Zaldi-en iturria ikusi

{{lanean|EHUko ikasleak}}
{{Wikipedia1000}}
{{argitzeko|Abere motari buruz|Zaldi (argipena)}}{{Erreferentzia falta}}
{{taxotaula automatikoa
| familiaren kolorea = Animalia
| irudia = Biandintz_eta_zaldiak_-_modified2.jpg
| taxoia = Q26644764
| name = Zaldia
| taxon = Equus ferus caballus
| authority = [[Lineo|Linnaeus]], 1758
}}
'''Zaldia''' (arra) eta '''behorra''' (emea) [[ugaztun]] [[ungulatu]] bat da (''Equus ferus caballus''), gaur egun bizirik diren ''[[Equus]]'' generoko 10 [[espezie]]etako bat. Zaldia [[Etxekotze|bezatu]] izanaren garrantzia handia izan da ekonomian, batez ere [[garraio]]an. Zaldia garraiatzaile eta [[zamabere]] gisa erabili izan da, eta [[haragi]] iturri garrantzitsua ere bai. [[Islandia]]n, esaterako, [[Islandiar poni]]a bertako baldintzetan bizitzeko gai den [[abere|azienda]] gutxietarikoa da, eta horregatik zaldi haragiaren inguruko ohitura handia dago hango [[sukaldaritza]]n.
 
[[XX. mendea]] arte, zaldia [[armada|armadetan]] erabili izan da, eta hainbat armadak gaur egun ere zalditeria unitateak dituzte.

[[Euskal Herria]]n bada berezko zaldi arraza bat: [[pottoka]].

== Izena ==
* ''Zaldia'' espezie honetako arrari esaten zaio; emeari, ''behorra''.
* ''[[Moxal]]'' deritze zaldikumeei, oro har. Urte betetik gorako zaldi edo behor gazteek izen berezia ere hartzen dute: ''[[Zaldiko (arra)|zaldiko]]'', moxal arrek; ''[[behoka]]'', moxal emeek.

== Ugalketa ==

Zaldia lau urteekin heldutasun sexualera heltzen da. Ernaldi-aldia 11 hilabete irauten ditu eta ernaldi bakoitzeko zamalko bakarra jaiotzen da. Etxe-abere zaldiak egokitze sexualen zailtasun handiagoak dituzte eta horregatik batzuetan beharrezkoa da gizon baten laguntza zaldiaren zakila emearen baginaraino gidatuz emea ernaltzeko momentuan.
== Elikadura ==
[[Fitxategi:Muybridge horse walking animated.gif|thumb|px 300|Laneko zaldia pausoan]]

Animali hau belarjalea da batik bat, belarra, sastraka, sagarrak, azenarioak,... jaten ditu. Jakina, elikadura asko aldatzen da zaldia bizi den inguruneren arabera zein mendiko abere edo [[ukuilu]]koa den. Esate baterako ukuiluko abereek pentsu bereziak jaten dituzte, bereziki [[hipika]]n erabilitakoak.

== Bezatzea ==
Zaldiaren [[Etxekotze|bezatzearen]] inguruko lehenengo aztarnak [[Asia]] zentraletik etorri dira, eta K. a. 4000. urtetik datoz.
{{Sakontzeko|Tarpan}}
Hala ere urteetan zehar zaldi basatiak (''[[Equus ferus]]'') edo [[tarpan]]ak egon izan dira zaldi bezatuekin batera bizitzen, beste etxe abere batzuekin hain maiz gertatzen ez den zerbait delarik.

Hainbat ''Equus ferus'' azpiespezie desagertu izan dira historian zehar, baina gaur egun [[Przewalski zaldi]]a (''[[Przewalski zaldi|Equus ferus przewalskii]]'') oraindik ere bizi da Asiako erdialdean. [[Mongolia]]n ''taki'' eta [[Kirgizistan]]en ''kirtag'' deitzen zaio zaldi honi eta erlatiboki ugaria da.
[[Fitxategi:Muybridge horse pacing animated.gif|thumb|Zaldi bat bere zaldunarekin trostan.]]

== Erlazionatutako ekinidoak ==
Zaldiek hainbat gertuko ahaide dituzte, genero berekoak baina ez direnak [[espezie]] bereko kideak.
* Zaldi basatia (''[[Equus ferus]]'')
** [[Tarpan]] (''Equus ferus ferus'') (desagertua)
** [[Przewalski zaldi]]a (''Equus ferus przewalskii'')
* [[Asto]]a (''Equus asinus'')
* [[Afrikako basa asto]]a (''Equus africanus'')
* [[Onagro]]a (''Equus hemionus'')
* [[Kiang]] (''Equus kiang'')
* [[Zebra]]ren espezie ezberdinak (''Equus quagga'')
* [[Grevy zebra]] (''Equus grevyi'')

== Zaldiaren eboluzioa ==
[[Fitxategi:Horseevolution.svg|thumb|250px|Zaldien eboluzioa]]

Ekido guztiak ''Equidae'' familiakoak dira, orain dela 50 milioi urte sorturikoak. Bai zaldiak bai eta beste ekido guztiak ''[[Perisodaktilo|Perissodactyla]]'' ordenakoak dira, hau da, hatz [[bakoiti]]dun ungulatuak. Ordena hau [[Miozeno]]ko ugaztun lehortarren artean talde dominantea izan zen, baina orain dela 20 milioi urte, [[belar]]raren sorrera zela eta ''[[Artiodaktilo]]'' ordenakoek eboluzio hobea izan zuten. Gaur egun aurretik aipatutako ahaideez gain, [[errinozero]]ak eta [[tapirus|tapirrak]] ere badira zaldien lehengusuak.

''Eohippus''a (izen zientifikoa [[Hyracotherium]]) da ezagutzen den lehen zaldia. Milioika urtetan zehar [[eboluzio]]az dibertsifikatu eta hainbat espezie aldi berean bizi izan ziren elkarrekin. Hala ere gaur egun 10 espezie baino ez daude generoan eta beraz gainbeheran dago. Ezagutzen diren hainbat zaldiren arbasoen izenak hauexek dira: [[Propalaeotherium]], [[Mesohippus]], [[Miohippus]], [[Orohippus]], [[Pliohippus]], [[Anchitherium]], [[Merychippus]], [[Parahippus]], [[Hipparion]] eta [[Hippidion]]. Gehienen tendentzia geroz eta handiagoak izatera da eta 5 hatzetik bakar batetara pasatzea. Hala ere egon dira salbuespenak ildo horretan eta [[azeri]] baten tamainako zaldiak izan dira [[Pleistozeno]]rarte (~1,8 milioi urte).

{{Sakontzeko|Equidae}}

== Euskal Herriko bertako zaldi eta asto arrazak ==
* [[Aurizko zaldi]]a.
* [[Euskal Herriko mendiko zaldi]]a.
* [[Ordunteko behor|Lautzako zaldia]].
* [[Nafar behoka]]
* [[Pottoka]].
* [[Zaldi montxino]]a.

=== Desagertutako etxeko bertako zaldi arrazak ===
* [[Nafar zaldi]]a.

== Euskal Herritik desagertutako zaldi arraza basatiak ==
Euskal Herritik desagertutako bertako zaldi eta asto arraza basatiak honakoak dira:
* [[Tarpan]]. Egungo bertako arrazetan eragin handiena izan zen zaldia da.
* [[Przewalski zaldi]]a.
* [[Equus ferus przewalski]]. Zaldi espezie hau uste da egungo przewalski zaldiaren arbasoa zela, Euskal Herrian nahiko hedatua eta labar-pinturetan agertzen dena.
* [[Enzebra]]. Izaera erabat ezaguna ez duen desagertutako ekidoak.
Egungo bertako zaldi arrazetan, pottokak, montxinoak, eragina izan zuela (tarpana baino txikiagoa) uste da<ref>Jose M. Gomez-Taberna, La caza en la prehistoria. Asturias, Cantabria, Euskal Herria. Colegio universitario de Ediciones Istmo, 1980.</ref>.
[[Fitxategi:Auritzeko_zaldia_arra.JPG|thumb|320|Aurizko zaldia Ormaiztegiko bertako arrazen erakusketa batean]]

== Zaldiaren historia Euskal Herrian ==
{{Sakontzeko|Pottoka#Jatorria eta historia}}Bertako arraza askoren kasuen legez, adituak ez dira ados jartzen bertako euskal zaldi arrazen jatorriari buruzko zenbait puntuetan.
Dena den, argi dago bertako zaldi arrazek hainbat arbaso komunak dauzkatela. Hau dela eta, neurri handi batean, lautzako zaldiaren zein zaldi montxinoaren jatorria pottokaren jatorriarekin zer ikusirik handia daukala. Beraien jatorria, seguruenik, [[azken glaziazio|azken izotzaldia]] eta gero bertan geratutako zaldiak dira. Nafar behoka eta Auritzeko zaldiek antzineko pottoken eta kanpako zaldi arrazen eragina dute, txikiagoa nafar behokaren kasuan.
== Euskal mitologian ==
{{sakontzeko|Zaldia euskal mitologian}}

Zaldia [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologiako]] irelu edo jeinua ere bazen.
* [[Atharratze]]n kontatzen zuten, Laxarrigibele izeneko harpean, [[Ahuski]]ko magalean, [[Alzai]]tik gertu, zaldi zuri bat bizi omen zela. Behin eskualde hartako mutil bat bahitu zuen. Mutila ez zegoen ondo integratuta bere inguruan.
* [[Berastegi]]ko [[Etsoinberri]] baserriko neskame bat ere, era berean bahitu zuen [[Obantzun]]go lezean bizi zen beste zaldi batek. Baserrikoek behor bat zuten. Aberea egunero bidaltzen zuten mendira eta iluntzean jaso. Etxeko morroi-neskameak egunero egiten zuten lan hori. Ohitura zuten aurrenekoa behorra ikusten zuena, bere gainean etxera itzultzeko. Egun bat neskamea izan zen lehengoa behorra ikusten eta halaxe esan zuen: ''Horra hor gure behor beltza'', eta korrika abiatu eta aberearen gainera igo zen. Igo orduko behorra arrapaladan abiatu zen [[Obantzun]]go leizera eta bertan sartu zen bere zaldizkoarekin.
Morroia luze egon zen leize barnera begira bere lagunaren bila, baina ez zuen ezer topatu.

Baserriko bidean galdetzen zuen bere buruari:'' "ze behor klase zen hori"'' , orduna ikusi omen zuen [[Etsoinberri]]ko benetako behorra sakon batean lasai lasai larretzen. Handik denboraldi batera, Etsonberrikoek arropa garbitzera joan ziren Itturrarango iturrira, eta bertan topatu zituzten bahitutako neskamearen belarritakoak eta eraztuna.

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}

== Ikus, gainera ==

* [[Zerrenda:Animalien hotsak]]

== Kanpo estekak ==
{{wikiztegia|zaldi}}
{{autoritate kontrola}}

{{Euskal Herriko zaldi eta asto arrazak}}
{{Poni arrazak}}
{{Munduko zaldi arrazak}}

[[Kategoria:Zaldiak]]
[[Kategoria:Animalia etxekotuak]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]]