Olagarro-en iturria ikusi

{{Argitzeko|olagarroari|hamarratz}}

{{taxotaula automatikoa
| fossil range = {{Fosilaren garaia | pennsylvaniar | Gaur egun}}
| taxon = Octopoda
| authority = [[William Elford Leach|Leach]], 1818<ref>{{erreferentzia|url=http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=82589 |izenburua=ITIS Report: Octopoda Leach, 1818 |egilea=Itis.gov |data=2013-04-10}}</ref>
| subdivision_ranks = Azpiordenak
| subdivision = 
*[[Cirrina]]
*[[Incirrina]]
| synonyms = 
* Octopoida <small>Leach, 1817</small><ref>[http://www.helsinki.fi/~mhaaramo/metazoa/protostoma/mollusca/Cephalopoda/Coleoidea.htm Helsinki.fi], Mikko's Phylogeny Archive: Coleoidea&nbsp;– Recent cephalopods</ref>
}}
'''Olagarroa''' [[cephalopoda|zefalopodoen]] [[ordena (biologia)|ordena]] bat da. ''Octopus'' [[genero (biologia)|genero]] nagusia da (289 espezie dauka). [[Bizkaia]]n [[Karramarro|''amarratz'']] edo ''amorrotz'' ([[Bermeo]]n) ere deitzen diote.<ref>{{Cite isbn/8484198790}}</ref>

Burua arrautza itxurakoa, begiak irtenak eta zortzi garro dituen soinbera da, jateko ona.{{lur erref}} Garroak erabiliz egiten du igeri eta sifoi bat ere badu ur zorrotada jaurtiz azkar ihes egiteko. Ornogabeen artean nerbio sistema garatuenetakoa du eta inteligentzia maila altuenekoa da.

Olagarroa neuronalki konplexuena den ornogabeen animalia da. Ikerketa baten arabera, min psikologikoa ugaztunen antzera sentitzen zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Robyn J.|abizena=Crook|izenburua=Behavioral and neurophysiological evidence suggests affective pain experience in octopus|hizkuntza=English|data=2021-03-19|url=https://www.cell.com/iscience/abstract/S2589-0042(21)00197-8|aldizkaria=iScience|alea=3|zenbakia=24|issn=2589-0042|doi=10.1016/j.isci.2021.102229|sartze-data=2021-03-30}}</ref>

== Deskribapena ==
=== Tamaina ===
Espezie handiena [[olagarro erraldoi]]a (''Enteroctopus dofleini'') da eta 15 kg inguru pisatzen ditu eta 4'3 metroko luzerako garroak ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giant Pacific Octopus - National Zoo{{!}} FONZ|data=2014-02-23|url=https://web.archive.org/web/20140223084849/http://nationalzoo.si.edu/Animals/Invertebrates/Facts/cephalopods/FactSheets/Pacificoctopus.cfm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Zientifikoki neurtu den handienak 71 kg pisatzen zituen<ref>{{erreferentzia|abizena=Cosgrove, J. A.|urtea=1987|izenburua=Aspects of the Natural History of Octopus dofleini, the Giant Pacific Octopus (MSc Thesis)|argitaletxea=Department of Biology, University of Victoria (Kanada)}}</ref>. Aurkitu den espezie txikiena ''Octopus wolfi'' da eta 2'5 cm neurtzen ditu eta gramo bat pisatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Alina Bradford-Live Science Contributor 08|abizena=June 2017|izenburua=Octopus Facts|hizkuntza=en|url=https://www.livescience.com/55478-octopus-facts.html|aldizkaria=livescience.com|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

=== Itxura ===
Aldebiko simetria duen animalia da eta buruak eta zortzi garrok osatzen dute olagarroa. Buruan bi begi handi eta sifoi bat ditu eta barnean brankiak, garuna eta digestio aparatua, besteak beste. Begiak proportzonalki handiak dira eta ornogabeen artean konplexuenetakoak, arrainen begien antz handia baitute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Cephalopoda|url=https://ucmp.berkeley.edu/taxa/inverts/mollusca/cephalopoda.php|aldizkaria=ucmp.berkeley.edu|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Garroen azpian ahoa kokatzen da. [[Kitina]]zko moko gogor bat du, loroaren antzeko ixura duena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moluscos. Cefalópodos|hizkuntza=es|url=https://www.asturnatura.com/moluscos/cefalopodos.html|aldizkaria=Naturaleza y turismo|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

Lau garro pare ditu barnealdean bina bentosa ilara dituztenak. Bentosak zirkularrak eta ahurrak dira eta animaliei edo objetuei itsastea ahalbidetzen diote. Zortzi garroen artean atzeko biak itsaso hondoan ibiltzeko erabiltzen ditu eta gainerako seiak harrapakina bilatu eta oratzeko erabiltzen ditu, horregatik bi hanka eta sei beso dituela esan ohi da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Lloyd|izenburua=QI: The Second Book of General Ignorance|argitaletxea=Faber & Faber|hizkuntza=en|abizena2=Mitchinson|izena2=John|data=2010-10-07|url=https://books.google.es/books?id=8m7T-DIwZn8C&pg=PA3&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-571-27375-1|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

=== Barnealdea ===
[[Fitxategi:Moving Octopus Vulgaris 2005-01-14.ogv|260px|thumb|[[Olagarro arrunt]]aren (''Octopus vulgaris'') bideoa [[Frankfurt am Main|Frankfurteko]] zoologikoan.]]
Buruaren barnean barrunbeak kokatzen dira. Zirkulazio aparatuak hiru bihotz ditu eta [[brankia|brankietan]] oxigenatzen den odola gorputz osoan zehar barreiatzen dute. Odoleko zelulek [[hemozianina]] molekula dute oxigenoa garraiatzeko. Kobrea duen molekula da eta odola likatsua bihurtzen du, horregatik presio handia egin beharra daukate bihotzek<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=M. J.|abizena=Wells|izenburua=Octopus: Physiology and Behaviour of an Advanced Invertebrate|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|data=2013-06-29|url=https://books.google.es/books?id=AM_tCAAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-94-017-2468-5|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

Buruan badu paleala deritzon barrunbe hutsa bertan ura sartzen du, brankietatik pasarazten du disolbaturiko oxigenoa hartzeko eta sifoiaren bidez kanporatzen du. Gorputza estaltzen duen azala oso fina izanik azaletik ere oxigenoa hartzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=null|abizena=Wells|izenburua=Cutaneous respiration in Octopus vulgaris|orrialdeak=2477–2483|data=1996|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9320405/|aldizkaria=The Journal of Experimental Biology|alea=Pt 11|zenbakia=199|issn=1477-9145|pmid=9320405|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

Digestio aparatua ahoan hasten da. Mokoaren ondoren moluskuen [[erradula]] tipikoa du<ref>{{Erreferentzia|izena=Katherine Harmon|abizena=Courage|izenburua=Octopus!: The Most Mysterious Creature in the Sea|argitaletxea=Penguin|hizkuntza=en|data=2013-10-31|url=https://books.google.es/books?id=eSMRlaceRIEC&redir_esc=y|isbn=978-0-698-13767-7|sartze-data=2021-03-01}}</ref> eta bi egitura hauek janaria txikitzeko balio diote. Ondoren [[faringe]]a, [[hestegorri]]a, [[paparo]]a eta [[urdail]]a daude<ref name=":0" />. Behin elikagaia orea bihurtuta hepatopankreako guruinek elikagaia disolbatzen dute eta hesteetan xurgapena gertatzen da. Uzkitik kanporatzen dituzte gorotzak. Hestearen amaieran tinta zaku bat ere badute, sifoitik gertu. Arriskuan daudenean sifoitik ur zorrotada bortitza eta tinta ere jaurtitzen dute harraparia itsutu eta azkar ihes egiteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer A.|abizena=Mather|izenburua=Octopus: The Ocean's Intelligent Invertebrate|argitaletxea=Timber Press|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|abizena3=Wood|izena2=Roland C.|izena3=James B.|data=2013-11-01|url=https://books.google.es/books?id=m-Mv7awvtIQC&pg=PA13&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-60469-500-7|sartze-data=2021-03-01}}</ref>.

Ornogabeen artean garunaren eta gorputzaren arteko proportzio handiena dute, hainbat ornodunena baino handiagoa ere bai<ref>{{Erreferentzia|izena=Rowan|abizena=Hooper|izenburua=Cephalopods show signs of intelligence|hizkuntza=en-US|data=2017-09-23|url=https://www.japantimes.co.jp/news/2017/09/23/national/science-health/cephalopods-show-signs-intelligence/|aldizkaria=The Japan Times|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Zentzumen garatuena ikusmena da. Begiak oso konplexuak dira eta argiaren polarizazioa bereizteko gai dira. U edo W itxurako begi ninia dute eta koloreak bereizteko gai direla uste da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Study proposes explanation for how cephalopods see color, despite black and white vision|hizkuntza=en|url=https://phys.org/news/2016-07-explanation-cephalopods-black-white-vision.html|aldizkaria=phys.org|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Nerbio sistemako neuronen bi herena besoetako nerbio kordetan daude eta horri esker erreflexu ekintza aniztasun handia dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Yoram|abizena=Yekutieli|izenburua=Dynamic Model of the Octopus Arm. I. Biomechanics of the Octopus Reaching Movement|orrialdeak=1443–1458|abizena2=Sagiv-Zohar|abizena3=Aharonov|abizena4=Engel|abizena5=Hochner|abizena6=Flash|izena2=Roni|izena3=Ranit|izena4=Yaakov|izena5=Binyamin|izena6=Tamar|data=2005-08-01|url=https://journals.physiology.org/doi/full/10.1152/jn.00684.2004|aldizkaria=Journal of Neurophysiology|alea=2|zenbakia=94|issn=0022-3077|doi=10.1152/jn.00684.2004|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Ukimena eta dastamena ere oso garatua dute. Garroetako bentosek kimioerrezeptore ugari dituzte eta ukitzen dutenaren gustua identifikatzeko gai dira.

== Ugalketa zikloa ==
[[Fitxategi:Fish3566 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|260px|thumb|Olagarroaren paralarba.]]
Ugalketa garaian olagarroak oso aktiboak bihurtzen dira. Garroetako batek (normalean hirugarren besoak) goilara baten itxura du eta organo kopulatzaile gisa funtzionatzen du, emearen barrunbe palealean espermatoforoak sartzen ditu, hauek ondoren espermatozoideak askatuko dituzten emearen barnean<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=La reproducción del pulpo|hizkuntza=es|url=https://www.investigacionyciencia.es/revistas/investigacion-y-ciencia/evolucin-la-saga-humana-612/la-reproduccin-del-pulpo-12537|aldizkaria=Investigación y Ciencia|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Arrautzak ernaldu eta garatu ondoren (olagarro erraldoiaren kasuan 40 egun inguru) arrautza sokak askatzen ditu emeak eta arroken arteko zulo batean uzten ditu. Kumeak jaio artean arrautza multzo horiek basbestuko ditu, bost hilabetetan zehar, gutxi gora behera. Denbora horretan zehar emea ez da elikatzen eta amaiera hil egiten da<ref name=":1" />. Olagarro arrak kopularen ondoren zahartasun fasean sartzen dira eta denbora laburrean hiltzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer A.|abizena=Mather|izenburua=Octopus: The Ocean's Intelligent Invertebrate|argitaletxea=Timber Press|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|abizena3=Wood|izena2=Roland C.|izena3=James B.|data=2013-11-01|url=https://books.google.es/books?id=m-Mv7awvtIQC&pg=PA147&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-60469-500-7|sartze-data=2021-03-01}}</ref>. Horrela bada, olagarroen bizialdia nahiko laburra da, espezie gehienek sei hilabete inguru hartzen dituzte. Olagarro erraldoia bost urte hartzera iristen da.

Jaiotzen diren larbak [[Zooplankton|planktonikoak]] dira eta gainerako zooplanktonarekin batera biziko dira. Olagarroaren larbek ez dute metamorfosirik izaten eta pixkanaka olagarro heldua bihurtuz joango da.

== Taxonomia ==
[[Cirrina]] subordena
* [[Cirroteuthidae]]
* [[Grimpoteuthididae]]
* [[Luteuthididae]]
* [[Opisthoteuthidae]]
* [[Stauroteuthidae]]
[[Incirrina]] subordena
* [[Alloposidae]]
* [[Amphitretidae]]
* [[Argonautidae]]
* [[Bolitaenidae]]
* [[Idioctopodidae]]
* [[Octopodidae]]
* [[Ocythoidae]]
* [[Tremoctopodidae]]
* [[Vitreledonellidae]]

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20040603140351/http://www.cephbase.dal.ca/spdb/ordergroup.cfm?Orderr=Octopoda CephBase: Octopoda]
* [http://www.tonmo.com/ TONMO.COM - The Octopus News Magazine Online]
* [https://web.archive.org/web/20200517065652/http://tolweb.org/tree?group=Cephalopoda Tree Of Life]

{{autoritate kontrola}}


{{Arrantzaren produktu komertzialak}}

[[Kategoria:Octopoda| ]]
[[Kategoria:Itsaskiak]]