Ardi-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{taxotaula automatikoa
| taxoia = Q29350771
| name = Ardia
| familiaren kolorea = Animalia
| image = Mendive Manech.jpg
| image caption = [[Manex ardi burubeltz|Ardi manex burubeltzak]] [[Mendibe]]n
}}
'''Ardia''' (emea) eta '''aharia''' (arra), izen zientifikoa: ''Ovis aries'', [[ugaztun]] [[koadrupedo]] [[hausnarkari]] bat da, gizakiak [[ganadu]]tzat hazia. Etxekotu izanaren ondorioz, bere [[Genero (biologia)|generoko]] [[espezie]]rik ugariena da.

== Taxonomia ==
[[Lineo]]k 1758. urtean ''Ovis aries'' izenarekin sailkatu zuen ''[[Systema Naturae]]'' liburuan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ovis aries Linnaeus, 1758|hizkuntza=en|url=https://www.gbif.org/species/2441110|aldizkaria=www.gbif.org|sartze-data=2020-09-09}}</ref>. XX. mendean ardiaren aldaera basatia den [[mufloi]]a (''Ovis orientalis'') espezie berekoa dela baieztatu zen eta 2003an ''Ovis orientalis'' izena hobestea erabaki zen. Erabaki honek ez du erabateko adostasuna izan eta gaur egun ardia ''Ovis aries'' edo ''Ovis orientalis aries'' izendatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Mariana Fernández E.|abizena=Biología|izenburua=Oveja doméstica: Ovis orientalis aries. Características, dónde viven, razas|hizkuntza=es|data=2017-10-03|url=https://mamiferos.paradais-sphynx.com/artiodactilos/oveja-domestica.htm|aldizkaria=Mamíferos Paradais Sphynx|sartze-data=2020-09-09}}</ref>.

== Deskribapena ==

=== Gorputza ===
Tamaina ertaineko animalia hausnarkaria da. [[Artile]] izena duen ile kizkurra izan ohi du. Ardi basatiek kolore marroia izaten dute orokorrean, baina etxekoturiko arrazek kolore aniztasun handiagoa azaltzen dute: zuria, beltza, marroia...<ref>{{Erreferentzia|izenburua=An introduction to coloured sheep|data=2007-11-10|url=https://web.archive.org/web/20071110215254/http://www.bcsba.org.uk/coloured-sheep/coloured-sheep.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-09-08}}</ref> Artile zuria karaktere genetiko gainartzailea denez kolore hau nagusitzen da.

Garaiera eta pisua arrazaren arabera ezberdina da. Emeek 45 eta 100 kg artean pisa dezakete eta arrak handiagoak izan ohi dira, 45 eta 160 kg artean hain zuzen ere<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Melinda J. Burrill|urtea=2004|izenburua=Sheep|argitaletxea=World Book. Mackiev.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>.

=== Burua ===
[[Fitxategi:Aharia latxa 0001.jpg|thumb|280px|[[Ardi latx muturgorri|Ahari latxaren]] adarrak.]]
Espiral itxurako adarrak ditu buruan. Arraren adarrak ikusgarriagoak dira eta hainbat arrazatako emeek ez dute adarrik ageri.

Belarri handi eroriak ditu eta entzumen bikaina du. Begi nini horizontalak ditu eta ikuspen periferiko handia ematen dio horrek, 270 eta 320º artekoa<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Sue|abizena=Weaver|izenburua=The Backyard Sheep: An Introductory Guide to Keeping Productive Pet Sheep|argitaletxea=Storey Publishing|hizkuntza=en|data=2013-07-05|url=https://books.google.es/books?id=95TnEgoKhhoC|isbn=978-1-60342-848-4|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. Sakontasunaren perzepzioa ordea nahiko eskasa du eta itzalek eta lurraren gorabeherek beldurtu eta atzera eragiten diote. Hainbat kolore bereizteko gai dira, hala nola, beltza, gorria, marroia, berdea, horia eta zuria<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Alexander|izenburua=Maternal responses in Merino ewes to artificially coloured lambs|orrialdeak=141–152|hizkuntza=en|abizena2=Shillito|izena2=Elizabeth E.|data=1978-06-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0304376278900792|aldizkaria=Applied Animal Ethology|alea=2|zenbakia=4|issn=0304-3762|doi=10.1016/0304-3762(78)90079-2|sartze-data=2020-09-08}}</ref>.

[[Hortz]]eriari dagokionez 20 esne hortz ditu eta helduaroan 32 pieza izaten ditu; 12 [[Hagin (ugaztunak)|hagin]], 12 aurre-hagin eta 8 ebakortz<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Frandson, R. D. y T. L. Spurgeon|urtea=1992|izenburua=Anatomy and physiology of farm animals (5. edizioa)|argitaletxea=Lippincott: Williams and Wilkins|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Batzuen ustetan sei ebakortz eta bi letagin dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dental Anatomy of Ruminants|url=http://www.vivo.colostate.edu/hbooks/pathphys/digestion/pregastric/cowpage.html|aldizkaria=www.vivo.colostate.edu|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. Animalia hausnarkari gehienek bezala aurreko hortza azpiko barailan ditu eta gaineko kartilagozko egitura baten aurka jotzen dute.

== Elikadura ==
Ardia belarjale hertsia da. Landareen zati gogorrak jatea ekiditen du. Monokultiboetara ongi moldatzen den animalia da<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pugh, D. G.; Baird, A. N., eds.|urtea=2012|izenburua=Sheep and Goat Medicine (2. edizioa)|url=https://archive.org/details/sheepgoatmedicin0000unse_h9w4|argitaletxea=Elsevier & Saunders|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-4377-2353-3|hizkuntza=}}</ref>.

Gainerako hausnarkariek bezala [[digestio-aparatu]] konplexua du, lau urdailez osaturik dagoena, ''errumena'', ''erretikulua'', ''omasoa'' eta ''abomasoa'' (benetako urdaila). ''Errumena'' 19-38 litrotako bolumena duen aurre-urdaila da eta barnean dauden [[mikroorganismo]]ek ([[bakterio]] anaerobioak, [[protozoo]]ak, [[Onddo|ondooak]]...) elikagai-boloa hartzitzen dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LOS HONGOS ANAERÓBICOS DEL RUMEN|data=2016-07-16|url=https://web.archive.org/web/20160716031553/http://www.sian.inia.gob.ve/repositorio/revistas_ci/ZootecniaTropical/zt1001/texto/bibliografica.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. Ondoren hartzituriko boloa ahora itzultzen da berriz murtxikatu eta listuztatzeko. Horrela landareen [[zelulosa]] txikitzea lortzen du ardiak. Berriz irenstean errumenetik pasa eta ondoren erretikuluak iragazpen funtzioa burutzen du, zati txikiak bakarrik pasatzen utziz. Omasoan ura birxurgatzen da eta azkenik benetako urdailera (abomasora) pasatzen da janaria. Honek urin gastrikoak jariatzen ditu eta ondoren [[heste mehar]]rak partikulak xurgatuko ditu. Heste lodian azken hartzidurak gertatzen dira eta ura xurgatzen da eta azkenik [[gorotz]]a sortzen da, uzkitik aterako dena.

== Ugalketa ==
[[Fitxategi:Laemmer1.JPG|thumb|270px|Arkume taldea]]
Ardiak jaio eta 6-8 hilabetetara [[Sexu heldutasun|heldutasun sexualera]] iristen dira; arren kasuan azkarrago gertatzen da, 4-6 hilabete inguruan. Ahari bakarrak ernalduko ditu taldeko ardi guztiak eta horregatik arrek beren artean borrokatzen dute eskubidea lortzeko. Kasu batzuetan bortizkeria handia erabiltzera iristen dira, aurkaria hiltzerainokoa<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=|abizena=Wooster, Chuck|urtea=2005|izenburua=Living with Sheep: Everything You Need to Know to Raise Your Own Flock|url=https://archive.org/details/livingwithsheepe0000woos|argitaletxea=Geoff Hansen (Argazkia). Guilford, Connecticut: The Lyons Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=1-59228-531-7|hizkuntza=}}</ref>. Aspaldi ohikoak izaten ziren aharien arteko borroken apustuak, baita Euskal Herrian ere, [[ahari-joko]]a hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahari-apustuak: herri kirolen bitxikeria|url=http://www.euskonews.eus/0045zbk/gaia4503eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2020-09-08}}</ref>.

Bost hilabeteko haurdunaldia izan ondoren<ref name=":1" /> arkume edo bildots bakarra edo gehienez bi jaiotzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quintuplet birth takes sheep breeder by surprise - Prague Daily Monitor - 24.01.2008|data=2008-01-29|url=https://web.archive.org/web/20080129030117/http://www.praguemonitor.com/en/258/czech_business/17581/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-09-08}}</ref>, salbuespenak egon badaitezke ere. Erditzeak ordubetetik hiru ordutara iraun dezake<ref name=":1" /> eta jaio ondoren ordubetera arkumea gai da zutik jartzeko. Hainbat ardiren arkume jaioberriek taldea eratzen dute. Honen helburua hainbat amaren begiradak zaindu ahal izatea eta beraien arteko harremanak eratzea izaten da<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Smith M.S., Barbara; Mark Aseltine PhD; Gerald Kennedy DVM|urtea=1997|izenburua=Beginning Shepherd's Manual (2. edizioa)|url=https://archive.org/details/beginningshepher0000smit|argitaletxea=Ames, Iowa: Iowa State University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-8138-2799-5|hizkuntza=}}</ref>.

== Izaera ==

=== Taldekoia ===
Ardia animalia oso taldekoia da eta artalde guztiak buruzagi bakarrari jarraitzen dio, sarritan mugitzen den aurrena baino ez da une horretako buruzagia. Taldetik bakartua gelditzen den ardia asko estresatzen da<ref name=":2" />. Artalde erraldoietan familia bereko azpitaldeak eratzen dira<ref name=":0" />.

Ardiek ez dute beren lurraldea defendatzen eta harrapari bat sartzen denean ihes egiteko joera izaten dute. Ardi adardunek babes posturak har ditzakete, arkume jaioberriak defendatzeko bereziki<ref name=":0" />.

[[Fitxategi:Shepherding at Ty'n Cornel, Cwm Doethie, Ceredigion - geograph.org.uk - 1427243.jpg|270px|thumb|Artzaia eta txakurra artaldea gidatzen.]]
Izaera taldekoi horren ondorioz etxekotu zen aurreneko espezietako bat izan zen eta gaur egun ere oso baliagarria izaten da artzaiarentzat.

=== Hierarkia ===
Arrazaren arabera [[hierarkia]] estuagoa edo lausoagoa izaten da. [[Ardi merino]]etan hierarkia lerroak ezar daitezke, baina Border Leicester ardietan lehiaketak ezartzen du lehentasuna<ref>{{Erreferentzia|izena=V. R.|abizena=Squires|izenburua=Leadership and dominance relationships in Merino and Border Leicester sheep|orrialdeak=263–274|hizkuntza=en|abizena2=Daws|izena2=G. T.|data=1975-07-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/030437627590019X|aldizkaria=Applied Animal Ethology|alea=3|zenbakia=1|issn=0304-3762|doi=10.1016/0304-3762(75)90019-X|sartze-data=2020-09-09}}</ref>. Adar tamaina ezberdineko aharien artean ez da apenas borrokarik izaten, adar handienak dituenak hierarkia posizio garaiagoa izaten du horrela. Adar tamaina berdinekoen artean, ordea, borroka bidez lortzen da kokapen soziala<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Budiansky, Stephen|urtea=1999|izenburua=The Covenant of the Wild: Why animals chose domestication|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-300-07993-7|hizkuntza=}}</ref>.

=== Inteligentzia eta ikasteko gaitasuna ===
Inteligentzia gutxiko animalia gisa deskribatzen bada ere, [[Illinoisko Unibertsitatea]]k egindako ikerketa batek erakutsi du [[behi]]aren pareko inteligentzia duela, [[txerri]]arena baino apur bat gutxiago<ref name=":0" />. Ardiak bere taldekideak eta zaintzen duen gizakia ezagutu eta urteetan gogoratzen ditu haien aurpegiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Keith M.|abizena=Kendrick|izenburua=Sheep don't forget a face|orrialdeak=165–166|hizkuntza=en|abizena2=da Costa|abizena3=Leigh|abizena4=Hinton|abizena5=Peirce|izena2=Ana P.|izena3=Andrea E.|izena4=Michael R.|izena5=Jon W.|data=2001-11|url=https://www.nature.com/articles/35102669|aldizkaria=Nature|alea=6860|zenbakia=414|issn=1476-4687|doi=10.1038/35102669|sartze-data=2020-09-09}}</ref>. Aurpegiko keinuei ere erreparatzen die eta gai da egoera emozionalak identifikatzeko. Ardiak bere izena ere ikasten du<ref name=":0" />.

== Garrantzia ekonomikoa ==

=== Kopurua ===
Ardiaren erabilera ekonomikoaren ondorioz, eta [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] Janari eta Nekazaritza ([[FAO]]) zerbitzuak emandako datuen arabera, [[2018]]an 1.209.470.000 ardi zeuden munduan. Haietatik gehienak [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] eta [[Australia]]n.

{| class="wikitable"
|+Ardi kopurua (2018)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAOSTAT|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QA|aldizkaria=www.fao.org|sartze-data=2020-09-08}}</ref>
|-
! # !! Herrialdea !! Kopurua<br/>(milioika abelburu) !! Munduko ekozipenaren<br/> ehunekoa
|-
| 1 || {{Bandera|Txina}}|| align="center" |164,08 || align=center|% 13,57
|-
| 2 || {{Bandera|Australia}}|| align="center" |70,07 || align=center|% 5,79
|-
| 3 || {{Bandera|India}}|| align="center" |61,67 || align=center|% 5,09
|-
| 4 || {{Bandera|Nigeria}}|| align="center" |42,97 || align=center|% 3,55
|-
| 5 || {{Bandera|Sudan}}|| align="center" |40,84 || align=center|% 3,38
|-
| 6 || {{Bandera|Iran}}|| align="center" |39,67 || align=center|% 3,28
|-
| 7 || {{Bandera|Erresuma Batua}}|| align="center" |33,78 || align=center|% 2,79
|-
| 8 || {{Bandera|Turkia}}|| align="center" |33,68|| align=center|% 2,78
|-
| 9 || {{Bandera|Txad}}|| align="center" |33,22 || align=center|% 2,74
|-
| 10 || {{Bandera|Etiopia}}|| align="center" |31,69 || align=center|% 2,62
|}

=== Erabilera ===

==== Elikagaiak ====
Ardiaren [[esne]]a eta haragia hasierako zibilizazioetan dagoeneko kontsumitzen zen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=|abizena=Simmons, Paula; Ekarius, Carol|urtea=2001|izenburua=Storey's Guide to Raising Sheep (3. edizioa)|url=https://archive.org/details/storeysguidetora0000simm_u9e9|argitaletxea=North Adams, Massachusetts: Storey Publishing|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-58017-262-2|hizkuntza=}}</ref>.

XXI. mendearen hasieran [[ardi-haragi]]aren kontsumitzaile handienak [[Persiar golkoa]] inguratzen duten estatu [[arabiar]]rak, [[ozeania]]rrak eta europarrak dira ([[Grezia]], [[Erresuma Batua]] eta [[Irlanda]])<ref name=":0" />. Arkume haragia jaten da batez ere, xamurrena bera baita, baina ardiaren edozein atal ere jangarria da – hesteak, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scottish Food and Drink {{!}} Traditional Scottish Food {{!}} Scotland.org|hizkuntza=en|url=https://www.scotland.org/about-scotland/food-and-drink|aldizkaria=Scotland|sartze-data=2020-09-08}}</ref>.

Ardiaren esnea herrialde batzuetan asko kontsumitzen bada ere gaur egun ekoizpen handiena [[esneki]]ena da, [[gazta]] eta, neurri txikiagoan, [[jogurt]]a. [[Euskal Herria]]n ardi gazta mota ugari ditugu, ezagunena ardi [[Ardi latx|Latxaren]] esneaz egiten den [[Idiazabal gazta]] da<ref>{{Erreferentzia|izena=Veiss Comunicación S. L. {{!}}|abizena=http://www.veiss.com|izenburua=Idiazabal gazta {{!}} Idiazabal|url=https://www.idiazabalgazta.eus/queso-idiazabal/deskribapena|aldizkaria=www.idiazabalgazta.eus|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. [[Erronkariko gazta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erronkari Gaztak|url=http://www.reynogourmet.com/index.php/eu/deiturak/jatorrizko-deiturak/erronkari-gazta/erronkari-gaztak|aldizkaria=www.reynogourmet.com|sartze-data=2020-09-08}}</ref> eta Iparraldeko [[gazta|gasnak]] ere ezagunak dira.

==== Artilea, larrua eta beste batzuk ====
[[Artile]]a izan zen ardiaren lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da. Europan bereziki garrantzi handia izan zuen, baina XX. mendean zuntz sintetikoak sortzearekin batera prezioek gainbehera handia izan zuten<ref name=":0" />. [[Larru]]arekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira eta baita [[Tapiz|alfonbrak]] ere. Ardiaren gantzarekin xaboiak eta kandelak egiten dira eta kartilagoekin lekedak, [[gelatina]] eta abar<ref name=":2" />. Ardien hesteak [[hestebete]]ak egiteko erabiltzen dira eta arkumeen hesteekin sutura [[Kirurgia|kirurgikoak]] eta musika tresnen sokak egiten dira<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Ensminger, M. E.; Parker, R. O.|urtea=1986|izenburua=Sheep and Goat Science (5. edizioa)|url=https://archive.org/details/sheepgoatscience05edensm|argitaletxea=Danville, Illinois: The Interstate Printers and Publishers Inc|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-8134-2464-X|hizkuntza=}}</ref>.

Ardiaren gorotzek [[zelulosa]] ugari dute eta ongarri gisa ezezik papera egiteko ere erabiltzen dira.

== Historia ==
[[Fitxategi:Collier de bélier, bois.jpg|150px|thumb|Marro lepokoak, XIX. mendea, [[Zuberoa]]. [[Euskal Museoa (Baiona)|Baionako Euskal Museoa]]]]
Ardiaren etxekotzea ''[[Mufloi|Ovis orientalis]]'' ([[mufloi]]) espezietik etorri omen zen. [[Ilgora Emankorra|Ilgora Emankorrean]] gertatu zen K. a. VII. milurtekoan<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Zohary|izenburua=The role of unconscious selection in the domestication of sheep and goats|orrialdeak=129–135|hizkuntza=en|abizena2=Tchernov|abizena3=Horwitz|izena2=E.|izena3=L. Kolska|data=1998|url=https://zslpublications.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1469-7998.1998.tb00082.x|aldizkaria=Journal of Zoology|alea=2|zenbakia=245|issn=1469-7998|doi=10.1111/j.1469-7998.1998.tb00082.x|sartze-data=2020-09-08}}</ref>. Hainbat aztarna aurkitu dira [[Irak]]en K. a. 9.000. urtekoak eta haiei [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] azterketa eginda gaur egungo ardien antzekoak zirela ondorioztatu dute.

== Etimologia ==
Ardien inguruan hitz eta ele asko sortu izan ditugu haien adin eta sexuaren arabera. Besteak beste, '''ardia''', '''[[ahari]]a''', '''[[arkume]]a''', '''arkaztea''', '''ardiantxa''', '''bildotsa''' eta '''axuria''' dira ezagunenak euskaldunon artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkumea, bildotsa; arkaztea, artantxoa eta ardia - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/urnieta/pasarteak/urn-020-039/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2020-09-08}}</ref>.

''Betutsa'' hiru urteko ardiari deitzen zaio. ''Beti hutsa'' esapidetik dator, alegia, hirugarren urtera iritsi eta antzu gelditu den aberea. Hala ere, izen hau ez da gehiegi erabiltzen.

Oro har, ardiei euskaraz '''abelxuriak''' esaten zaie, behiei – '''abelgorriak''' (bertako arraza gorriei behintzat), eta zaldi-behorrei – '''abelbeltzak'''.

== Euskal Herriko ardi arrazak ==

Euskal Herrian [[artzaintza]] indar handiko jarduera izan da. Haren lekuko dira bertan mantendu diren bertako ardien arraza ugari.

Haiei buruzko informazioa:
{{Txantiloi:Euskal Herriko ardi arrazak}}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|2}}

== Ikus, gainera ==
* [[Dolly ardia]]
* [[Ahari (mitologia)|Aari]], [[Euskal Herriko mitologia|Euskal mitologian]] ardiari buruzko kontuak jakiteko.
* [[Martak]]

* [[Zerrenda:Animalien hotsak]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Ardiak]]
[[Kategoria:Animalia etxekotuak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]]
[[Kategoria:Espezie kosmopolitak]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]]