demographic Estimates|orrialdeak=S202–S213|abizena2=Degioanni|izena2=Anna|data=2013-12-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/673725|aldizkaria=Current Anthropology|alea=S8|zenbakia=54|issn=0011-3204|doi=10.1086/673725|sartze-data=2021-02-17}}</ref>.

{{Neanderthal_mapa}}

=== Populazioa ===
Gizaki modernoak bezala, neandertalak [[biztanleria eraginkor]]reko —seme-alabak izan edo guraso izan ditzaketen pertsona kopurua— oso biztanleria txikitik datoz, 3.000 eta 12.000 artean. Hala ere, neandertalek populazio oso baxuari eutsi zioten, [[hautespen natural]]aren efikazia gutxituaren ondorioz gene ahul kaltegarriak sortuz<ref name="#4">{{Erreferentzia|izena=Fabrizio|abizena=Mafessoni|izenburua=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans|orrialdeak=E10256–E10257|hizkuntza=en|abizena2=Prüfer|izena2=Kay|data=2017-11-28|url=https://www.pnas.org/content/114/48/E10256|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=48|zenbakia=114|issn=0027-8424|pmid=29138326|pmc=PMC5715791|doi=10.1073/pnas.1716918114|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. Hainbat ikerketek, [[mtDNA]] analisiak erabiliz, populazio eraginkor ezberdinak ematen dituzte<ref name=":19" />, hala nola, 1.000 eta 5.000 inguru<ref name="#4"/>; 5.000 eta 9.000 artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Carles|abizena=Lalueza-Fox|izenburua=Neandertal Evolutionary Genetics: Mitochondrial DNA Data from the Iberian Peninsula|orrialdeak=1077–1081|hizkuntza=en|abizena2=Sampietro|abizena3=Caramelli|abizena4=Puder|abizena5=Lari|abizena6=Calafell|abizena7=Martínez-Maza|abizena8=Bastir|abizena9=Fortea|izena2=María Lourdes|izena3=David|izena4=Yvonne|izena5=Martina|izena6=Francesc|izena7=Cayetana|izena8=Markus|izena9=Javier|data=2005-04-01|url=https://academic.oup.com/mbe/article/22/4/1077/1083387|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=4|zenbakia=22|issn=0737-4038|doi=10.1093/molbev/msi094|sartze-data=2021-02-17}}</ref>, iraunkorki; edo 3.000 eta 25.000 artean etengabe handituz duela 52.000 urte arte, iraungi arte<ref name=":18" />. Hala ere, guztiak bat datoz populazio baxuarekin<ref name=":19" />, izan ere, baliteke Mendebaldeko Europako giza populazio garaikideen %&nbsp;10 baino gutxiago izatea neandertalek [[ugalkortasun-tasa]]k askoz baxuagoak zituztelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Mellars|izenburua=Tenfold Population Increase in Western Europe at the Neandertal–to–Modern Human Transition|orrialdeak=623–627|hizkuntza=en|abizena2=French|izena2=Jennifer C.|data=2011-07-29|url=https://science.sciencemag.org/content/333/6042/623|aldizkaria=Science|alea=6042|zenbakia=333|issn=0036-8075|pmid=21798948|doi=10.1126/science.1206930|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. Milaka biztanletik gorako populazioa ematen duten aurreikuspenak zalantzan jartzen dira. "[[Ester Boserup|Boserupen]] tranparen" ondorioz, populazio baxu bat honela azal daiteke: biztanleria horrek duen janari kopurua mugatua da, eta hori, bere teknologiaren arabera, mugatua da. Populazioarekin berrikuntza areagotu egiten da, baina populazioa baxuegia bada, ez da berrikuntza azkar gertatuko eta populazioa baxu geratuko da. Hau koherentea da neandertalen teknologia litikoaren 150.000 urteko egonkortasunarekin<ref name=":19" />.

206ko neandertalen lagin batean oinarrituta, kalkulatu da 20 urtetik gora populazioaren % 80 inguru 40 urte bete aurretik hiltzen zela. Hilkortasun tasa hori, ziurrenik, estres altuko giroaren ondorio izango zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Erik|abizena=Trinkaus|izenburua=Neanderthal mortality patterns|orrialdeak=121–142|hizkuntza=en|data=1995-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440395801707|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=1|zenbakia=22|issn=0305-4403|doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7|sartze-data=2021-02-17}}</ref>. Hala ere, neandertalen garaiko [[biztanleria-piramide]]ak eta gizaki moderno garaikideak berdinak zirela ere kalkulatu da<ref name=":19" />. Haurren hilkortasuna oso altua izan zen neandertalentzat, Eurasia iparraldean % 43koa gutxi gorabehera<ref name=":23">{{Erreferentzia|izena=P. B.|abizena=Pettitt|izenburua=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics|orrialdeak=351–366|data=2000-01-01|url=https://doi.org/10.1080/00438240009696926|aldizkaria=World Archaeology|alea=3|zenbakia=31|issn=0043-8243|pmid=16475295|doi=10.1080/00438240009696926|sartze-data=2021-02-17}}</ref>.

=== Neandertalak Euskal Herrian ===
{{kokapen mapa+|Euskal Herria
|width=350
|caption = Neandertalak Euskal Herrian
|places=
{{kokapen mapa~|Euskal Herria
|lat_deg = 43.3997084
|lon_deg = -2.9715126
  | mark = Red_ff0000_pog.svg
  | marksize = 7
  | link = Aranbaltza}}
}}
[[Euskal Herria]]n gune arkeologiko ugari daude neandertalen presentziarekin<ref name="pirineos">{{Erreferentzia|izenburua=Registro fósil de los Pirineos occidentales: los neandertales. Parte II|hizkuntza=es-ES|data=2019-02-04|url=https://arkeobasque.wordpress.com/2019/02/04/registro-fosil-de-los-pirineos-occidentales-los-neandertales-parte-ii/|aldizkaria=arkeobasque|sartze-data=2021-02-19}}</ref>. Gehienak [[kobazulo]]etan aurkitu dira, adibidez [[Axlor]] ([[Dima]]), [[Arrillor]] ([[Zigoitia]]) eta Lezetxiki, sekuentzia oso luzeetan eta, beraz, egonaldi luzeekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios-Garaizar|izenburua=A new chronological and technological synthesis for Late Middle Paleolithic of the Eastern Cantabrian Region|orrialdeak=50–63|hizkuntza=en|data=2017-03|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1040618216001506|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=433|doi=10.1016/j.quaint.2016.02.020|sartze-data=2021-02-19}}</ref>. Beste batzuetan tarteka bizi izan direla ematen du, adibidez [[Amalda]] (Zestoa) eta badira, azkenik, leizerik gabeko lekuak, adibidez Baiona ingurukoak, Barrikan, [[Urbasa]]n edo [[Trebiñu]]n<ref name="pirineos" />. Gaur egungo kostaldea baino nabarmen baxuago zegoen garai hartan kosta, eta badirudi neandertalek itsasotik gertu elikagaiak ustiatzeko ohitura zutela; honela, baliteke kostako lehen kilometroen azpian arrasto ugari egotea<ref>{{Erreferentzia|izena=Igor|abizena=Gutiérrez-Zugasti|izenburua=A chrono-cultural reassessment of the levels VI–XIV from El Cuco rock-shelter: A new sequence for the Late Middle Paleolithic in the Cantabrian region (northern Iberia)|orrialdeak=44–55|hizkuntza=en|abizena2=Rios-Garaizar|abizena3=Marín-Arroyo|abizena4=Rasines del Río|abizena5=Maroto|abizena6=Jones|abizena7=Bailey|abizena8=Richards|izena2=Joseba|izena3=Ana B.|izena4=Pedro|izena5=Julià|izena6=Jennifer R.|izena7=Geoffrey N.|izena8=Michael P.|data=2018-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1040618216315890|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=474|doi=10.1016/j.quaint.2017.06.059|sartze-data=2021-02-19}}</ref>.

Denboran antolatuta, aztarnategirik zaharrenak [[Lezetxiki]] ([[Arrasate]])<ref>{{erreferentzia|izena=Álvaro|abizena=Arrizabalaga|urtea=2004|izenburua=Cueva de Lezetxiki (Arrasate): IX Campaña de excavaciones.|aldizkaria=Arkeoikuska: Investigación arqueológica|orrialdeak=116-118}}</ref><ref>Lazuén, T., & Altuna, J. (2012). Las industrias líticas de los niveles inferiores (V, VI y VII) de la cueva de Lezetxiki. Lectura de la organización tecnológica de las primeras sociedades neandertales del Cantábrico. Zephyrus, 58, 41-74.}}</ref> eta [[Arlanpe]] dira ([[Lemoa]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios-Garaizar|izenburua=Short-term Neandertal occupations in the late Middle Pleistocene of Arlanpe (Lemoa, northern Iberian Peninsula)|orrialdeak=233–244|hizkuntza=en|abizena2=Garate Maidagan|abizena3=Gómez-Olivencia|abizena4=Iriarte|abizena5=Arceredillo-Alonso|abizena6=Iriarte-Chiapusso|abizena7=Garcia-Ibaibarriaga|abizena8=García-Moreno|abizena9=Gutierrez-Zugasti|izena2=Diego|izena3=Asier|izena4=Eneko|izena5=Diego|izena6=María José|izena7=Naroa|izena8=Alejandro|izena9=Igor|data=2015-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S163106831500010X|aldizkaria=Comptes Rendus Palevol|alea=3|zenbakia=14|doi=10.1016/j.crpv.2014.11.006|sartze-data=2021-02-19}}</ref>, biak Pleistozenko ertainekoak, eta segida txikia dutenak<ref name="pirineos" />. Pleistozeno berantiarraren hasierako arrasto gutxi daude, horien artean [[Askondo]] ([[Mañaria]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Ríos Garaizar|izenburua=El yacimiento chatelperroniense al aire libre de Aranbaltza (Barrika, Euskadi)|hizkuntza=es|abizena2=Líbano|abizena3=Gárate Maidagán|izena2=Iñaki|izena3=Diego|data=2012|url=https://cir.cenieh.es/handle/20.500.12136/678|issn=2172-4555|sartze-data=2021-02-19}}</ref>, agian Lezetxikin<ref>Poch, J. V., Uriz, A., Ruiz-Alonso, M., Falguères, C., Chiapusso, M. J. I., Monterde, E. P., ... & Barquín, P. A. (2005). Retorno a Lezetxiki (Arrasate, País Vasco): nuevas perspectivas de la investigación. In Geoarqueología y patrimonio en la Península Ibérica y el entorno mediterráneo (pp. 81-98). ADEMA.</ref> eta [[Axlor]]ren hasieran<ref>{{Erreferentzia|izena=T.|abizena=Lazuén|izenburua=Recycling in the Early Middle Paleolithic: The role of resharpening flakes assessed through techno-functional analysis|orrialdeak=229–237|hizkuntza=en|abizena2=González-Urquijo|izena2=J.|data=2015-03|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S104061821400216X|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=361|doi=10.1016/j.quaint.2014.04.008|sartze-data=2021-02-19}}</ref>. Baionan eta [[Aranbaltza]]n, ([[Barrika]]), aire zabaleko aztarnategiak daude, garai honetakoak. Barrikako aztarnategian egurrezko tresneria aurkitu da, normalki kontserbatzen ez dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios-Garaizar|izenburua=A Middle Palaeolithic wooden digging stick from Aranbaltza III, Spain|orrialdeak=e0195044|hizkuntza=en|abizena2=López-Bultó|abizena3=Iriarte|abizena4=Pérez-Garrido|abizena5=Piqué|abizena6=Aranburu|abizena7=Iriarte-Chiapusso|abizena8=Ortega-Cordellat|abizena9=Bourguignon|izena2=Oriol|izena3=Eneko|izena4=Carlos|izena5=Raquel|izena6=Arantza|izena7=María José|izena8=Illuminada|izena9=Laurence|data=2018-03-28|url=https://dx.plos.org/10.1371/journal.pone.0195044|aldizkaria=PLOS ONE|alea=3|zenbakia=13|editore-abizena=Peresani|editore-izena=Marco|issn=1932-6203|pmid=29590205|pmc=PMC5874079|doi=10.1371/journal.pone.0195044|sartze-data=2021-02-19}}</ref>.

Orain dela 60.000 eta 40.000 urte artekoak dira arrastorik gehienak. Garai honetan teknologiak aurrera egiten du. Axlorren, adibidez, [[orein]]ak ehizatzeko [[Llevallois]] motako tresnak ikusten dira hasiera batean, baina, gerora, mikro-laskak ikusten dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios-Garaizar|izenburua=Ramification of lithic production and the search of small tools in Iberian Peninsula Middle Paleolithic|orrialdeak=188–199|hizkuntza=en|abizena2=Eixea|abizena3=Villaverde|izena2=Aleix|izena3=Valentín|data=2015-03|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1040618214004881|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=361|doi=10.1016/j.quaint.2014.07.025|sartze-data=2021-02-19}}</ref>. [[Arrillor]]ren sutondoak eraikitzen zituztela ikusi da, baita [[musteriar]] motako tresnak<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios Garaizar|izenburua=Industria lítica y sociedad del paleolítico medio al superior en torno al golfo de Bizkaia|argitaletxea=PUbliCan|data=D.L. 2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/828381747|isbn=978-84-86116-51-4|pmc=828381747|sartze-data=2021-02-19}}</ref>. Neandertalen azken arrastoak [[Chatelperroniar]] garaiko [[Le Basté]] ([[Baiona]]), [[Gatzarria]] ([[Ozaze-Zühara]]), [[Labeko Koba]] (Arrasate), [[Ekain (leizea)|Ekain]] ([[Zestoa]]) edo Aranbaltza dira<ref name="pirineos" />. Chatelperroniarreko tresneriak ez du jarraipenik, eta horregatik pentsatzen da Euskal Herritik lehenago desagertu zirela eta, gerora, beste talde bat jada neandertalik gabeko lurraldera iritsi zela<ref name="pirineos" />.

Hezurrei dagokionez, hiru aztarnategitan baino ez dira aurkitu: Lezetxiki, Axlor eta Arrillor<ref name="pirineos" />. Lezetxikin [[humero]] oso bat aurkitu da, orain dela 164 mila urte ingurukoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Concepción|abizena=de-la-Rúa|izenburua=Direct U-series analysis of the Lezetxiki humerus reveals a Middle Pleistocene age for human remains in the Basque Country (northern Iberia)|orrialdeak=109–119|hizkuntza=en|abizena2=Altuna|abizena3=Hervella|abizena4=Kinsley|abizena5=Grün|izena2=Jesús|izena3=Monserrat|izena4=Leslie|izena5=Rainer|data=2016-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416000257|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=93|doi=10.1016/j.jhevol.2016.02.001|sartze-data=2021-02-19}}</ref> eta orain dela 50.000 urte inguruko hortzeria bat<ref name="pirineos" />. Axlorren eta Arrillorren ere garai bereko hortzak aurkitu dira, azken kasuan esne-hagin bat<ref>Bermúdez de Castro, J. M., & Sáenz de Buruaga, A. (1999). Étude préliminaire du site pléistocène supérieur à hominidé d'Arrillor (Pays Basque, Espagne). L'Anthropologie (Paris), 103(4), 633-639.</ref>.

== Morfologia ==
[[Fitxategi:Zientzia Astea - Giza eboluzioa.webm|thumb|Giza eboluzioan izandako espezie ezberdin batzuen buru hezurrei buruzko azalpena ematen duen bideoa.]]
Haren garaiera ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''aren antzekoa zen, baina hala besoak nola zangoak laburragoak zituen. Gihar sendoak zituzten, eta beraz pisu handiagoa. Ondorioz, neandertalen hezurren bolumena ere handiagoa zen. Gizaki indartsuak ziren. Era berean, haien garezurrak ''Homo sapiens''arenak baino bolumen handiagoa zuen: 1500 - 1600 [[Zentimetro kubiko|cm<sup>3</sup>]] bitarte. Horretaz gainera, gaur egungo [[gizaki]]ekin alderatuta, hauek ziren neandertalen bereizgarri nagusiak.

=== Gorpuzkera ===
Neandertalek itxura sendoagoa zuten gizaki modernoek baino<ref>{{Erreferentzia|izena=H.|abizena=Helmuth|izenburua=Body height, body mass and surface area of the Neandertals|orrialdeak=1–12|data=1998|url=https://www.jstor.org/stable/25757530|aldizkaria=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie|alea=1|zenbakia=82|issn=0044-314X|sartze-data=2021-06-03}}</ref>. [[Torax]]a zabalagoa eta kupela itxurakoa zen, [[aldaka]]k zabalagoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Asier|abizena=Gómez-Olivencia|izenburua=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax|orrialdeak=4387|hizkuntza=en|abizena2=Barash|abizena3=García-Martínez|abizena4=Arlegi|abizena5=Kramer|abizena6=Bastir|abizena7=Been|izena2=Alon|izena3=Daniel|izena4=Mikel|izena5=Patricia|izena6=Markus|izena7=Ella|data=2018-10-30|url=https://www.nature.com/articles/s41467-018-06803-z|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=9|issn=2041-1723|pmid=30377294|pmc=PMC6207772|doi=10.1038/s41467-018-06803-z|sartze-data=2021-06-03}}</ref> eta, proportzioz, beso eta hanka motzagoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment|orrialdeak=310–315|hizkuntza=en|data=2019-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S027737911830831X|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=217|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023|sartze-data=2021-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=(PDF) NEANDERTHAL LIMB PROPORTIONS AND COLD ADAPTATION|hizkuntza=en|url=https://www.researchgate.net/publication/323210111_NEANDERTHAL_LIMB_PROPORTIONS_AND_COLD_ADAPTATION|aldizkaria=ResearchGate|sartze-data=2021-06-03}}</ref>.

14 gizonezko eta 7 emakumezkoren hezurren luzeretan oinarrituta, batezbesteko altuera 164 eta 168 zentimetro artekoa zen arrentzat eta 152 eta 156 cm artekoa emeentzat. Alderatuz, Goi Paleolitoko 28 gizon eta 10 emakume modernoren hezurrekin egindako ikerketak 176 cm eta 163 cm-ko garaierak eskaini zituen urrenez urren, baina 10 cm gehiago ziren Paleolito amaierako 21 gizonezko eta 15 emeentzako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evolutionary trends of stature in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe|orrialdeak=319–333|hizkuntza=en|data=1999-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047248498902706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=3|zenbakia=36|issn=0047-2484|doi=10.1006/jhev.1998.0270|sartze-data=2021-06-03}}</ref>; eta, 1900ean, gizonezkoen batezbesteko altuera 163 zentimetro zen eta emakumezkoena 152,7 cm<ref>{{Erreferentzia|izena=Max|abizena=Roser|izenburua=Human Height|abizena2=Appel|abizena3=Ritchie|izena2=Cameron|izena3=Hannah|data=2013-10-08|url=https://ourworldindata.org/human-height|aldizkaria=Our World in Data|sartze-data=2021-06-03}}</ref>. Erregistro fosilak erakusten du helduen altuera 147,5 eta 177 zentimetro artekoa zela, baina baliteke batzuk askoz altuago ere izatea. 26 espezimenekin egindako pisuaren estimazioak esaten du gizonezkoek 77,6 kg. pisatzen zituztela bataz beste eta emakumeek 66,4 kg<ref>{{Erreferentzia|izena=Jérémy|abizena=Duveau|izenburua=The composition of a Neandertal social group revealed by the hominin footprints at Le Rozel (Normandy, France)|orrialdeak=19409–19414|hizkuntza=en|abizena2=Berillon|abizena3=Verna|abizena4=Laisné|abizena5=Cliquet|izena2=Gilles|izena3=Christine|izena4=Gilles|izena5=Dominique|data=2019-09-24|url=https://www.pnas.org/content/116/39/19409|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=39|zenbakia=116|issn=0027-8424|pmid=31501334|pmc=PMC6765299|doi=10.1073/pnas.1901789116|sartze-data=2021-06-03}}</ref>. 76 kg erabilita, neandertalen [[gorputz-masaren indize]]a 26,9 eta 28,2 artean kalkulatu da, gaur egungo gizakientzat [[Gehiegizko pisu|gainpisua]] izango litzatekeena. Honek esan nahi du euren gorpuzkera sendoagoa zela. Neandertalen [[LEPR]] genea, gorputzean [[gantz]]a metatu eta beroa sortzeko ardura duenetako bat, [[mamut iletsu]]aren antzekoa zen, klima hotzerako moldaketa bat izango litzatekeena<ref>{{Erreferentzia|izena=Meidad|abizena=Kislev|izenburua=Neanderthal and Woolly Mammoth Molecular Resemblance: Genetic Similarities May Underlie Cold Adaptation Suite|orrialdeak=115–128|abizena2=Barkai|izena2=Ran|data=2018|url=https://www.jstor.org/stable/10.13110/humanbiology.90.2.03|aldizkaria=Human Biology|alea=2|zenbakia=90|issn=0018-7143|doi=10.13110/humanbiology.90.2.03|sartze-data=2021-06-03}}</ref>.

Lepoko ornoak luzeagoak eta lodiagoak ziren gizaki modernoenak baino, buruaren forma eta tamaina ezberdina izanda egonkortasuna emango ziena. Neandertalen toraxa gizaki modernoen antzekoa bazen ere tamainan, saihetsak luzeagoak ziren eta horrek torax zabalagoa eskainiko luke, arnasketarako gaitasun handiagoarekin, ziurrenik diafragma eta birika handiagoekin. Kebara 2 fosilaren biriken bolumena 9,04 litrokoa dela kalkulatu da. Neandertalen bularra ere nabarmenagoa zen, aurretik atzera zabalagoa. Hezur sakroa bertikalagoa zen, eta pelbisarekiko beherago kokatuta zegoen; honela, bizkarrezurraren kurba ez zen hain handia, lordosi gutxiago zuten. Bizkarrezurreko aldaketa horiek alderdik aldeko mugimendua erraztuko zuten, torax zabal horretara hobeto egokituz. Ezaugarri hau ohikoena da Homo generoan, gure bularralde estuagoa bakarra delako giza eboluzioan.

Gorputzaren proportzioak, maiz, "hiperrartiko" direla esan ohi da, hotzera moldatutako animalia batenak, gaur egun klima hotzetara moldatuta dauden giza populazioen antzekoak direlako; neandertalen gorpuzkera inuitena edo Siberiako yupikenaren antzekoa da. Gainera, gorputz adar erlatiboki laburragoak izatea beroa mantentzeko estrategia egokia dira. Hala ere, klima epelagoetan bizi ziren neandertalak, adibidez Iberiar penintsulakoak, oraindik hiperrartikoak ziren itxuraz. 2019an, John Stewart antropologo ingelesak eta bere kideek proposatu zuten moldaera horiek ez zirela klima hotzagoarekin lotuta, baizik eta korrika asko egiteko ohiturarekin. Euren alde argudiatu zuten neandertal gehiago zeudela basoetako eremu epeletan estepa hotzetan baino, eta DNAren analisiak erakutsi duela muskulu-ehun azkarren proportzioa handiagoa zela neandertalengan gizaki modernoengan baino. Gizaki modernoek denbora luzeagoan ibiltzeko gaitasuna izango lukete baina neandertalak azkarragoak izango lirateke lasterketa motzean. Azken finean, ehiza luzea soilik da eraginkorra ehizatu nahi den animalia hipertermia bidez nekatu nahi bada, eta ez da eraginkorra klima hotzagoak direnean. Beso laburragoek erresistentzia txikiagoa eskaintzen dute azkar korrika egiterakoan, eta euren belaunek azkarrago erreakzionatuko lukete hanka laburragoa izaterakoan, azelerazioa handituz. Erik Trinkaus paleoantropologo estatubatuarrak teoria berbera aipatu zuen 1981an, baina ez zuen pentsatzen hori zenik azalpenik onena.

=== Ilearen eta larruazalaren kolorea ===

Eguzki argi gutxiago jasota, neandertalen azala argiagoa izango litzateke, baina Europan azal argiak ez ziren ohikoak izan Brontze Aroa iritsi arte. Genetikoki, BNC2 agertzen da neandertalengan, azal argiagoekin lotuta egon ohi dena; hala ere, BNC2ren bigarren bariazio bat ere bazegoen, UK Biobank erregistroan azal ilunagoarekin lotzen dena. Baliteke neandertalen azalaren kolorea aldakorra izatea eskualdearen arabera. Kroaziako neandertalen DNAk erakusten du gaur egungo europarrak baino azal, begi eta ile ilunagoa zutela.

Gizaki modernoengan, azalaren eta ilearen kolorea melanozitoa kitzikatzen duen hormonak erregulatzen du, MC1R geneak kodetzen duena. Honek, eumelanina (pigmentu beltza) feomelaninan (pigmentu gorria) eraldatzen du. Funtzioaren galera dakarren bost bariante ezagutzen dira gizaki modernoetan, guztiak azal eta ile argiagoarekin lotzen direnak, eta badago ere beste aldaera bat neandertalengan (R307G aldaera) azal argiagoarekin eta ile gorriarekin lotura izan dezakeena. Aldaera hau Monti Lessiniko neandertalengan ikusi da, Italian, eta baliteke ere Cueva del Sidrónen egotea, Espainian. Hala ere, gizaki modernoengan gertatzen den bezala, ilegorriak ez ziren oso ohikoak izango, sekuentzia hau ez delako aurkitu ikertutako beste neandertal askorengan.

=== Burua ===
[[Fitxategi:Sapiens_neanderthal_comparison.jpg|thumb|''Sapiens'' eta ''Neandertal'' baten burezurren arteko alderaketa.]]
[[Fosa suprainiako]]a [[toru okzipital]]aren gainean dagoen sakonune eliptiko bat da. 20 eta 45 [[milimetro]] arteko zabalera du eta 10 bat mm altueran. Ia beti inguruan duen hezur altxatuak hiruki itxura du. Hiruki honen goiko erpina erdigunean dago eta oinarria toru okzipitalaren gainean. Hobi hau Neandertalgo gizaki gehienetan deskribatzen da.<ref name="Santa Luca">SANTA-LUCA, A. P. 1978. A re-examination of presumed Neandertal-like fossils. Journal of Human Evolution, Volume 7, Issue 7, November 1978, Pages 619-636</ref> Ezaugarri hau [[Europa]]ko antzinako ''Homo sapiens'' batzuetan ere agertzen da, baina itxura ezberdina du. Neandertalengan egitura zulatua du, agian birxurgatzen bat dela eta. Gainera hobia askoz markatuagoa da, ''Homo sapiens''engan erdialdean eta biribilagoa da. Gainera hirukiaren erpina beherantz zuzendua dago.<ref name="Smith">SMITH, FRED H., JANCOVIĆ, IVOR, KARAVANIĆ, IVOR. 2005. The assimilation model, modern human origins in Europe, and the extinction of Neandertals. Quaternary International, Volume 137, Issue 1, July 2005, Pages 7-19</ref>

Toru okzipitala kaskezurraren atzealdean neandertalek duten ezaugarrietako bat da. Toru hau horizontala da eta bere zabalera bertikala konstantea da hedadura osoan zehar. Ez du jarraipenik alboetan. Ezaugarri hau [[Europa]]ko antzinako ''Homo sapiens'' batzuetan ere agertzen da, baina ez gaur egun.<ref name="Smith" />

[[Prozesu mastoide]]a burezurraren behealdean dagoen muinotxo bat da. Neandertalek [[entzunbide]]aren atzealdean zuten muinotxo hau, baina ez da jaisten alboetarantz, baizik eta atzerantz eta gorantz hedatzen dela, [[inzisura parietal]]erantz, [[gandor supramastoide]]arekiko paralelo.<ref name="Santa Luca" /> Batzuetan [[gandor okzipitomastoide]]a handiagoa da prozesu mastoidea baino. Beste batzuetan luzera bera dute. Neandertalengan gandorraren eta hezurraren arteko bereizketa hobi handi batekin egiten da. Bai ''[[Homo erectus]]'' bai ''Homo sapiens''engan hobi hau gandorraren albo batean agertzen da eta [[inzisura digastriko]]a deritzo.

Hortzerian hiru dira ezberdintasun nagusiak:
* Atzeko haginek askoz higadura handiagoa dute gaur egungo gizakiengan baino, baita haginak asko erabiltzen dituzten artean ere. Baliteke neandertalek haginak hirugarren esku gisa erabiltzea, gauzak heldu eta lantzeko. Gainera tresnak erabili izanagatik ''cut-mark'' deritzonak dituzte aurreko hortzetan.
* Goiko letaginek mingainaren aldean [[esmalte]]zko hobiak dituzte, [[pala]] itxurarekin. Badirudi honela higadura ekiditen zela.
* Neandertalen haginek pulparen eremua handiagoa zuten eta sustraiak elkarturik agertzen ziren (taurodontismo izeneko egitura bat). Hagin taurodontoek azalera handiagoa eskaintzen diote higadurari.
Gaur egungo gizaki populazio batzuek ere antzeko egiturak dituzte, hala ere.<ref name="Stanford">STANFORD, CRAIG, ALLEN, JOHN S., ANTON, SUSAN C., 2005. Biological anthropology: the natural history of humankind. Pearson Education. {{ISBN|0-13-182892-4}}</ref>
[[Fitxategi:Neandertal 1856.jpg|thumb|ezkerrera|Jatorrizko Neandertalgo gizakiaren marrazkia, toru supraorbitarioa ondo markatuta.]]

''Homo sapiens''ek [[kokots]]a dute, baina beste hominidoen artean egitura hau ez da agertzen. Beraz fosil batek kokotsa badu automatikoki ''[[Gizaki|Homo sapiens]]'' giza sailkatzen da. Toru supraorbitarioa [[begi]]en gainean agertzen den toru bat da. Ikusten erraza da, [[begi]]en gainean, arku itxura baitu, sekzioa biribildua da eta bi begien arteko tartean jarraikortasuna du. Toru hau oso argi agertzen da begien zentroaren gainean baina alboetarantz desagertzen doa. Orokorrean hutsik agertzen da eta oso garatua.<ref name="Arsuaga">ARSUAGA, JUAN LUIS & MARTINEZ, IGNACIO. 1998. La especie elegida. Temas de hoy. {{ISBN|84-8460-463-2}}.</ref><ref name="Jones">JONES, STEVE, MARTIN, ROBERT, PILBEAM, DAVID ed. 1992. The Cambridge encyclopedia of human evolution. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-32370-3}}</ref> Toru hau ''[[Homo]]'' generoan garatzen joan da eta neanderthalen garaikideak ziren gizaki modernoengan ere agertu ahal zen. Neandertalengan ezberdina da, ordea: bi begien artean jarraikortasuna du eta bere atzean [[bekoki]]a berehala doa atzerantz.

==== Hioide hezurra ====
[[Hioide]] hezurra ez da erraz fosilizatzen eta gainera ez dago fisikoki beste hezurrekin lotuta. Horregatik hezur honen kokapen zehatza jakitea oso zaila izaten da. Baina hezur honek [[burezur|buru-hezurra]], [[baraila]], [[mihi]]a, [[laringe]]a, [[faringe]]a, [[bularrezur]]ra eta [[lepauztai]]a batzen dituzten [[gihar]] eta [[Lotailu (anatomia)|lotailuak]] ditu eta horregatik beste gauza askoren artean hitz egiteko gaitasunaren arduradunetako bat da. Bere posizioa eztabaidagai dago eta autore batzuen arabera ez ziren gai izango [[a]], [[i]] eta [[u]] soinuak egiteko,<ref name="Lieberman">LIEBERMAN, PHILIP. 2005. Current views on Neanderthal speech capabilities: A reply to Boe et al. (2002). Journal of Phonetics. Volume 35, Issue 4, October 2007, Pages 552-563. doi:10.1016/j.wocn.2005.07.002</ref> beste batzuen arabera posible litzateke mihia beste modu batez mugituko balute<ref name="Boe">BÖE, LOUIS-JEAN, HEIM, JEAN-LOUIS, HONDA, KIYOSHI, MAEDA, SHINJI. 2002. The potential Neandertal vowel space was as large as that of modern humans. Journal of Phonetics (2002) 30, 465–484. doi:10.1006/jpho.2002.0170.</ref>. Bestetik, hezurra gizakiarenaren nahiko antzekoa da.

==== Belarriaren barnealdea ====
[[Belarri]]aren barnealdea ez da berdina neandertalengan eta ''Homo sapiens''engan. Ezaugarri hau askotan espezieak definitzeko erabiltzen denez, nahiko eztabaidatua da hori ere. [[Labirinto (anatomia)|Labirintoak]] itxura ezberdina du eta baliteke hau harremanetan egotea gizakiaren mugimendu ezberdinekin.<ref name="Spoor">SPOOR, FRED, HUBLIN, JEAN-JAQUES, BRAUN, MARC, ZONNEVELD, FRANS. 2003. The bony labyrinth of Neanderthals. Journal of Human Evolution, Volume 44, Issue 2, February 2003, Pages 141-165</ref> Bestetik [[mailu (hezurra)|mailua]] handiagoa da gaur egungo gizakiek dutena baino eta angelua ere irekiagoa da. [[Ingude (hezurra)|ingudea]] ere ezberdina da, prozesu zuzena luzeagoa baita, artikulazioa altuagoa da eta angelua zorrotzagoa baita. [[Estribu (hezurra)|Estribua]] ezberdina bada ere gaur egungo gizakien aldakortasunaren barruan kokatu daiteke.<ref name="Quam">QUAM, ROLF & RAK, YOEL. 2007. Auditory ossicles from southwest Asian Mousterian sites. Journal of Human Evolution, Volume 54, Issue 3, March 2008, Pages 414-433</ref><ref name="Arensburg">ARENSBURG, B., PAP, I., TILLIER, A-M. & CHECH, M. 1996. The Subalyuk 2 Middle Ear Stapes. International Journal of Osteoarchaeolojy, vol. 6: 185-1 88 (1996)</ref>

==== Fosa kaninoa ====
Fosa kaninoa [[letagin]]en gainean agertzen den fosa bat da. Depresio hau ''[[Gizaki|Homo sapiens]]'' gehienetan agertzen da, baina ez da hala gertatzen Neandertalgo gizakiengan. Hauetan itxura puztua izango luke. Hala ere baliteke itxura hau ez izatea bi espezie identifikatzeko ezaugarri bat, baizik eta aurpegiaren formaren arabera agertu daitekeen zerbait bezala.<ref>MADDUX, SCOTT D., FRANCISCUS, ROBERT G. 2009. Allometric scaling of infraorbital surface topography in Homo. Journal of Human Evolution 56 (2009) 161–174.</ref>

==== Foramen mentala ====
[[Foramen]] mentala kokotsaren inguruan dagoen zulo bat da, [[baraila]]n dauden bietatik bat. Bertatik [[nerbio-sistema|nerbio]] bat eta hainbat [[zain]] pasatzen dira. Gaur egungo gizakien kasuan % 63k bigarren [[aurreko hagin]]aren azpian dute,<ref>JAFFAR AA, AL-ZUBAIDI AF, AL-SALIHI AR. 2002. Anatomical features of clinical significance in dry mandibles. Iraqi Dental Journal; 29:99-118</ref> baina neandertalengan gehienetan lehenengoan aurki daiteke.<ref name="Tattersall">TATTERSALL, IAN. 1995. The Last Neandertal. American Museum of Natural History. {{ISBN|0-02-860813-5}}</ref>

==== Sudurraren barnealdeko egiturak ====
Sudurraren barnealdeko egitura ezberdina zuten neandertalek. Are eta gehiago, dirudienez zuten itxura ezberdina zen beste [[ugaztun]] guztiekin alderatuta.<ref name="Schwartz & Tattersall">TATTERSALL, IAN & SCHWARTZ, JEFFREY. 2000. Extinct Humans. Westview Press. {{ISBN|0-8133-3482-9}}</ref> Sudurraren barne marjinan proiekzio bat dute erdialdean bertikalki ondo garatua. Ez zeukaten [[Malko-hezur|lakrimalaren]] gainean hezurrezko sabairik. Beste autore batzuen arabera hezur hauek apurturik daude eta horregatik gertatzen da [[autapomorfia]] hau.<ref name="Franciscus">FRANCISCUS, ROBERT G. 1998. Neandertal nasal structures and upper respiratory tract “specialization”. PNAS February 16, 1999 vol. 96 no. 4 1805-1809</ref>

Hala ere dudarik ez dagoena da sudurraren itxura berezia dena: aurpegiaren tamainarekin alderatuta oso handia da. Aurpegiaren planoarekiko asko ateratzen zen sudurra eta horregatik euren itxura aurpegi oso luzea izatearena zen, aurrerantz botata egongo balitz bezala.

=== Aldakaren forma ===
Aldaken forma ezberdina da gaur egungo gizakiekin alderatuta. Diferentziarik nagusiena emeek eta arrek forma bera dutela da, nahiko biribildua. Gaur egungo gizakiek, gainera, aldaka estuagoak dituzte, bai ar zein emeen artean. Aldakak hala ere zabalagoak dira latitude altuetan eta hori izan zitekeen arrazoietako bat.<ref name="Aldaka">FRANCISCUS, ROBERT G. 2009. When did the modern human pattern of childbirth arise? New insights from an old Neandertal pelvis. PNAS June 9, 2009 vol. 106 no. 23 9125-9126</ref> [[Iskion]] hezurra ere ezberdina da, primitiboagoa zelarik neandertalen artean. Tamalez ez da ezagutzen ''[[Homo erectus]] ''en iskion hezurraren forma eta, beraz, ezin da jakin zein izan den bakoitzaren arbaso zuzena ikuspegi hau erabilita.<ref name="Iskion">{{en}} MARCHAL, FRANÇOIS (2000). «A new morphometric analysis of the hominid pelvic bone». ''Journal of Human Evolution'' (2000) 38, 347–365. doi: 10.1006/jhev.1999.0360</ref>

== Kultura ==
=== Gizarte egitura ===
==== Talde dinamikak ====
[[Fitxategi:Krapina-Neanderthal-3.JPG|thumb|Hiru neandertalen eskultura, [[Krapina]] leizean.]]
Neandertalak gizaki moderno garaikideak baino talde txikiagoetan bizi ziren, baina talde-tamainak 10 edo 30 kide ingurukoak zirela uste da, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen antzera<ref name=":19" /><ref name=":21" />. Neandertal taldearen konposizioaren froga fidagarriak [[Cueva del Sidrón]]dik, Espainian, eta [[Le Rozel]], Frantzian, agertzen dira<ref name=":24">{{Erreferentzia|izena=Jérémy|abizena=Duveau|izenburua=The composition of a Neandertal social group revealed by the hominin footprints at Le Rozel (Normandy, France)|orrialdeak=19409–19414|hizkuntza=en|abizena2=Berillon|abizena3=Verna|abizena4=Laisné|abizena5=Cliquet|izena2=Gilles|izena3=Christine|izena4=Gilles|izena5=Dominique|data=2019-09-24|url=https://www.pnas.org/content/116/39/19409|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=39|zenbakia=116|issn=0027-8424|pmid=31501334|pmc=PMC6765299|doi=10.1073/pnas.1901789116|sartze-data=2021-02-25}}</ref>: lehenengoak 7 heldu, 3 nerabe, 2 gaztetxo eta haur bat;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Identification of Neandertal individuals in fragmentary fossil assemblages by means of tooth associations: The case of El Sidrón (Asturias, Spain)|orrialdeak=279–291|hizkuntza=en|data=2013-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1631068313000857|aldizkaria=Comptes Rendus Palevol|alea=5|zenbakia=12|issn=1631-0683|doi=10.1016/j.crpv.2013.06.003|sartze-data=2021-02-25}}</ref> bigarrenak, berriz, oinatz tamainan oinarrituta, 10 eta 13 kide arteko talde bat erakusten du, non gaztetxo eta nerabeek % 90 osatzen duten<ref name=":24" /> .

2018an analizatutako haur neandertal baten hortzek erakutsi zuten 2,5 urteren ondoren titia kendu ziotela, ehiztari-biltzaile modernoen antzera, eta udaberrian jaio zela, hau bat dator gizaki modernoekin eta beste ugaztun batzuekin, hauen jaiotza-zikloak ingurumen-zikloekin bat baitatoz<ref name=":25">{{Erreferentzia|izena=Tanya M.|abizena=Smith|izenburua=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children|orrialdeak=eaau9483|hizkuntza=en|abizena2=Austin|abizena3=Green|abizena4=Joannes-Boyau|abizena5=Bailey|abizena6=Dumitriu|abizena7=Fallon|abizena8=Grün|abizena9=James|izena2=Christine|izena3=Daniel R.|izena4=Renaud|izena5=Shara|izena6=Dani|izena7=Stewart|izena8=Rainer|izena9=Hannah F.|data=2018-10-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/4/10/eaau9483|aldizkaria=Science Advances|alea=10|zenbakia=4|issn=2375-2548|pmid=30402544|pmc=PMC6209393|doi=10.1126/sciadv.aau9483|sartze-data=2021-02-25}}</ref>. Txikia zenean estresak eragindako hainbat gaixotasunengatik adierazia, hala nola hazkuntza motela, [[Paul Pettitt]] arkeologo britainiarrak bi sexuetako haurrei titia kendu bezain pronto zuzenean lanean jartzen zituztela hipotetizatu zuen<ref name=":23" />. Trinkausek esan zuen, [[nerabezaro]]ra iritsitakoan, norbanakoak ehiza handi eta arriskutsuan parte hartzea espero zitekeela<ref name=":22" />. Hala ere, hezur-traumatismoa [[Inuit]] modernoarekin alderatzen da, antzeko haurtzaro bat iradoki dezakeena Neandertalen eta gizaki moderno garaikideen artean<ref name=":26">{{Erreferentzia|izena=Penny|abizena=Spikins|izenburua=The Cradle of Thought: Growth, Learning, Play and Attachment in Neanderthal Children|orrialdeak=111–134|hizkuntza=en|abizena2=Hitchens|abizena3=Needham|abizena4=Rutherford|izena2=Gail|izena3=Andy|izena4=Holly|data=2014|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/ojoa.12030|aldizkaria=Oxford Journal of Archaeology|alea=2|zenbakia=33|issn=1468-0092|doi=10.1111/ojoa.12030|sartze-data=2021-02-25}}</ref>. Gainera, negu gogorretatik eta janari baliabide urrietatik ere ondorio berberera irits gintezke<ref name=":25" />.

Hiru norbanako baino gehiagoren ebidentziarik erakusten ez duten guneek familia nuklearrak edo aldi baterako kanpalekuak adieraz ditzakete zeregin bereziko taldeentzat (hala nola, ehiza-talde batentzat)<ref name=":21" />. Taldeak ziurrenik kobazuloen artean mugitzen ziren urtaroen arabera, urtaroko zenbait elikagai eta materialek adierazten duten bezala, eta belaunaldi bat geroago leku berberera itzul zitezkeen. Leku batzuetan 100 urte baino gehiago eman zituzten jarraian<ref>{{Erreferentzia|izena=Catherine|abizena=Farizy|izenburua=Spatial Patterning of Middle Paleolithic Sites|orrialdeak=153–160|hizkuntza=en|data=1994-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0278416584710105|aldizkaria=Journal of Anthropological Archaeology|alea=2|zenbakia=13|issn=0278-4165|doi=10.1006/jaar.1994.1010|sartze-data=2021-02-25}}</ref>. Baliteke [[leize-hartz]]ek neandertalekin norgehiagoka handia izatea kobazuloaren espaziorako, eta hartz populazioetan beherakada gertatzen da duela 50.000 urte hasita (nahiz eta haien desagerpena neandertalak itzali ondoren gertatu zen)<ref>{{Erreferentzia|izena=Gloria G.|abizena=Fortes|izenburua=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears|orrialdeak=4907–4918|hizkuntza=en|abizena2=Grandal‐d'Anglade|abizena3=Kolbe|abizena4=Fernandes|abizena5=Meleg|abizena6=García‐Vázquez|abizena7=Pinto‐Llona|abizena8=Constantin|abizena9=Torres|izena2=Aurora|izena3=Ben|izena4=Daniel|izena5=Ioana N.|izena6=Ana|izena7=Ana C.|izena8=Silviu|izena9=Trino J. de|data=2016|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mec.13800|aldizkaria=Molecular Ecology|alea=19|zenbakia=25|issn=1365-294X|doi=10.1111/mec.13800|sartze-data=2021-02-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mathias|abizena=Stiller|izenburua=Withering Away—25,000 Years of Genetic Decline Preceded Cave Bear Extinction|orrialdeak=975–978|hizkuntza=en|abizena2=Baryshnikov|abizena3=Bocherens|abizena4=Grandal d'Anglade|abizena5=Hilpert|abizena6=Münzel|abizena7=Pinhasi|abizena8=Rabeder|abizena9=Rosendahl|izena2=Gennady|izena3=Hervé|izena4=Aurora|izena5=Brigitte|izena6=Susanne C.|izena7=Ron|izena8=Gernot|izena9=Wilfried|data=2010-05-01|url=https://academic.oup.com/mbe/article/27/5/975/1025434|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=5|zenbakia=27|issn=0737-4038|doi=10.1093/molbev/msq083|sartze-data=2021-02-25}}</ref>. Nahiz eta neandertalak kobazuloko egoiliartzat jo ohi diren, "etxeko basea" kobazuloa izanik, Ekialde Hurbilean kobazulo sistematik hurbil zeuden aire zabaleko egoitza garaikideek inguru horretako kobazulo eta aire zabaleko baseen arteko mugikortasuna adieraz zezaketen. Epe luzeko aire zabaleko egoitzak ezagutzen dira [['Ein Qashish]] kokalekuan, Israelen<ref>{{Erreferentzia|izena=Ravid|abizena=Ekshtain|izenburua=Persistent Neanderthal occupation of the open-air site of ‘Ein Qashish, Israel|orrialdeak=e0215668|hizkuntza=en|abizena2=Malinsky-Buller|abizena3=Greenbaum|abizena4=Mitki|abizena5=Stahlschmidt|abizena6=Shahack-Gross|abizena7=Nir|abizena8=Porat|abizena9=Mayer|izena2=Ariel|izena3=Noam|izena4=Netta|izena5=Mareike C.|izena6=Ruth|izena7=Nadav|izena8=Naomi|izena9=Daniella E. Bar-Yosef|data=2019-06-26|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0215668|aldizkaria=PLOS ONE|alea=6|zenbakia=14|issn=1932-6203|pmid=31242180|pmc=PMC6594589|doi=10.1371/journal.pone.0215668|sartze-data=2021-02-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ella|abizena=Been|izenburua=The first Neanderthal remains from an open-air Middle Palaeolithic site in the Levant|orrialdeak=2958|hizkuntza=en|abizena2=Hovers|abizena3=Ekshtain|abizena4=Malinski-Buller|abizena5=Agha|abizena6=Barash|abizena7=Mayer|abizena8=Benazzi|abizena9=Hublin|izena2=Erella|izena3=Ravid|izena4=Ariel|izena5=Nuha|izena6=Alon|izena7=Daniella E. Bar-Yosef|izena8=Stefano|izena9=Jean-Jacques|data=2017-06-07|url=https://www.nature.com/articles/s41598-017-03025-z|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=7|issn=2045-2322|pmid=28592838|pmc=PMC5462778|doi=10.1038/s41598-017-03025-z|sartze-data=2021-02-25}}</ref>, eta [[Moldova I]]a<nowiki/>n, [[Ukraina]]<nowiki/>n. Nahiz eta badirudi neandertalek gaitasuna izan zutela inguru askotan bizitzeko —lautadak eta ordokiak barne—, aire zabaleko Neanderthal guneak, espazio biziak baino, hiltegitzat eta ehiza zatitzeko gunetzat erabili izan direla interpretatu ohi da<ref>{{Erreferentzia|izena=Laëtitia|abizena=Demay|izenburua=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: Zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)|orrialdeak=212–226|hizkuntza=en|abizena2=Péan|abizena3=Patou-Mathis|izena2=Stéphane|izena3=Marylène|data=2012-10|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2012QuInt.276..212D/abstract|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=276-277|doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019|sartze-data=2021-02-25}}</ref>.

==== Taldeen arteko harremanak ====
[[Brian Hayden]] [[etnoarkeologo]] kanadarraren kalkuluen arabera, [[endogamia]] saihestuko lukeen populazio buruaskia 450-500 banakok osatuko lukete, eta horrek talde hauek 8-53 bandarekin elkarreraginean egotea eskatuko luke, baina litekeena da estimazio kontserbadoreena izatea, populazio dentsitate baxua dela eta<ref name=":21" />. Espainian, Sidron leizeko neandertalen [[Genoma mitokondrial|ADNmt]]-aren azterketak, hiru gizon helduak, ama leinu berekoak zirela erakutsi zuen, hiru emakume helduak, leinu ezberdinetakoak ziren bitartean. Horrek egoitza [[patrilokal]] bat iradokitzen du (emakume bat bere taldetik kanpo joan zen bere senarrarekin bizitzeko)<ref>{{Erreferentzia|izena=Carles|abizena=Lalueza-Fox|izenburua=Genetic evidence for patrilocal mating behavior among Neandertal groups|orrialdeak=250–253|abizena2=Rosas|abizena3=Estalrrich|abizena4=Gigli|abizena5=Campos|abizena6=García-Tabernero|abizena7=García-Vargas|abizena8=Sánchez-Quinto|abizena9=Ramírez|izena2=Antonio|izena3=Almudena|izena4=Elena|izena5=Paula F.|izena6=Antonio|izena7=Samuel|izena8=Federico|izena9=Oscar|data=2011-01-04|url=https://www.pnas.org/content/108/1/250|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=1|zenbakia=108|pmid=21173265|pmc=PMC3017130|doi=10.1073/pnas.1011553108|sartze-data=2021-09-15}}</ref>. Hala ere, Errusiako Denisova leize-zuloko neandertal baten DNAk erakusten du 1/8ko endogamia koefizientea zuela (bere gurasoak [[erdi neba-arreba]]k ziren, ama komuna, [[lehengusu bikoitz]]ak, osaba eta iloba bat edo izeba bat eta iloba bat, edo aitona bat eta biloba bat edo amona bat eta biloba bat)<ref name=":11" />, eta Sidronen leizeko biztanleek zenbait akats izan ditzaketela, endogamiaren ondorio izan daitekeena<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Ríos|izenburua=Skeletal Anomalies in The Neandertal Family of El Sidrón (Spain) Support A Role of Inbreeding in Neandertal Extinction|orrialdeak=1697|hizkuntza=en|abizena2=Kivell|abizena3=Lalueza-Fox|abizena4=Estalrrich|abizena5=García-Tabernero|abizena6=Huguet|abizena7=Quintino|abizena8=de la Rasilla|abizena9=Rosas|izena2=T. L.|izena3=C.|izena4=A.|izena5=A.|izena6=R.|izena7=Y.|izena8=M.|izena9=A.|data=2019-02-08|url=https://www.nature.com/articles/s41598-019-38571-1|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=9|issn=2045-2322|pmid=30737446|pmc=PMC6368597|doi=10.1038/s41598-019-38571-1|sartze-data=2021-09-15}}</ref>.

Artefaktu neandertal gehienak kokaleku nagusitik 5 km baino gutxiagora lortu zirela kontuan hartuta, Haydenek ez zuen oso gertagarritzat jo banda hauek sarri elkarreraginean aritzea<ref name=":21" />, eta neandertal garunaren mapatzeak, beren talde tamaina txikiak eta populazio dentsitateak taldeen arteko elkarrekintzarako eta merkataritzarako ahalmen murritza zutela adieraz lezakete<ref>{{Erreferentzia|izena=Eiluned|abizena=Pearce|izenburua=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans|orrialdeak=20130168|abizena2=Stringer|abizena3=Dunbar|izena2=Chris|izena3=R. I. M.|data=2013-05-07|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2013.0168|aldizkaria=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1758|zenbakia=280|pmid=23486442|pmc=PMC3619466|doi=10.1098/rspb.2013.0168|sartze-data=2021-09-15}}</ref>. Hala ere, kokagune batean artefaktu neandertal gutxi batzuk 20, 30, 100 eta 300 kilometrora sor zitezkeen. Honetan oinarrituta, Haydenek, Australiako [[Mendebaldeko basamortua (Australia)|mendebaldeko basamortuko]] dentsitate baxuko ehiztari-biltzaile elkarteen antzera funtzionatzen zuten makrobandak sortu zirela ere espekulatu zuen. Makrobandek 13.000 km<sup>2</sup> hartzen dituzte kolektiboki, eta bakoitzak 1.200 eta 2.800 km<sup>2</sup> artean eskatzen ditu, aliantza sendoak mantenduz ugalketa sareetarako edo eskasia garaiei eta etsaiei aurre egiteko<ref name=":21" />. Era berean, [[Eiluned Pearce]] antropologo britainiarrak eta [[Theodora Moutsiou]] arkeologo zipretarrak espekulatu zuten neandertalak 800 pertsona baino gehiago hartzen zituzten [[Talde etnolinguistiko|tribu etnolinguistiko]] geografiko zabalak eratzeko gai izan zitezkeela, iturritik 300 km-rainoko [[obsidiana]]ren garraioan oinarrituz, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen obsidianaren transferentzia-distantzian oinarrituta. Hala ere, ziurrenik, populazio nabarmen txikiagoaren ondorioz, bere ereduak, neandertalak distantzia luzeko sareen mantentzean gizaki garaikideak bezain eraginkorrak ez zirela izango ere aipatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Using obsidian transfer distances to explore social network maintenance in late Pleistocene hunter–gatherers|orrialdeak=12–20|hizkuntza=en|data=2014-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S027841651400049X|aldizkaria=Journal of Anthropological Archaeology|zenbakia=36|issn=0278-4165|pmid=25214705|pmc=PMC4157217|doi=10.1016/j.jaa.2014.07.002|sartze-data=2021-09-15}}</ref>. Haydenek sei edo zazpi pertsonako hilerri itxurazko bat ikusi zuen [[La Ferrassie]]n (Frantzia), gizaki modernoetan, identitate sozial bereizia zuen eta baliabideren bat kontrolatzen zuen talde korporatibo baten froga gisa erabiltzen dena, merkataritza, fabrikazioa eta abar. La Ferrassie Europako Pleistozenoko animalia migrazio ibilbiderik aberatsenetako bat da<ref name=":21" />.

[[Fitxategi:Neanderthal_genetic_subgroups.png|thumb|Neandertalak genetikoki hiru taldetan zati daitezke. Puntuek banakoak adierazten dituzte.]]
Azterketa genetikoak adierazten du gutxienez 3 talde geografiko desberdin egon zirela –Mendebaldeko Europa, Mediterraneoko kostaldea eta Kaukasoko ekialdea– eta eskualde horien artean nolabaiteko migrazioa egon zela<ref name=":18" />. [[Eemiar]]raren ondorengo mendebaldeko Europako [[Mousteriar|mousteriar]] litikoa, oro har, 3 makroeskualde ezberdinetan bil daiteke: tradizio [[Acheul aldi|acheuliar]] mousteriarra hego-mendebaldean, [[Mikokiar|mikokiarra]] ipar-ekialdean eta mousteriarra bi aurpegi-tresnekin (MBT) lehen bien artean. MBT bi kultura desberdinen arteko elkarrekintza eta fusioaren ondorio izan daiteke<ref name=":28" />. Hegoaldeko neandertalek, euren iparraldeko homologoekin alderatuta, tokian tokiko desberdintasun anatomikoak dituzte: hain esekia ez den masailezur bat, molarren atzeko hutsune laburrago bat eta bertikalki altuagoa den masailezur bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio|abizena=Rosas|izenburua=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain|orrialdeak=19266–19271|abizena2=Martínez-Maza|abizena3=Bastir|abizena4=García-Tabernero|abizena5=Lalueza-Fox|abizena6=Huguet|abizena7=Ortiz|abizena8=Julià|abizena9=Soler|izena2=Cayetana|izena3=Markus|izena4=Antonio|izena5=Carles|izena6=Rosa|izena7=José Eugenio|izena8=Ramón|izena9=Vicente|data=2006-12-19|url=https://www.pnas.org/content/103/51/19266|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=51|zenbakia=103|pmid=17164326|pmc=PMC1748215|doi=10.1073/pnas.0609662104|sartze-data=2021-09-15}}</ref>. Horrek guztiak iradokitzen du, ordea, komunitate neandertalek aldian-aldian elkarri eragiten ziotela eskualde baten barruko inguruko komunitateekin, baina ez hain maiz eskualde horretatik kanpo<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability|orrialdeak=341–362|hizkuntza=en|data=2013-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047248413001474|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=4|zenbakia=65|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009|sartze-data=2021-09-15}}</ref>.

Hala ere, denbora luzez, kontinente arteko migrazioen frogak daude eskala handian. [[Kaukaso]]ko [[Mezmaiskaia]] haitzuloaren<ref name=":30" /> eta Altaiko siberiar mendietako Denisova haitzuloaren lehen aleak<ref name=":29" />, genetikoki, mendebaldeko Europan aurkitutakoen desberdinak dira; haitzulo horien ondorengo aleak, berriz, mendebaldeko Europako neandertalen profil genetikoen antzekoagoak dira, leku beretako lehen aleak baino, eta horrek migrazio luzea iradokitzen du. Era berean, [[Txagirskaia]] eta [[Okladnikov]]eko haitzuloetako artefaktuek eta DNAk, Altaiko mendietan ere, ekialdeko Europako neandertalen aztarnategien antz handiagoa dute, 3.000-4.000 kilometroko distantziara daudenak, Denisovako leizeko neandertal zaharrenen DNA eta tramankuluak baino<ref name=":29" /><ref name=":30" />. Badirudi neandertalek populazioaren gainbehera handia jasan zutela MIS 4n zehar (duela 71-57 mila urte), eta tradizio mikokiarraren banaketak adieraz lezake Erdialdeko Europa eta Kaukaso, Frantzia edo Hungariako ekialdeko babesleku batetik zetozen komunitateek birpopulatu zituztela (tradizio mikokiarraren ertzak), [[Prut]] eta [[Dniester]] ibaietan zehar sakabanatu zirenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrea|abizena=Picin|izenburua=New perspectives on Neanderthal dispersal and turnover from Stajnia Cave (Poland)|orrialdeak=14778|hizkuntza=en|abizena2=Hajdinjak|abizena3=Nowaczewska|abizena4=Benazzi|abizena5=Urbanowski|abizena6=Marciszak|abizena7=Fewlass|abizena8=Socha|abizena9=Stefaniak|izena2=Mateja|izena3=Wioletta|izena4=Stefano|izena5=Mikołaj|izena6=Adrian|izena7=Helen|izena8=Paweł|izena9=Krzysztof|data=2020-09-08|url=https://www.nature.com/articles/s41598-020-71504-x|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=10|issn=2045-2322|pmid=32901061|pmc=PMC7479612|doi=10.1038/s41598-020-71504-x|sartze-data=2021-09-15}}</ref>.

Taldearteko gatazken frogak ere badaude: [[La Roche à Pierrot]]eko (Frantzia) hezurdura bat, itxuraz hortz-zauri sakon batek eragindako garezurraren goialdean haustura orbaindua erakusten duena<ref>{{Erreferentzia|izena=Christoph P. E.|abizena=Zollikofer|izenburua=Evidence for interpersonal violence in the St. Césaire Neanderthal|orrialdeak=6444–6448|abizena2=Ponce de León|abizena3=Vandermeersch|abizena4=Lévêque|izena2=Marcia S.|izena3=Bernard|izena4=François|data=2002-04-30|url=https://www.pnas.org/content/99/9/6444|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=9|zenbakia=99|pmid=11972028|pmc=PMC122968|doi=10.1073/pnas.082111899|sartze-data=2021-09-15}}</ref>, eta Shanadir haitzuloko (Irak) beste bat, non jaurtigai armen zaurien ezaugarri den saihetseko lesio bat aurkitu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and paleolithic weaponry|orrialdeak=163–178|hizkuntza=en|data=2009-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S004724840900092X|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=2|zenbakia=57|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010|sartze-data=2021-09-15}}</ref>.

==== Hierarkia ====
Batzuetan iradokitzen da, ehiza handiko ehiztari zirenez eta talde txikietan bizi zirenez, ez zegoela ehiztari-biltzaileen gizarte modernoetan ikusten den lanaren banaketa sexualik. Hau da, gizonek, emakumeek eta haurrek ehizan parte hartu behar zuten, gizonek ehizatu eta emakumeek eta haurrek janaria bilatu beharrean. Hala ere, [[ehiztari-biltzaile]]en gizarte modernoetan, [[haragi]]arekiko mendekotasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da [[Lanaren zatiketa|lanaren banaketa]]<ref name=":21" />. Gainera, gizon eta emakume neandertalen hortzak higatzeko ereduek iradokitzen dute hortzak objektuak garraiatzeko erabiltzen zituztela, baina gizonek higadura handiagoa erakusten dute goiko hortzetan eta emakumeek behekoetan, eta horrek zereginetan desberdintasun kultural batzuk iradokitzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear|orrialdeak=51–63|hizkuntza=en|data=2015-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047248414002887|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=80|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007|sartze-data=2021-09-14}}</ref>.

Modu eztabaidagarrian proposatu da neandertal batzuek [[arropa]] edo bitxi apaingarriak zeramatzatela -[[leopardo]] larrua edo [[Hegazti harrapakari|hegazti harrapakarien]] lumak, esaterako- taldean estatus altua erakusteko. Haydenek, aurkitutako neandertal hilobi kopuru urria, goi mailako kideek soilik lurperaketa landu bat jasotzen zutelako zela esan zuen, gaur egungo ehiztari-biltzaile batzuen kasua bezala<ref name=":21" />. Trinkausek iradoki zuen Neandertal zaharrek hil errito bereziak jasotzen zituztela hainbeste denbora irauten zutelako, heriotza tasa altuak zirela eta<ref name=":22" />. Beste aukera bat, askoz neandertal gehiago lurperatu izana da, baina hilobiak suntsituak izana, akaso hartzen eraginez<ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=Bears in the scene: Pleistocene complex interactions with implications concerning the study of Neanderthal behavior|orrialdeak=237–246|hizkuntza=en|data=2017-04-12|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1040618215011520|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=435|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.027|sartze-data=2021-09-14}}</ref>. 4 urtetik beherako neandertalen 20 hilobi aurkitu direnez -ezagutzen diren hilobi guztien herena baino gehiago-, hildako haurrek, lurperatzean, beste adin talde batzuk baino zaintza gehiago jasotzen zutela pentsa daiteke<ref>{{Erreferentzia|izena=Penny|abizena=Spikins|izenburua=The Cradle of Thought: Growth, Learning, Play and Attachment in Neanderthal Children|orrialdeak=111–134|hizkuntza=en|abizena2=Hitchens|abizena3=Needham|abizena4=Rutherford|izena2=Gail|izena3=Andy|izena4=Holly|data=2014|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/ojoa.12030|aldizkaria=Oxford Journal of Archaeology|alea=2|zenbakia=33|issn=1468-0092|doi=10.1111/ojoa.12030|sartze-data=2021-09-14}}</ref>.

Harkaitzeko hainbat babesleku naturaletan berreskuratutako hezurdura neandertalak aztertzean, Trinkausek esan zuen, traumekin lotutako hainbat lesioekin neandertalak erregistratu ziren arren, horietako bakar batek ere ez zuela hanketan mugimendua ahultzen zuen traumatismo esanguratsurik. Kultura neandertalean [[autoestimu]]a taldeari elikagaiak ekartzetik zetorrela iradoki zuen; lesio ahulgarri batek autoestimu hori ezabatu eta ia berehala hiltzea eragingo zuen, eta leizez leize mugitzen ziren bitartean taldearen erritmoari jarraitu ezin zioten pertsonak atzean uzten zituzten<ref name=":22" />. Hala ere, zenbait urtetan zehar artatu ziren lesio oso ahulgarriak zituzten gizabanakoen adibideak daude, eta komunitate barruko zaurgarrienen zaintza ''H. heidelbergensis''etik dator<ref name=":27" /><ref name=":26" />. Batez ere traumatismo-tasa handiak kontuan hartuta, litekeena da hain estrategia altruistak espezie gisa hainbeste denboran bizirik irautea bermatzea<ref name=":26" />.

=== Dieta ===
Neandertalen dietaren osaketari dagokionez, kontserbazio arazoagatik, [[Paleolitoko dieta]]ri buruzko aztarna gehienak animalienak dira, ez landareenak. Hala ere, egungo ehiztari-biltzaileen gaineko azterketaren arabera, landarezko baliabide jangarriak ere garrantzitsuak izan behar ziren Paleolitoko giza-taldeentzat.<ref>{{erreferentzia|izena=Mary|abizena=STINER|urtea=1994|izenburua=Honor among Thieves: A Zooarchaeological Study of Neandertal Ecology.|argitaletxea=Princeton University Press.|orrialdea=|orrialdeak=158-198|ISBN=|hizkuntza=|atala=Small animal exploitation}}</ref> <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Pilar|abizena=LÓPEZ GARCÍA|urtea=2017|izenburua=La Prehistoria en la Península Ibérica.|argitaletxea=Ediciones Akal.|orrialdea=|orrialdeak=177-197.|ISBN=|hizkuntza=|atala=El Paleolítico Medio en España}}</ref> Asturiasko [[El Sidróngo leizea|El Sidrón]] aztarnategiko giza hortzetako harritxoen azterketaren arabera, [[sendabelar]]rak ere kontsumitzen zituzten. Hortaz, bertako neandertalak haien ingurune naturala ondo ezagutzen zutela suposa daiteke. Ikerketa konparatibo baten arabera, aztarnategi horretako neandertalak belarjaleagoak ([[ziza]]k, [[pinazi]]ak eta abarrekin) ziren; eta Belgikako Spy aztarnategikoak, berriz, haragijaleagoak. Hortaz, toki bakoitzeko neandertalak ingurumenarenri egokitzen zitzaizkiola esan daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Laura et al|abizena=WEYRICH|urtea=2017|izenburua=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus.|argitaletxea=Nature, 544.|orrialdea=|orrialdeak=357-361|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Gainera, leku bera izanda, aldaketa klimatikoei egokitzeko gai ere izan zitezkeen, epealdi hotzean landarezko baliabideak gehiago kontsumituz eta epelean, haragizkoak gehiago. Hau da hain zuzen, Guadalarajako Jarama VI. aztarnategiaren kasua.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Antoni et al.|abizena=ROMERO|urtea=2018|izenburua=Neanderthal communities in the heart of the Iberian Peninsula: taphonomic and zooarchaeological study of the Mousterian site of Jarama VI (Guadalajara, Spain).|argitaletxea=Archaeological and Anthropological Sciences, 11.|orrialdea=|orrialdeak=1713–1725|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>

[[Iberiar Penintsula]]ko [[Mousteriar|Mousteriar Aldiko]] aztarnategietan, hau da, neandertalei atxikitzen zaien egonlekuetan, sarrien agertzen diren animaliak [[uro]]a, [[zaldi]]a, [[orein]]a eta [[sarrio]]a dira. Aztarnategi batzuetan [[elefante]]a, [[errinozero]]a, zaldia, [[dortoka]], [[hiena]], [[otso]]a, [[hartz]]a, [[leopardo]]a, [[lehoi]]a eta abar ere badaude. Hala ere, aldi batzuetan beste animalia haragijaleek ekarritakoak izan zitezkeen, Llonin haitzuloan antzemandako bezala. Kostako Mousteriar Aldiko aztarnategietan, hala nola, [[Gibraltar]]reko Gorham, Vanguard haitzuloan eta Devil´s Tower harpean, lurreko baliabideak izan ezik, uretakoak ere aurkitu dira, batez ere itsas-txirlak eta soinberak. Arrantzarako tresneriarik ez aurkitu arren, arrainak agertzen dira aztarnategi batzuetan. Gibraltarreko aztarnategietan, gainera, itsas-txorien aztarnak ere badaude.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Paul|abizena=JORDAN|urtea=1999|izenburua=Neanderthal: Neanderthal man and the story of human origins.|url=https://archive.org/details/neanderthalneand0000jord_y3r6|argitaletxea=Stoud: Sutton Publishing.|orrialdea=|orrialdeak=92-113|ISBN=|hizkuntza=|atala=The Neanderthal way of life}}</ref>

==== Ehiza-gaitasuna ====
Neandertalen ehiza-gaitasuna eztabaidan dago. Binford estatubatuar arkeologoak, zaldi eta bobido garezur nabarmenetan oinarrituta, ehizatzeko gai ez zirela eta sarraskijaleak zirela defendatzen ditu, hau da, beste animalia haragijaleek hilez gero aprobetxatzen zutela, jarrera oportunista erakutsiz.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Lewis Roberts|abizena=BINFORD|urtea=1991|izenburua=The Human Revolution: Behavioural and Biological Perspectives on the Origins of Modern Humans by Paul Mellars and Chris Stringer|argitaletxea=Journal of Field Archaeology, 18 (1).|orrialdea=|orrialdeak=111-115|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Jordan ere galdera bera aipatu eta erantzuten ahalegintzen da: “''The question is, whether they came by their meat mostly by hunting or by scavenging''.” Berak dioenez, klima epelekin, bakterioek eragindako toxina zela-eta, ez lukete kontsumituko sarraskia. Klima hotzekin, aldiz, kontserbazio baldintza klimatiko hobeari esker eta baliabide mugatuari aurre egiteko, naturalki hildako edota beste animalia haragijaleek hildako animalien gorpuzkiak aprobetxa zitzaketen. Combe Grenal aztarnategian aurkitutako zaldien garezurren jatorriari dagokionez, Jordan ez dago ados Binford arkeologo prozesualistak 1970ko hamarkadatik defendatzen duenarekin, aisiarako jostailua izan baitzitezkeen buru handi horiek. Eta litekeena da, etxetik urrun zaldiak ehizatuz gero bertan zati haragitsu gehienak (adibidez, izterra) kontsumitzea, eta ondoren, geratutako zati txiki bat etxeko umeei ekartzea.<ref name=":1" />

Kasu batzuetan, neandertalen ehiza-gaitasuna ez da zalantzagarria. Izan ere, aire zabaleko aztarnategi batzuk ''kill-sites'' gisa identifikatuta daude. Bertan, alde batetik, %90 baino gehiagoko animalia-hezurrak espezie bati (adibidez, [[uro]]ari edo [[bisonte]]ari) dagozkio. Eta bestetik, hezur ugari horiekin batera, suharrizko tresnak (esaterako, ''chopping-tool''-ak). Bi ebidentzia horiek animalien sarraskitze prozedura espezializatuaren frogak izan daitezke. Espezie jakin batzuetan oinarritutako espezializazio nabarmena adierazten duten aztarnategietako batzuk honako hauek izan daitezke: Espainiako Esquilleu (iberiar basahuntza), Pirinioetako Mauran (bisontea) eta Alemaniako Vogelherd ([[zaldi]]a), kasu batzuetan espezie aukera askorik ez egotea litekeena bazen ere. Are gehiago, aztarnategi batzuetan espezie batzuen taldeak bideratzea eta labarretatik eroraraztearen bitartezko sarraski masiboaren ebidentzia dago. Frantziako la Quina aztarnategian, zaldien, [[elur-orein]]en eta [[Bovidae|bobidoen]] hezurrak kareharrizko labarraren oinaldean daude pilaturik. Metodo berdinaz baliaturik, Ingalaterrako Cotte de St Brelade aztarnategian, sexu eta adin guztietako errinozero iletsuak eta [[mamut]]ak sarraskitu zituzten. <ref name=":1" /> Hortaz, ehiza eta sarraskijaletasuna bi praktiken nahastea neandertalen ohiko estrategia izan zitekeen.

Hezurren isotopo egonkorren azterketek erakusten dutenez, oso haragijaleak ziren; eta, haien proteina ea guztia belarjale handiengandik zetorren. Gainera, dieta antzekoa mantentzen zuten 120.000 eta 37.000 urte BP bitartean Europako zonalde ezberdinetan (Frantzia, Belgika eta Kroazia barne). Azterketa hauetan parte hartu dutenak sarraskijaletasunaren aurka daude, neandertalak ehiztari eraginkorrak zirelako irudia defendatuz. Izan ere, haragizko baliabideak erregularki lortzeko, aktiboki ehizan ari behar ziren.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Michael P. et al.|abizena=RICHARDS|urtea=2000|izenburua=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes.|argitaletxea=PNSA, 97 (13).|orrialdea=|orrialdeak=7663-7666|ISBN=|hizkuntza=}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izena=Michael P. et al.|abizena=RICHARDS|urtea=1999|izenburua=Isotopic evidence for the diets of European Neanderthals and early modern humans.|argitaletxea=PNSA, 106 (38).|orrialdea=|orrialdeak=16034-16039|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>

Ehiza estrategia eraginkorrak bezala, ikerlari batzuek diotenez, ''kill-sites'' aztarnategien azterketaren arabera, era arbitrario batean taldea bizi ziren animalietako bat bakartuz gero hiltzea eta, espezie indibidual ahulak hiltzea ziren neandertalen estrategia nagusiak.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Mark et al.|abizena=WHITE|urtea=2016|izenburua=Shoot first, ask questions later: interpretive narratives of Neanderthal hunting|argitaletxea=Quaternary Science Reviews, 140.|orrialdea=|orrialdeak=1-20|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Are gehiago, aztarnategi batzuk, esaterako, Roca dels Bous, puntu estrategikoetan, hain zuzen, lautada alubialetik mendira joateko bidean kokatzen dira; litekeena da animalien urtaroko migrazioak kontrolatzeko izatea. Adibidez, Cabasa egonlekua ere, udan neandertalek okupatzen zuten, zaldiak eta orein gazteak ehizatzeko; eta neguan, berriz, animalia haragijaleek. Abric Romaní ere horrelako ehiza-lekua izan zitekeen; udaberrian, neandertalak zaldiak ehizatzera etortzen ziren; eta udazkenean, berriz, oreinak; eta batzuetan uroa, errinozeroa eta [[sarrio]]a ere ehizatzen zituzten.<ref name=":0" />

==== Jakien prestaketa ====
Neandertalek, ziurrenik, [[sukaldaritza]]ko teknika zabalak erabil zitzaketen, hala nola [[Erretze|erretzea]], eta baliteke [[zopa]], [[gisatu]]a edo abere-zopa berotu edo irakin ahal izatea<ref name=":33" />. Kokalekuetan izandako animali hezur-zati ugariek [[hezur-muin]] irakinaren gantz-koipeak egiten zituztela adieraz dezakete, gosez hil ziren animalietatik hartutakoak agian. Metodo hauek, berez, gantz-kontsumoa areagotuko zuten, [[karbohidrato]] gutxi eta [[proteina]] altuko komunitateen elikadura-premia handia baitzen<ref name=":33" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Christophe|abizena=Castel|izenburua=Daugeard C. (2008) – Exploitation du milieu animal par les Néandertaliens dans le Sud-Est de la France|orrialdeak=818–819|data=2009|url=https://www.persee.fr/doc/bspf_0249-7638_2009_num_106_4_13904_t12_0818_0000_2|aldizkaria=Bulletin de la Société préhistorique française|alea=4|zenbakia=106|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Neandertalen hortzen tamainak txikiagotuz joan ziren duela 100.000 urte inguru, sukaldaritzarekiko menpekotasun handiagoa edo irakitearen hastapena adierazten zuena, janaria biguntzeko teknika bat<ref>{{Erreferentzia|izena=John D.|abizena=Speth|izenburua=When Did Humans Learn To Boil?|hizkuntza=en|url=https://carta.anthropogeny.org/libraries/bibliography/when-did-humans-learn-boil|aldizkaria=carta.anthropogeny.org|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.

[[Fitxategi:ACHILLEA_MILLEFOLIUM_-_BÒFIA_-_IB-920_(Milfulles).JPG|thumb|Milorria.]]
Cueva del Sidrónen (Espainia), Neandertalek janaria erre eta, agian, [[Ketze|ketu]] ahal izan zuten<ref name=":34" />, baita zenbait landarek ere — hala nola, [[milorri]]a eta [[kamamila]] — zaporea gehitzeko erabili<ref name=":33" />; agian, landaren hauek [[sendabelar]] gisa ere erabiltzen zituzten<ref name=":31" />. Gorhameko kobazuloan, Gibraltarren, Neanderthalek [[pinaburu]]ak erre zituzten [[pinazi|pinaziak]] eskuratzeko<ref name=":35" />.

[[Grotte du Lazaret]]en (Frantzia), guztira 23 orein gorri, 6 alpetar basahuntz, 3 uro eta orein 1 ehizaldi bakar batean ehizatuak izan zirela ematen du, orduan orein ar eta eme talde indartsuak biltzen zirenean. Badirudi gorpuak kobazulora eraman zituztela eta gero sarraskia egin zutela. Hau hondamena baino lehen kontsumitzeko hain elikagai handia denez, litekeena da Neandertal horiek negua iritsi aurretik haragia kontserbatzen aritzea<ref name=":32" />. 160.000 urterekin, elikagai biltegien froga zaharrena da. Oro har harrapakin tipoetatik (adibidez, mamutak) bildu zitezkeen haragi eta gantz kantitate handiek elikagaien biltegiratzeko gaitasuna ere adieraz zezaketen<ref>{{Erreferentzia|izena=Aviad|abizena=Agam|izenburua=Elephant and Mammoth Hunting during the Paleolithic: A Review of the Relevant Archaeological, Ethnographic and Ethno-Historical Records|orrialdeak=3|abizena2=Barkai|izena2=Ran|data=2018-02-08|url=https://doi.org/10.3390/quat1010003|aldizkaria=Quaternary|alea=1|zenbakia=1|issn=2571-550X|doi=10.3390/quat1010003|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Itsaskiekin, Neandertalek jateko, prestatzeko edo, nolabait, biltzeko metodoak behar zituzten, hauek oso azkar iraungitzen baitira. [[Cueva de los Aviones]]en (Espainia), ikusi da ''[[Jania rubens]]'' [[alga]] jaten duten [[itsaski]]ak zeudela, eta proposatu da gaur egungo ehiztari-biltzaile komunitate batzuek bezala, itsaski horiek hartu eta, ondoren, algaz beteriko uretan sartzen zituztela, bizirik mantentzeko jateko ordura arte<ref name=":40">{{Erreferentzia|izena=João|abizena=Zilhão|izenburua=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals|orrialdeak=1023–1028|hizkuntza=en|abizena2=Angelucci|abizena3=Badal-García|abizena4=d’Errico|abizena5=Daniel|abizena6=Dayet|abizena7=Douka|abizena8=Higham|abizena9=Martínez-Sánchez|izena2=Diego E.|izena3=Ernestina|izena4=Francesco|izena5=Floréal|izena6=Laure|izena7=Katerina|izena8=Thomas F. G.|izena9=María José|data=2010-01-19|url=https://www.pnas.org/content/107/3/1023|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=107|issn=0027-8424|pmid=20080653|pmc=PMC2824307|doi=10.1073/pnas.0914088107|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.

==== Lehia ====
[[Fitxategi:Hyene des cavernes.jpg|thumb|Haitzuletako hiena baten hezurdura.]]
Izotz Aroko harrapari handien arteko lehia nahiko handia zen. [[Leizeetako lehoi|Leizeetako lehoiek]] ziurrenik zaldiak, orein handiak eta abere basatiak zituzten helburu, eta [[Lehoinabar|lehoinabarrek]], batez ere [[Elur-orein|elur-oreinak]] eta [[Orkatz|orkatzak]], neurri handi batean neandertalen dietarekin bat zetozenak. Neandertalek ehizatutako animalia bat harrapari basati hauen aurka defendatzeko, neandertalek talde-erakustaldiak egingo litzakete, elkarrekin oihu eginez, besoak astintzen edo harriak jaurtitzen, edo haragia azkar bildu eta harrapakinetik alde egin. Hala ere, Spyko kobazuloan (Belgika), kobazuloetan aurkitu diren otso, lehoi eta haitzuloetako hartz hondarrek erakusten dute, neandertalek euren lehiakiderik handienak ere ehizatzen edo hiltzen zituztela, horren maila ezezaguna bada ere.<ref name=":37" />

Neandertalek eta [[Haitzuloetako hiena|haitzuloetako hienek]] [[Txoko ekologiko|nitxoen]] desberdintzearen adibidea eman zezaketen, eta elkarren artean lehiatzea aktiboki saihestu. Biak, nagusiki, izaki talde berberei zuzentzen zitzaizkien arren (oreinak, zaldiak eta behiak), neandertalak, batez ere, lehenak ehizatzen zituen, eta haitzuloetako hienak, azken biak. Gainera, neandertalen kobazuloetako animalien hondarrek adierazten dute nahiago zutela kalitate handieneko aleak ehizatu, haitzuloetako hienek harrapakin ahulagoak edo gazteagoak ehizatzen zituzten bitartean. Haitzuloetako hienen kobazuloek haragijale hondakin gehiago dituzte<ref name=":36" />. Hala ere, ebidentziak dio hienek neandertalek utzitako haragi eta animalia zatiak lapurtzen zituztela, eta hildako neandertalak jaten zituztela<ref>{{Erreferentzia|izena=Cajus G.|abizena=Diedrich|izenburua=The Crocuta crocuta spelaea (Goldfuss 1823) population and its prey from the Late Pleistocene Teufelskammer Cave hyena den besides the famous Paleolithic Neandertal Cave (NRW, NW Germany)|orrialdeak=237–270|data=2011-06-01|url=https://doi.org/10.1080/08912963.2010.530348|aldizkaria=Historical Biology|alea=2-3|zenbakia=23|issn=0891-2963|doi=10.1080/08912963.2010.530348|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.

==== Kanibalismoa ====
Banaketa-eremu osoan [[kanibalismo]]a praktikatzen duten neandertal kasu batzuk daude<ref name=":38">{{Erreferentzia|izena=Hélène|abizena=Rougier|izenburua=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe|orrialdeak=29005|hizkuntza=en|abizena2=Crevecoeur|abizena3=Beauval|abizena4=Posth|abizena5=Flas|abizena6=Wißing|abizena7=Furtwängler|abizena8=Germonpré|abizena9=Gómez-Olivencia|izena2=Isabelle|izena3=Cédric|izena4=Cosimo|izena5=Damien|izena6=Christoph|izena7=Anja|izena8=Mietje|izena9=Asier|data=2016-07-06|url=https://www.nature.com/articles/srep29005|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=6|issn=2045-2322|pmid=27381450|pmc=PMC4933918|doi=10.1038/srep29005|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Lehen adibidea [[Krapina]]tik (Kroazia) dator, 1899an<ref>{{Erreferentzia|izena=John H.|abizena=Langdon|izenburua=The science of human evolution : getting it right|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/964778970|isbn=3-319-41585-9|pmc=964778970|sartze-data=2022-01-01}}</ref>, eta beste adibide batzuk aurkitu dira Espainian, Sidron eta Zafarraya leizeetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio|abizena=Rosas|izenburua=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain|orrialdeak=19266–19271|hizkuntza=en|abizena2=Martínez-Maza|abizena3=Bastir|abizena4=García-Tabernero|abizena5=Lalueza-Fox|abizena6=Huguet|abizena7=Ortiz|abizena8=Julià|abizena9=Soler|izena2=Cayetana|izena3=Markus|izena4=Antonio|izena5=Carles|izena6=Rosa|izena7=José Eugenio|izena8=Ramón|izena9=Vicente|data=2006-12-19|url=https://www.pnas.org/content/103/51/19266|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=51|zenbakia=103|issn=0027-8424|pmid=17164326|pmc=PMC1748215|doi=10.1073/pnas.0609662104|sartze-data=2022-01-01}}</ref>, eta Grotte de Moula-Guercy, Les Pradelles eta La Quina frantsesetan. Grottes de Goyet-eko (Belgika) bost neandertal kanibalizatuen kasuan, goiko gorputz-adarrak desartikulatuak, behekoen haragia kenduta eta txikituak ([[hezur-muin]]a ateratzeko ziurrenik), barrunbe torazikoan tripak kenduta eta [[masailezur]]ra zatikatuak izan zirela frogatu da. Halaber, neandertalek hainbat hezur erabiltzen zituzten erremintak konpontzeko<ref name=":38" />. Goyeten Grotteetako haragi neandertalaren prozesamendua zaldi eta elur-oreinen antzekoa da. Marillac-le-Franceko (Frantzia) neandertalen %35 inguruk harakintza zantzu argiak dituzte, eta hortzak digerituta egoteak esan nahi du sarraskijaleek gorpuak abandonatu eta jan zituztela, hienak seguruenik<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Maureille|izenburua=The challenges of identifying partially digested human teeth : first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research|orrialdeak=201–212|hizkuntza=en|abizena2=Costamagno|abizena3=Beauval|abizena4=Mann|abizena5=Garralda|abizena6=Mussini|abizena7=Laroulandie|abizena8=Rendu|abizena9=Royer|izena2=Sandrine|izena3=Cédric|izena4=Alan E.|izena5=María Dolores|izena6=Célimène|izena7=Véronique|izena8=William|izena9=Aurélien|data=2017-12-30|url=https://journals.openedition.org/paleo/3448|aldizkaria=PALEO. Revue d'archéologie préhistorique|alea=28|issn=1145-3370|doi=10.4000/paleo.3448|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.

Kanibal-joera horiek erritu-hondakin, ehorzketaren aurreko hondakin (sarraskijaleak edo usain txarra saihesteko), gerra-ekintza edo elikatzeko ekintza gisa azaldu dira. Kasu gutxi daudenez, eta kanibalizatutako banakoek animaliek baino mozketa-marka gehiago ikusten dituztenez (horrek esperientziarik eza adierazten du), kanibalismoa ez zen ziurrenik oso ohikoa, eta baliteke elikagai eskasia handiko garaietan soilik egitea, erregistratutako giza historiako kasu batzuetan bezala<ref name=":38" />.

=== Artea ===
==== Apaingarri pertsonalak ====
Jakina da neandertalek [[okre]]a erabiltzen zutela, lur buztintsuko pigmentu bat. Okrea ondo dokumentatuta dago duela 60 eta 45 mila urte bitartean neandertalen aztarnategietan, eta adibiderik zaharrena duela 250-200 mila urtekoa da [[Maastricht-Belvedère]]n (Herbehereak) (''H. sapiens''en okre erregistroaren antzeko denbora)<ref name="okre">{{Erreferentzia|izena=Wil|abizena=Roebroeks|izenburua=Use of red ochre by early Neandertals|orrialdeak=1889–1894|hizkuntza=en|abizena2=Sier|abizena3=Nielsen|abizena4=Loecker|abizena5=Parés|abizena6=Arps|abizena7=Mücher|izena2=Mark J.|izena3=Trine Kellberg|izena4=Dimitri De|izena5=Josep Maria|izena6=Charles E. S.|izena7=Herman J.|data=2012-02-07|url=https://www.pnas.org/content/109/6/1889|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=6|zenbakia=109|issn=0027-8424|pmid=22308348|pmc=PMC3277516|doi=10.1073/pnas.1112261109|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Gorputz pintura bezala funtzionatzen zuen hipotesia planteatu da, eta Frantziako [[Pech de l'Azé]]ren pigmentuen azterketek, material bigunei aplikatzen zitzaizkiela adierazten dute (larru bat edo giza larru bat kasu)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Becoming eloquent : advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures|argitaletxea=John Benjamins Pub. Co|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/593240228|isbn=978-90-272-8871-4|pmc=593240228|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Hala ere, ehiztari-biltzaile modernoek, gorputz pinturaz gain, okrea ere erabiltzen dute botika gisa, larruak ontzeko, elikagaiak kontserbatzeko eta intsektuak uxatzeko, eta, beraz, neandertalak apaintzeko pintura gisa erabiltzea espekulatzailea da<ref name="okre" />. Itxuraz, okre pigmentuak nahasteko erabiltzen ziren ontziak aurkitu dira, okrea helburu estetikoekin soilik eraldatzeko balio dezaketenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Marin|abizena=Cârciumaru|izenburua=The Cioarei-Borosteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages|orrialdeak=681–690|hizkuntza=en|abizena2=Moncel|abizena3=Anghelinu|abizena4=Cârciumaru|izena2=Marie-Hélène|izena3=Mircea|izena4=Radu|data=2002-09|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/cioareiborosteni-cave-carpathian-mountains-romania-middle-palaeolithic-finds-and-technological-analysis-of-the-lithic-assemblages/45BC50FB0819EA236CB414853049C196|aldizkaria=Antiquity|alea=293|zenbakia=76|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00091122|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.
[[Fitxategi:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|Antón kobazuloko dekoratutako maskorra. Barnealdea, ezkerrean, naturalki da gorria. Kanpoaldea, eskuman, pigmentuz tratatu zela ematen du.]]
Jakina da neandertalek objektu singularrak bildumatzen zituztela, eta [[zintzilikario]] bihurtzeko aldatzen zituztela iradokitzen da, Italiako [[Grotta di Fumane]]tik zetorren ''[[Aspa marginata]]'' itsas barraskiloaren maskor fosil bat bezala, 100 km baino gehiagora eramana duela 47.500 urte inguru<ref>{{Erreferentzia|izena=Marco|abizena=Peresani|izenburua=An Ochered Fossil Marine Shell From the Mousterian of Fumane Cave, Italy|orrialdeak=e68572|hizkuntza=en|abizena2=Vanhaeren|abizena3=Quaggiotto|abizena4=Queffelec|abizena5=d’Errico|izena2=Marian|izena3=Ermanno|izena4=Alain|izena5=Francesco|data=2013 uzt. 10|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0068572|aldizkaria=PLOS ONE|alea=7|zenbakia=8|issn=1932-6203|pmid=23874677|pmc=PMC3707824|doi=10.1371/journal.pone.0068572|sartze-data=2022-01-01}}</ref>. Cueva de los Avionesen (Espainia) 3 maskor aurkitu dira, orain dela 120-115 mila urte ingurukoak, oinarrian perforazioa dutenak, ''[[Glycymeris insubrica]]'' eta ''[[Spondylus gaederopus]]'' espezietakoak. Biak daudepigmentu gorri eta horiekin dekoratuta, eta azkena [[hematita]] eta [[pirita]] nahasketa gorri-beltz batekin; eta Anton haitzuloko [[goethita]] eta hematita nahasketa laranjaren hondarrak dituen bieira maskorra. Azken bi hauen aurkitzaileek, kanpoaldera pigmentu bat aplikatu zela diote, barnealdeko berezko kolore biziagoekin bat etor zedin<ref name=":39" /><ref name=":40" />. 1949 eta 1963 artean Renneko leize frantsesean egindako indusketetan, neandertalen hezurrekin lotutako animalia, maskor eta bolizko hortzekin egindako [[chatelperroniar]] kontuak aurkitu ziren, baina datazioa zalantzazkoa da eta chatelperroniar tramankuluak gizaki modernoek eginak izan daitezke, eta soilik neandertalen hondakinekin utziak<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Mellars|izenburua=Neanderthal symbolism and ornament manufacture: The bursting of a bubble?|orrialdeak=20147–20148|hizkuntza=en|data=2010-11-23|url=https://www.pnas.org/content/107/47/20147|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=47|zenbakia=107|issn=0027-8424|pmid=21078972|pmc=PMC2996706|doi=10.1073/pnas.1014588107|sartze-data=2022-01-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Jacques|abizena=Hublin|izenburua=Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian|orrialdeak=18743–18748|hizkuntza=en|abizena2=Talamo|abizena3=Julien|abizena4=David|abizena5=Connet|abizena6=Bodu|abizena7=Vandermeersch|abizena8=Richards|izena2=Sahra|izena3=Michèle|izena4=Francine|izena5=Nelly|izena6=Pierre|izena7=Bernard|izena8=Michael P.|data=2012-11-13|url=https://www.pnas.org/content/109/46/18743|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=46|zenbakia=109|issn=0027-8424|pmid=23112183|pmc=PMC3503158|doi=10.1073/pnas.1212924109|sartze-data=2022-01-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Frido|abizena=Welker|izenburua=Palaeoproteomic evidence identifies archaic hominins associated with the Châtelperronian at the Grotte du Renne|orrialdeak=11162–11167|hizkuntza=en|abizena2=Hajdinjak|abizena3=Talamo|abizena4=Jaouen|abizena5=Dannemann|abizena6=David|abizena7=Julien|abizena8=Meyer|abizena9=Kelso|izena2=Mateja|izena3=Sahra|izena4=Klervia|izena5=Michael|izena6=Francine|izena7=Michèle|izena8=Matthias|izena9=Janet|data=2016-10-04|url=https://www.pnas.org/content/113/40/11162|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=40|zenbakia=113|issn=0027-8424|pmid=27638212|pmc=PMC5056053|doi=10.1073/pnas.1605834113|sartze-data=2022-01-01}}</ref>.
[[Fitxategi:Neandertal Jewelry (from PLoS).jpg|thumb|Neandertal baten balizko lepokoaren proposamena.]]
Bereziki, [[Clive Finlayson|Clive]] eta [[Geraldine Finlayson]] paleoantropologo gibraltardarrek iradokitzen dute neandertalek hainbat hegazti-zati erabiltzen zituztela bitarteko artistiko gisa, zehazki [[luma]] beltzak<ref>{{Erreferentzia|izena=CLIVE|abizena=FINLAYSON|izenburua=SMART NEANDERTHAL bird catching, cave art, and the cognitive revolution.|argitaletxea=OXFORD UNIV PRESS|data=2021|url=https://www.worldcat.org/oclc/1257401144|isbn=978-0-19-193872-6|pmc=1257401144|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. 2012an, Finlaysondarrek eta haien lankideek 1.699 aztarnategi aztertu zituzten Eurasia osoan, eta argudiatu zuten hegazti-harrapariak eta [[korbido]]ak, ezein gizakik kontsumitzen ez dituen espezieak, gehiegi ordezkatuta zeudela erregistroan eta soin mamitsuenaren ordez hegoetako hezurrak bakarrik prozesatzen zirela, eta, beraz, hegaldi-luma handien erabileraren ebidentzia direla. Zehazki, [[sai arre]]ak, [[belatxinga mokogorri]]ak, [[belatxinga mokohori]]ak, [[belatz]]ak, [[Naumannen belatz]]ak, [[ipar-bele]]ak, [[beletxiki]]ak eta [[itsas arrano buztanzuri]]ak aurkitu dituzte Paleolito Ertaineko aztarnategietan<ref>{{Erreferentzia|izena=Clive|abizena=Finlayson|izenburua=Birds of a Feather: Neanderthal Exploitation of Raptors and Corvids|orrialdeak=e45927|hizkuntza=en|abizena2=Brown|abizena3=Blasco|abizena4=Rosell|abizena5=Negro|abizena6=Bortolotti|abizena7=Finlayson|abizena8=Marco|abizena9=Pacheco|izena2=Kimberly|izena3=Ruth|izena4=Jordi|izena5=Juan José|izena6=Gary R.|izena7=Geraldine|izena8=Antonio Sánchez|izena9=Francisco Giles|data=2012 ira. 17|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0045927|aldizkaria=PLOS ONE|alea=9|zenbakia=7|issn=1932-6203|pmid=23029321|pmc=PMC3444460|doi=10.1371/journal.pone.0045927|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. Neandertalen aldakuntza frogak dituzten beste hegazti batzuk [[arrano beltz]]a, [[haitz-uso]]a, bele arrunta eta ugatza dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Stewart|abizena=Finlayson|izenburua=Neanderthals and the cult of the Sun Bird|orrialdeak=217–224|hizkuntza=en|abizena2=Finlayson|abizena3=Guzman|abizena4=Finlayson|izena2=Geraldine|izena3=Francisco Giles|izena4=Clive|data=2019-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379119302069|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=217|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2019.04.010|sartze-data=2022-01-02|serie=Neanderthals: Ecology and Evolution}}</ref>. Hegazti hezurdun bitxien lehen baieztapena Krapinatik (Kroazia) gertu aurkitutako 130.000 urteko itsas arrano buztanzuriaren hanka batzuk dira, 2015ean, lepoko bat zirela espekulatu zena<ref>{{Erreferentzia|izena=Davorka|abizena=Radovčić|izenburua=Evidence for Neandertal Jewelry: Modified White-Tailed Eagle Claws at Krapina|orrialdeak=e0119802|hizkuntza=en|abizena2=Sršen|abizena3=Radovčić|abizena4=Frayer|izena2=Ankica Oros|izena3=Jakov|izena4=David W.|data=2015 mar. 11|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0119802|aldizkaria=PLOS ONE|alea=3|zenbakia=10|issn=1932-6203|pmid=25760648|pmc=PMC4356571|doi=10.1371/journal.pone.0119802|sartze-data=2022-01-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ewen|abizena=Callaway|izenburua=Neanderthals wore eagle talons as jewellery|hizkuntza=en|data=2015-03-11|url=https://www.nature.com/articles/nature.2015.17095|aldizkaria=Nature|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature.2015.17095|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. 39.000 urte dituen arrano beltzaren antzerako atzapar lepoko baten berri eman zuten 2019an [[Cova Forada]]n, [[Valentzia]]n, nahiz eta Châtelperronian estratua eztabaidagarria izan<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Rodríguez-Hidalgo|izenburua=The Châtelperronian Neanderthals of Cova Foradada (Calafell, Spain) used imperial eagle phalanges for symbolic purposes|hizkuntza=EN|abizena2=Morales|abizena3=Cebrià|abizena4=Courtenay|abizena5=Fernández-Marchena|abizena6=García-Argudo|abizena7=Marín|abizena8=Saladié|abizena9=Soto|izena2=J. I.|izena3=A.|izena4=L. A.|izena5=J. L.|izena6=G.|izena7=J.|izena8=P.|izena9=M.|data=2019-11|url=https://www.science.org/doi/abs/10.1126/sciadv.aax1984|aldizkaria=Science Advances|pmid=31701003|pmc=PMC6824858|doi=10.1126/sciadv.aax1984|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. 2017an, Ukrainako Zaskalnaya VI harpeko ebakidurekin apaindutako 17 bele-hezurren berri eman zen, duela 43-38 mila urtekoak. Koskak elkarrengandik distantziakide samarrak direnez, haragikeria hutsez azaldu ezin diren lehen hegazti-hezur eraldatuak dira, eta horien diseinu-asmoaren argudioa proba zuzenetan oinarritzen da<ref name=":41" />.

1975ean [[La Roche-Cotardeko maskara]] aurkitu zen, erdian egindako zulo batean sartutako hezur duen [[suharri]] zati lau bat — duela 32, 40 edo 75 mila urte datatua — aurpegiaren goiko erdiaren antza duena, begiak irudikatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Claude|abizena=Marquet|izenburua=New dating of the "mask" of La Roche-Cotard (Langeais, Indre-et-Loire, France)|orrialdeak=253–263|hizkuntza=en|abizena2=Lorblanchet|abizena3=Oberlin|abizena4=Thamo-Bozso|abizena5=Aubry|izena2=Michel|izena3=Christine|izena4=Edit|izena5=Thierry|data=2016-12-30|url=https://journals.openedition.org/paleo/3278|aldizkaria=PALEO. Revue d'archéologie préhistorique|alea=27|issn=1145-3370|doi=10.4000/paleo.3278|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. Zalantzan dago aurpegi bat irudikatzen duen, edo arte gisa ere har daitekeen<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Claude|abizena=Marquet|izenburua=A Neanderthal face? The proto-figurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indreet-Loire, France)|orrialdeak=661–670|hizkuntza=en|abizena2=Lorblanchet|izena2=Michel|data=2003-12|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/neanderthal-face-the-protofigurine-from-la-rochecotard-langeais-indreetloire-france/3B7E2027D59AEAEE0E1DF8EAE231C85A|aldizkaria=Antiquity|alea=298|zenbakia=77|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00061627|sartze-data=2022-01-02}}</ref>. 1988an, [[Alexander Marshack]] arkeologo estatubatuarrak, Grotte de l'Hortus-eko (Frantzia) neandertal batek, [[lehoinabar]] larru bat zeramala proposatu zuen, apaindura pertsonal gisa, taldean egoera goratua adierazteko, berreskuratutako lehoinabar burezur, falange eta isats-ornoetan oinarrituz<ref name=":21" />.

==== Abstrakzioa ====
[[Fitxategi:Neanderthal_Engraving_(Gorham's_Cave_Gibraltar).jpg|thumb|Gorham kobazuloko markak, ustezko abstrakzioa izan daitekeena.]]
2014ra arte, Europa eta Ekialde Hurbileko Behe Paleolitoko 27 aztarnategitan grabatutako ustezko 63 aztarnen berri eman da; horietatik 20 [[silex]]ean eginda daude, 7 aztarnategiko lauzetan eta 36 aztarnategiko harritxoetan. Horiek asmo sinbolikoz egin ziren ala ez eztabaidatzen da<ref name=":43" />. 2012an, Gorhameko (Gibraltar) haitzuloaren zoruan atzamarkada sakon batzuk aurkitu ziren, duela 39.000 urte baino gehiago datatuak, aurkitzaileek [[arte abstraktu]] neandertal bezala interpretatu dituztenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ewen|abizena=Callaway|izenburua=Neanderthals made some of Europe's oldest art|hizkuntza=en|data=2014-09-01|url=https://www.nature.com/articles/nature.2014.15805|aldizkaria=Nature|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature.2014.15805|sartze-data=2022-01-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joaquín|abizena=Rodríguez-Vidal|izenburua=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar|orrialdeak=13301–13306|hizkuntza=en|abizena2=d’Errico|abizena3=Pacheco|abizena4=Blasco|abizena5=Rosell|abizena6=Jennings|abizena7=Queffelec|abizena8=Finlayson|abizena9=Fa|izena2=Francesco|izena3=Francisco Giles|izena4=Ruth|izena5=Jordi|izena6=Richard P.|izena7=Alain|izena8=Geraldine|izena9=Darren A.|data=2014-09-16|url=https://www.pnas.org/content/111/37/13301|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=37|zenbakia=111|issn=0027-8424|pmid=25197076|pmc=PMC4169962|doi=10.1073/pnas.1411529111|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. Harramazkak hartz batek ere egin zitzakeen<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Camarós|izenburua=Bears in the scene: Pleistocene complex interactions with implications concerning the study of Neanderthal behavior|orrialdeak=237–246|abizena2=Cueto|abizena3=Teira|abizena4=Münzel|abizena5=Plassard|abizena6=Arias|abizena7=Rivals|izena2=M.|izena3=L.|izena4=Susanne C.|izena5=F.|izena6=P.|izena7=F.|data=2017-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2017QuInt.435..237C|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=435|doi=10.1016/j.quaint.2015.11.027|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. 2021ean, Alemaniako [[Einhornhöhle]] kobazuloaren sarreran, [[altze]] baten falange bat aurkitu zen, bost sigi-saga grabatuekin, bata bestearen gainean pilatuak eta duela 51.000 urte ingurukoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Dirk|abizena=Leder|izenburua=A 51,000-year-old engraved bone reveals Neanderthals’ capacity for symbolic behaviour|orrialdeak=1273–1282|hizkuntza=en|abizena2=Hermann|abizena3=Hüls|abizena4=Russo|abizena5=Hoelzmann|abizena6=Nielbock|abizena7=Böhner|abizena8=Lehmann|abizena9=Meier|izena2=Raphael|izena3=Matthias|izena4=Gabriele|izena5=Philipp|izena6=Ralf|izena7=Utz|izena8=Jens|izena9=Michael|data=2021-09|url=https://www.nature.com/articles/s41559-021-01487-z|aldizkaria=Nature Ecology & Evolution|alea=9|zenbakia=5|issn=2397-334X|doi=10.1038/s41559-021-01487-z|sartze-data=2022-01-03}}</ref>.

2018an, Espainiako [[La Pasiega]], [[Maltravieso]] eta [[Doña Trinidad]] leizeetako hormetan gorriz margotutako zenbait puntu, disko, lerro eta eskuzko txantiloi 66.000 urteko antzinatasunarekin datatu ziren, gutxienez gizaki modernoak [[Mendebaldeko Europa]]ra iritsi baino 20.000 urte lehenago. Horrek neandertalen egiletza adieraziko luke, eta mendebaldeko Europako beste aztarnategi batzuetan erregistratutako antzeko ikonografia batek ere (les Merveilles, Frantzian, eta Cueva del Castillo, Espainian) jatorri neandertala izan lezake<ref name=":45" /><ref name=":46" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Emma|abizena=Marris|izenburua=Neanderthal artists made oldest-known cave paintings|hizkuntza=en|data=2018-02-22|url=https://www.nature.com/articles/d41586-018-02357-8|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/d41586-018-02357-8|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. Hala ere, espainiar kobazulo hauen datazioa eta, beraz, neandertalei esleitzea eztabaidagarria da<ref name=":44" />.

Jakina da neandertalek ezohiko objektu batzuk biltzen zituztela -kristalak edo [[fosil]]ak, esaterako-, benetako helburu funtzionalik eta erabilerak eragindako kaltearen zantzurik gabe. Ez dago argi objektu hauek euren ezaugarri estetikoengatik soilik jasotzen ziren edo esanahi sinbolikoren bat aplikatzen zitzaien. Objektu hauek, nagusiki, [[kuartzo]]zko kristalak dira, baina baita beste mineral batzuk ere, [[zerusita]], burdinazko [[pirita]], [[kaltzita]] eta [[galena]] kasu. Aurkikuntza batzuek aldaketak dituzte, hala nola, mamut hortz bat ebakidura batekin eta [[nummulite]] maskor fosil bat, [[Tata]]tik (Hungaria) hartua, gurutze baten grabatu batekin; harlauza handi bat, 18 zulotxoekin, La Ferrassieko (Frantzia) hilobi batean aurkitua<ref name=":42" />; eta Peștera Cioareiko (Errumania) [[geoda]] bat, okre gorriz estalia<ref>{{Erreferentzia|izena=Marin|abizena=Cârciumaru|izenburua=A geode painted with ochre by the Neanderthal man|orrialdeak=31–41|hizkuntza=en|abizena2=Niţu|abizena3=Cîrstina|izena2=Elena-Cristina|izena3=Ovidiu|data=2015-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1631068314001791|aldizkaria=Comptes Rendus Palevol|alea=1|zenbakia=14|issn=1631-0683|doi=10.1016/j.crpv.2014.05.003|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. Frantziako neandertalen aztarnategietako zenbait maskor fosil ere ezagutzen dira, hala nola, [[errinkonelido]] bat eta [[Combe Grenale]]ko [[Taraebratulina]] bat, [[Grottes des Canalettes]]eko [[belemnite]] punta bat, Grotte de l'Hyèneko [[polipo]] bat, La Gonterie-Boulouneixeko [[itsas triku]] bat, errinkonelido bat eta [[krinoideo]] bat<ref name=":42" />.

==== Musika ====
[[Fitxategi:Flûte_paléolithique_(musée_national_de_Slovénie,_Ljubljana)_(9420310527).jpg|thumb|[[Divje Babeko flauta]], neandertalei egotzi zaien ustezko flauta.]]
1920ko hamarkadan jakinarazi zen bazirela hezur neandertaleko txirulen ustezko zatiak, hartz-hezur luzeak zituztenak [[Potočka zijalka]]n (Eslovenia) eta [[Istállós-kői-barlang]] (Hungaria) eta [[Mokriška jama]]n (Eslovenia) 1985ean; baina orain giza jarduera modernoei egozten zaizkie<ref>{{Erreferentzia|izena=Cajus G.|abizena=Diedrich|izenburua=‘Neanderthal bone flutes’: simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens|orrialdeak=140022|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsos.140022|aldizkaria=Royal Society Open Science|alea=4|zenbakia=2|pmid=26064624|pmc=PMC4448875|doi=10.1098/rsos.140022|sartze-data=2022-01-05}}</ref>. [[Divje Babe]] Esloveniako flauta, 43 mila urtekoa, neandertalei egotzi diete zenbait ikerlarik, eta [[Robert Fink]] musikologo kanadarrak esan zuen jatorrizko flautak [[Eskala diatoniko|eskala musikal diatonikoa]] edo [[Eskala pentatoniko|pentatonikoa]] zuela<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=Fink|izenburua=Neanderthal flute : oldest musical instrument : matches notes of do, re, mi scale : musicological analysis|argitaletxea=B. Fink|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/41454792|isbn=0-912424-12-5|pmc=41454792|sartze-data=2022-01-05}}</ref>. Hala ere, data ere bat dator Europarako giza immigrazio modernoarekin, eta horrek esan nahi du litekeena dela neandertalek ez fabrikatzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=»Piščalka« iz Divjih bab ni neandertalska|hizkuntza=sl-SI|url=https://www.gore-ljudje.si/Kategorije/Novosti/piscalka-iz-divjih-bab-ni-neandertalska|aldizkaria=Gore Ljudje|sartze-data=2022-01-05}}</ref>. 2015ean, [[Cajus Diedrich]] zoologoak argudiatu zuen ez zela txirula bat inola ere, eta zuloak hiena sarraskijale batek egin zituela; izan ere, ez dago tailatzearen ondoriozko mozketa-markarik, baina 2018an [[Matija Turk]] arkeologo esloveniarrak eta bere lankideek gezurtatu egin zuten oso litekeena dela zulaketak hortzek egitea, ebaketa-markak ez direlako beti egoten hezurrezko txiruletan<ref>{{Erreferentzia|izena=Matija|abizena=Turk|izenburua=The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour|orrialdeak=679–706|hizkuntza=en|abizena2=Turk|abizena3=Dimkaroski|abizena4=Blackwell|abizena5=Horusitzky|abizena6=Otte|abizena7=Bastiani|abizena8=Korat|izena2=Ivan|izena3=Ljuben|izena4=Bonnie A. B.|izena5=François Zoltán|izena6=Marcel|izena7=Giuliano|izena8=Lidija|data=2018-09-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003552118300633|aldizkaria=L'Anthropologie|alea=4|zenbakia=122|issn=0003-5521|doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|sartze-data=2022-01-05|serie=Moustérien}}</ref>.

=== Teknologia ===
Berrikuntza litiko neandertalean 150 mila urteko itxurazko geldialdia egon arren<ref name=":19" />, neandertal teknologia uste baino sofistikatuagoa zela frogatzen duten gailuak daude<ref name=":47" />. Hala ere, ahulgarriak izan daitezkeen lesioen maiztasun handiak, teknologia oso konplexuak agertzea eragotz zezakeen, lesio garrantzitsu batek, aditu batek, hasiberri bati modu eraginkorrean irakasteko duen gaitasuna eragotziko bailuke<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Nakahashi|izenburua=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis|orrialdeak=83–100|hizkuntza=en|data=2017-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0018442X17300094|aldizkaria=HOMO|alea=2|zenbakia=68|issn=0018-442X|doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001|sartze-data=2022-01-05}}</ref>.

==== Tresneria ====
[[Fitxategi:Mousterian_point.png|thumb|Mousteriar punta.]]
[[Fitxategi:Levallois_Preferencial-Animation.gif|thumb|Levallois teknika.]]
Neandertalek harrizko tresnak egiten zituzten, [[Mousteriar]] kulturarekin lotzen direnak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Shaw|izenburua=Dictionary of Archaeology.|argitaletxea=John Wiley & Sons|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/476170403|isbn=978-0-470-75196-1|pmc=476170403|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Mousteriarra Afrikako iparraldeko ''H. sapiens''ekin ere lotzen da duela 315.000 urtetik, eta Txinako iparraldean aurkitu zuten duela 47-37 mila urte inguru<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Richter|izenburua=The age of the hominin fossils from Jebel Irhoud, Morocco, and the origins of the Middle Stone Age|orrialdeak=293–296|hizkuntza=en|abizena2=Grün|abizena3=Joannes-Boyau|abizena4=Steele|abizena5=Amani|abizena6=Rué|abizena7=Fernandes|abizena8=Raynal|abizena9=Geraads|izena2=Rainer|izena3=Renaud|izena4=Teresa E.|izena5=Fethi|izena6=Mathieu|izena7=Paul|izena8=Jean-Paul|izena9=Denis|data=2017-06|url=https://www.nature.com/articles/nature22335|aldizkaria=Nature|alea=7657|zenbakia=546|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature22335|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Feng|abizena=Li|izenburua=The easternmost Middle Paleolithic (Mousterian) from Jinsitai Cave, North China|orrialdeak=76–84|hizkuntza=en|abizena2=Kuhn|abizena3=Chen|abizena4=Wang|abizena5=Southon|abizena6=Peng|abizena7=Shan|abizena8=Wang|abizena9=Ge|izena2=Steven L.|izena3=Fuyou|izena4=Yinghua|izena5=John|izena6=Fei|izena7=Mingchao|izena8=Chunxue|izena9=Junyi|data=2018-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248417303032|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=114|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.10.004|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Duela 300.000 urte inguru eboluzionatu zuen [[Levallois teknika]]tik, aurreko industria [[Acheul aldi|acheuliarretik]] garatu zena, ''H. erectus''ek duela 1,8 milioi urte inguru asmatua. Levalloisek ezkaten formaren eta tamainaren kontrola erraztu zuen, eta, ikasteko zaila eta intuiziogabea den prozesu bat denez, litekeena da Levalloisen teknika zuzenean belaunaldiz belaunaldi irakastea, behaketa-ikaskuntza hutsaren bidez egin beharrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen J.|abizena=Lycett|izenburua=A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications|orrialdeak=1508–1517|hizkuntza=en|abizena2=von Cramon-Taubadel|izena2=Noreen|data=2013-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S030544031200492X|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=3|zenbakia=40|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2012.11.005|sartze-data=2022-01-20}}</ref>.

Mousteriar industriaren hainbat eskualde-aldaera daude, hala nola: Frantziako hego-mendebaldeko charentar industriaren Quina eta La Ferrassie azpimotak, tradizio acheuliarreko A eta B azpimotak Europako kostalde atlantikoan eta ipar-mendebaldean zehar, erdialdeko eta ekialdeko Europako micoquiar industria eta antzeko Sibiriatxikha aldaera, Siberian eman zena; Mendebaldeko Europako mousteriar dentikulatua eta beste batzuk. XX. mendearen erdialdean, [[François Bordes]] arkeologo frantziarrak [[Lewis Binford]] arkeologo estatubatuarrarekin eztabaidatu zuen aniztasun hori azaltzeko ("Bordes-Binford eztabaida"), Bordesek argudiatuz horiek tradizio etniko bakartiak irudikatzen dituztela, eta Binfordek, berriz, ingurune desberdinek (funtsean, funtzioaren aurrean forma) eragindakoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolas|abizena=Rolland|izenburua=A New Synthesis of Middle Paleolithic Variability|orrialdeak=480–499|hizkuntza=en|abizena2=Dibble|izena2=Harold L.|data=1990-07|url=https://www.cambridge.org/core/journals/american-antiquity/article/abs/new-synthesis-of-middle-paleolithic-variability/4538F0275571A751321AD8BC0D866F14|aldizkaria=American Antiquity|alea=3|zenbakia=55|issn=0002-7316|doi=10.2307/281279|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Azken iritzi horrek asmakizun-maila txikiagoa adieraziko luke gizaki modernoekin alderatuta, tresna berak ingurune desberdinetara egokituz teknologia berriak sortu beharrean. Etengabeko okupazio-sekuentzia bat ondo dokumentatuta dago [[Grotte du Renne]]n (Frantzia), non tradizio litikoa honako hauetan bana daitekeen: Levallois-Charentiar, Diskoide-Dentikulatua (duela 43,3 ± 0,929-40,9 ± 0,719 mila urte), Levalloiseko Musteriarra (duela 40,2 ± 1,5-38,4 ± 1,3 mila urte) eta [[Châtelperroniar|Châttelperroniarra]] (40.93±0.393–33.67±0.450)<ref>{{Erreferentzia|izena=Roxane|abizena=Rocca|izenburua=Before the transition? The final middle Palaeolithic lithic industry from the Grotte du Renne (layer XI) at Arcy-sur-Cure (Burgundy, France)|orrialdeak=878–893|hizkuntza=en|abizena2=Connet|abizena3=Lhomme|izena2=Nelly|izena3=Vincent|data=2017-11-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1631068317300775|aldizkaria=Comptes Rendus Palevol|alea=8|zenbakia=16|issn=1631-0683|doi=10.1016/j.crpv.2017.04.003|sartze-data=2022-01-20}}</ref>.

Neandertalek irismen luzeko armak ote zituzten eztabaidatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Annemieke|abizena=Milks|izenburua=External ballistics of Pleistocene hand-thrown spears: experimental performance data and implications for human evolution|orrialdeak=820|hizkuntza=en|abizena2=Parker|abizena3=Pope|izena2=David|izena3=Matt|data=2019-01-25|url=https://www.nature.com/articles/s41598-018-37904-w|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=9|issn=2045-2322|pmid=30683877|pmc=PMC6347593|doi=10.1038/s41598-018-37904-w|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Philippe|abizena=Faivre|izenburua=Middle Pleistocene Human Remains from Tourville-la-Rivière (Normandy, France) and Their Archaeological Context|orrialdeak=e104111|hizkuntza=en|abizena2=Maureille|abizena3=Bayle|abizena4=Crevecoeur|abizena5=Duval|abizena6=Grün|abizena7=Bemilli|abizena8=Bonilauri|abizena9=Coutard|izena2=Bruno|izena3=Priscilla|izena4=Isabelle|izena5=Mathieu|izena6=Rainer|izena7=Céline|izena8=Stéphanie|izena9=Sylvie|data=2014 urr. 8|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0104111|aldizkaria=PLOS ONE|alea=10|zenbakia=9|issn=1932-6203|pmid=25295956|pmc=PMC4189787|doi=10.1371/journal.pone.0104111|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Siriako Umm el Tlel hiriko asto basati afrikar baten lepoko zauri bat Levallois puntako [[xabalina]] astun batek eragin zuen ziurrenik, eta neandertalen ohiko jaurtiketarekin bat datozen hezur-traumatismoen berri eman da<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric|abizena=Boëda|izenburua=A Levallois point embedded in the vertebra of a wild ass (Equus africanus): hafting, projectiles and Mousterian hunting weapons|orrialdeak=394–402|hizkuntza=en|abizena2=Geneste|abizena3=Griggo|abizena4=Mercier|abizena5=Muhesen|abizena6=Reyss|abizena7=Taha|abizena8=Valladas|izena2=J. M.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=S.|izena6=J. L.|izena7=A.|izena8=H.|data=1999-06|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/levallois-point-embedded-in-the-vertebra-of-a-wild-ass-equus-africanus-hafting-projectiles-and-mousterian-hunting-weapons/A777CC4E61F25793526A3316D8303C8E|aldizkaria=Antiquity|alea=280|zenbakia=73|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00088335|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. [[Abri du Maras]]etik (Frantzia) datozen [[lantza]] punta batzuk hauskorregiak izan daitezke lantza jaurtigarri gisa erabiltzeko, eta horrek [[dardo]] gisa erabiltzea iradokitzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruce L.|abizena=Hardy|izenburua=Impossible Neanderthals? Making string, throwing projectiles and catching small game during Marine Isotope Stage 4 (Abri du Maras, France)|orrialdeak=23–40|hizkuntza=en|abizena2=Moncel|abizena3=Daujeard|abizena4=Fernandes|abizena5=Béarez|abizena6=Desclaux|abizena7=Chacon Navarro|abizena8=Puaud|abizena9=Gallotti|izena2=Marie-Hélène|izena3=Camille|izena4=Paul|izena5=Philippe|izena6=Emmanuel|izena7=Maria Gema|izena8=Simon|izena9=Rosalia|data=2013-12-15|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379113003788|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=82|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.028|sartze-data=2022-01-20}}</ref>.

==== Tresneria organikoa ====
[[Châtelperroniar]]ra erdialdeko Frantzian eta Iberiar Penintsularen iparraldean Mousteriarraren ezberdina den industria da. Hipotesi oso eztabaidatu baten arabera, neandertalek garatu zuten gizaki modernoen kulturari kopiatuz edo hartuz, akulturizazio prozesu baten bidez. Kultura horrek hezurrezko apaingarriak eta tresnak egiten zituen. Hipotesi horren arabera, egileek neandertalen Mousteriarraren eta gizaki modernoen [[Aurignaziar]]raren arteko hibrido bat garatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Roussel|izenburua=The Châtelperronian conundrum: Blade and bladelet lithic technologies from Quinçay, France|orrialdeak=13–32|hizkuntza=en|abizena2=Soressi|abizena3=Hublin|izena2=M.|izena3=J. -J.|data=2016-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248416000270|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=95|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2016.02.003|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Jacques|abizena=Hublin|izenburua=Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian|orrialdeak=18743–18748|hizkuntza=en|abizena2=Talamo|abizena3=Julien|abizena4=David|abizena5=Connet|abizena6=Bodu|abizena7=Vandermeersch|abizena8=Richards|izena2=Sahra|izena3=Michèle|izena4=Francine|izena5=Nelly|izena6=Pierre|izena7=Bernard|izena8=Michael P.|data=2012-11-13|url=https://www.pnas.org/content/109/46/18743|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=46|zenbakia=109|issn=0027-8424|pmid=23112183|pmc=PMC3503158|doi=10.1073/pnas.1212924109|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Marie|abizena=Soressi|izenburua=Neandertals made the first specialized bone tools in Europe|orrialdeak=14186–14190|hizkuntza=en|abizena2=McPherron|abizena3=Lenoir|abizena4=Dogandžić|abizena5=Goldberg|abizena6=Jacobs|abizena7=Maigrot|abizena8=Martisius|abizena9=Miller|izena2=Shannon P.|izena3=Michel|izena4=Tamara|izena5=Paul|izena6=Zenobia|izena7=Yolaine|izena8=Naomi L.|izena9=Christopher E.|data=2013-08-27|url=https://www.pnas.org/content/110/35/14186|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=35|zenbakia=110|issn=0027-8424|pmid=23940333|pmc=PMC3761603|doi=10.1073/pnas.1302730110|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=François|abizena=Caron|izenburua=The Reality of Neandertal Symbolic Behavior at the Grotte du Renne, Arcy-sur-Cure, France|orrialdeak=e21545|hizkuntza=en|abizena2=d'Errico|abizena3=Moral|abizena4=Santos|abizena5=Zilhão|izena2=Francesco|izena3=Pierre Del|izena4=Frédéric|izena5=João|data=2011 eka. 29|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0021545|aldizkaria=PLOS ONE|alea=6|zenbakia=6|issn=1932-6203|pmid=21738702|pmc=PMC3126825|doi=10.1371/journal.pone.0021545|sartze-data=2022-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Mellars|izenburua=Confirmation of Neanderthal/modern human interstratification at the Chatelperronian type-site|orrialdeak=3657–3662|hizkuntza=en|abizena2=Gravina|abizena3=Ramsey|izena2=Brad|izena3=Christopher Bronk|data=2007-02-27|url=https://www.pnas.org/content/104/9/3657|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=9|zenbakia=104|issn=0027-8424|pmid=17360698|pmc=PMC1805566|doi=10.1073/pnas.0608053104|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Kontrako ikuspegian, Châtelperroniarrak gizaki modernoak garatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Brad|abizena=Gravina|izenburua=No Reliable Evidence for a Neanderthal-Châtelperronian Association at La Roche-à-Pierrot, Saint-Césaire|orrialdeak=15134|hizkuntza=en|abizena2=Bachellerie|abizena3=Caux|abizena4=Discamps|abizena5=Faivre|abizena6=Galland|abizena7=Michel|abizena8=Teyssandier|abizena9=Bordes|izena2=François|izena3=Solène|izena4=Emmanuel|izena5=Jean-Philippe|izena6=Aline|izena7=Alexandre|izena8=Nicolas|izena9=Jean-Guillaume|data=2018-10-11|url=https://www.nature.com/articles/s41598-018-33084-9|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=8|issn=2045-2322|pmid=30310091|pmc=PMC6181958|doi=10.1038/s41598-018-33084-9|sartze-data=2022-01-20}}</ref>. Mousteriar/Châtelperroniar trantsizio bat-batekoak berrikuntza teknologikoa suposa lezake soilik, Quina-Neroniar trantsizioa bezala orain dela 50.000 urte, gizaki modernoei lotutako trantsizioa erakusten duena, aizto txiki eta mikrolitoekin. Italiako [[Uluzziar]] industria<ref>{{Erreferentzia|izena=Paola|abizena=Villa|izenburua=From Neandertals to modern humans: New data on the Uluzzian|orrialdeak=e0196786|hizkuntza=en|abizena2=Pollarolo|abizena3=Conforti|abizena4=Marra|abizena5=Biagioni|abizena6=Degano|abizena7=Lucejko|abizena8=Tozzi|abizena9=Pennacchioni|izena2=Luca|izena3=Jacopo|izena4=Fabrizio|izena5=Cristian|izena6=Ilaria|izena7=Jeannette J.|izena8=Carlo|izena9=Massimo|data=2018 mai. 9|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0196786|aldizkaria=PLOS ONE|alea=5|zenbakia=13|issn=1932-6203|pmid=29742147|pmc=PMC5942857|doi=10.1371/journal.pone.0196786|sartze-data=2022-01-20}}</ref> eta Balkanetako [[Szelatiar]] industriak ere trantsizio eztabaidagarriak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=John F.|abizena=Hoffecker|izenburua=The spread of modern humans in Europe|orrialdeak=16040–16045|hizkuntza=en|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/content/106/38/16040|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|issn=0027-8424|pmid=19571003|pmc=PMC2752585|doi=10.1073/pnas.0903446106|sartze-data=2022-01-20}}</ref>.

==== Sua eta eraikuntza ====

==== Urki azalezko bikea ====
==== Arropa ====
==== Medikuntza ====
'''Itsas-nabigazioa'''

=== Hizkuntza ===
=== Erlijioa ===
==== Ehorzketak ====
==== Kultuak ====

== Hibridazioak ==
=== Hibridazioak gizaki modernoekin ===
=== Hibridazioak denisovarrekin ===

== Iraungitzea ==
=== Trantsizioa ===
=== Arrazoiak ===
==== Gizaki modernoak ====
==== Klima aldaketa ====
==== Gaixotasunak ====

== Herri kulturan ==
[[Fitxategi:Snowbound Neanderthals.jpg|thumb|Neanderthalgo gizakiaren irudikapenean Gizon Basatiaren elementuak erabili izan dira.]]
Neandertalak herri kulturan agertu dira, literaturan, ikus-entzunezkoetan eta komedian. Maiz, n''eandertal'' hitza irain gisa erabiltzen da, zerbait edo norbait oso arkaikoa dela adierazteko (''dinosauro'' erabiltzen den gisa) edo bere jarrera intelektualetik aldendu eta indar fisikoan oinarritzen dela adierazteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dimitra|abizena=Papagianni|izenburua=The Neanderthals rediscovered : how modern science is rewriting their story|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/919727485|edizioa=Revised and updated edition|isbn=978-0-500-77311-6|pmc=919727485|sartze-data=2021-09-15}}</ref> Maiz, [[gizon basatia]]ren arketipoarekin ere nahastu da, eta bada proposatu duenik arketipo hori neandertalaren oroitzapenetik jaiotzen dela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La théorie de la Bipédie Initiale - BIPEDIA-3|url=http://initial.bipedalism.pagesperso-orange.fr/3.htm#1|aldizkaria=initial.bipedalism.pagesperso-orange.fr|sartze-data=2020-08-10}}</ref>. Edonola ere, XIX. mendean, neandertalaren eta [[Cro-Magnon]]aren aurkikuntzarekin, gizon basatiaren mitologia iraganera mugitzen da, eta galdutako katebegien, ''erdi-gizon-erdi-tximino'' eta tankerako kondairak sortzen dira. [[J. H. Rosny]], [[Austin Bierbower]], [[Stanley Waterloo]], [[H. G. Wells]], [[Fernand Mysor]], [[Max Begouën]] edo [[Léon Lambry]]k nobela aurrehistorikoaren generoa abiatzen dute, gai hori hartuta.<ref name="bruno" /> Neanderthalaren eta Cro-Magnonaren arteko harremanak landu zituen ere [[Jean M. Auel]]ek ''[[The Clan of the Cave Bear]]'' liburuarekin abiatu zen hexalogian.

Herri kulturan trogloditaren figura sortzen da, kobazuloetan bizi den gizakia, ezaugarri oso antzestralekin (berez dituztenak baino gehiago), makil batekin edo arma oso handi batez lagunduta, ilez edo larruz estalita eta indar handiarekin: bere emakumea iletik tiraka eraman dezake kobazulora, eta [[mamut]] bat ehizatu eta arrastaka eraman.

Estereotipo hau [[Arthur Conan Doyle]]ren ''[[The Lost World]]'' (1912)en agertzen da, gaur egungo gizakiekin borrokan ari diren tximino-gizonekin. [[Edgar Rice Burroughs]]ek ideia moldatu zuen ''[[The Land That Time Forgot]]'' (1918) liburuan. Filmetan ere genero bat sortu zen, lehenengoa [[D. W. Griffith]]en ''[[Man's Genesis]]'' (1912); [[Charles Chaplin]]ek satirikoki landu zuen ''[[His Prehistoric Past]]'' (1914), ''[[Brute Force]]'' (1914), ''[[The Cave Man]]'' (1912) eta ''[[Cave Man]]'' (1934) filmekin. Griffithen pertsonaiek ezin dute hitz egin, makilak edo arrokak erabiltzen dituzte arma gisa eta heroiak Tarzanen itxura du eta dinosauroekin borrokatzen du. ''[[Captain Caveman and the Teen Angels]]'' [[marrazki bizidun]]etan arketipo hau esplotatzen da, ilez guztiz estalita eta makil handi bat daraman superheroi batekin. ''[[Harriketarrak]]'' antzinako gizakien zibilizazio moderno bat erakusten du<ref>{{Erreferentzia|izena=Heidi|abizena=Blake|izenburua=The Flintstones' 50th anniversary: 10 wackiest Bedrock inventions|hizkuntza=en-GB|data=2010-09-30|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/tvandradio/8034759/The-Flintstones-50th-anniversary-10-wackiest-Bedrock-inventions.html|issn=0307-1235|sartze-data=2020-08-11}}</ref>.

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}

== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2140/neanderko-kosako-gajoa Neanderthalgo gizakiari buruzko artikulua], ''Argia''.
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2278/neanderthalen-dieta-mediterranearra Neanderthalen dietari buruzko artikulua], ''Argia''.
* [http://zientzia.net/artikuluak/neandertalak-gugandik-ez-hain-desberdinak/ Neandertalak, gugandik ez hain desberdinak]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Zientzia.net (2011)
* [http://zientzia.net/artikuluak/neandertalen-akilesen-tendoia/ Neandertalen Akilesen tendoia]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Zientzia.net (2011)
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Paleoantropologia]]
[[Kategoria:Homo]]
[[Kategoria:Pleistozenoko fauna]]
[[Kategoria:1864. urtean deskribatutako taxoiak]]
[[Kategoria:Neanderthalak]]
[[Kategoria:Harri Aroko Europa]]