Asia-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Kontinente infotaula
|izena                    = Asia
|irudia                   = [[Fitxategi:Asia (orthographic projection).svg|200px]]
|azalera                  = 44.579.000 km²
|biztanleria              = 4,140,336,501 bizt. (2011ko zenbatespena<ref name=list>[http://www.worldatlas.com/geoquiz/thelist.htm «Continents of the World: The List»] ''Worldatlas.com'' 2014ko otsailaren 19an begiratua.</ref>)
|dentsitatea              = 87 bizt/km²
|jentilizio               = asiar
|herrialdeak              = 49
|herrialde_zerrenda       =
|dependentziak            = 4
|estaturik_gabeko_nazioak = 7
|hizkuntzak               = [[txinera]], [[hindi]], [[urdu]], [[japoniera]] eta beste asko
|ordu_eremua              = [[UTC+2]]-[[UTC+12]]
|internet                 = [[.asia]]
|hiriak                   = [[Tokio]], [[Shanghai|Shangai]], [[Mumbai]], [[Manila]], [[Jakarta]]
}}
'''Asia''' munduko kontinenterik zabalena eta askotarikoena da. [[Eurasia]]ren lau bosten eta lurreko eremu lehorren herena hartzen ditu, eta ia osorik [[Ipar hemisferio|Ipar Hemisferioan]] dago. 44.579.000 km²ko eremua eta 4.140.336.501 biztanle ditu.
 
Mugak ez dira oso zehatzak. [[Uralak|Ural mendiek]], [[Ural|Ural ibaiak]], [[Kaspiar itsasoa|Kaspiar Itsasoak]], [[Kaukaso (mendikatea)|Kaukaso mendikateak]], [[Itsaso Beltza]]k, [[Bosforo]]k, [[Marmarako itsasoa|Marmara itsasoak]] eta [[Dardaneloak|Dardaneloek]] bereizten dute [[Europa]]tik; [[Bering (itsasartea)|Bering itsasarteak]] [[Ipar Amerika]]tik, eta [[Itsaso Gorria]]k eta [[Suezko kanala]]k [[Afrika]]tik. Asia barruan sartzen dira, orobat, [[Japonia]], [[Indonesia]] eta [[Malaysia]]ko uhartediak.

== Historia ==
{{Sakontzeko|Asiako historia}}
Duela 5.000 urte baino gehiago [[sumer]]iarrek [[Mesopotamia]], [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien arteko lurraldea, okupatu eta lehendabiziko [[hiri-estatu]]ak eratu zituzten: [[Ur (hiria)|Ur]], [[Uruk]] edo [[Lagash]]. [[Antzinaroa]]n zehar, Asian [[Indo haraneko kultura|Indus haranean]] eta [[Ibai Urdina|Yangtze]] ibaian zibilizazio inportanteak sortu ziren.
 
[[Alexandro Handia]]ren gudarosteak [[Indus]] ibai ertzeraino heldu ziren. [[Antzinako Erroma|Erromatarrek]] bizigune batzuk eratu zituzten India hegoaldean eta, beharbada, [[Indotxina]] hegoalderaino ere iritsi ziren. Hauen ondoren, Europa eta [[Ekialdeko Asia]]ren arteko lotura bakarra, [[Iran]], [[Bagdad]] eta [[Bizantzio]]ra, [[Zetaren Bidea|Zetaren bidean]] barrena, [[Txinako Herri Errepublika|Txinatik]] heldu ziren karabanek osatzen zuten. Turko-mongoliarrek [[Errusia]] eta [[Erdialdeko Europa]]ra egin zituzten bidaldien bidez jakin ziren Asiari buruzko lehen berriak. Ondoren etorri ziren [[Marco Polo]] eta [[Giovanni da Pian del Carpini|Giovanni da Pianen]] bidaiak, [[portugal]]dar eta [[herbehereak|herbeheretarren]] itsas aurkikundeak eta [[jesusen Konpainia|jesuiten]] egokimendua Txinako gortean.

[[Lurrunontzi]]en garapenarekin batera, Asiarako egarria piztu zen europarren artean: ingelesek eta frantsesek India aldera jo zuten, herri ugari ibili zen Txinako kostaldeko hiriak konkistatzeko gatazkan, Frantziak Indotxinako alde bat hartu zuen beretzat, espainiarrak [[Filipinak|Filipinetan]] egokitu ziren eta errusiarrek [[Siberia]]ren konkista bukatu zuten.

Asian sortu ziren hiru [[monoteismo|erlijio monoteista]] handienak: [[kristautasun]]a, [[islam]]a eta [[judaismo]]a.

== Geografia fisikoa ==
[[Fitxategi:Asia_satellite_plane.jpg|thumb|350px|<small>Asiako satelite irudia</small>]]
{{Sakontzeko|Asiako geografia}}
Asia 44 milioi [[kilometro koadro|km²]] area baino gehiago ditu, 44.936.000 [[kilometro koadro|km²]] hain zuzen. [[Kontinente]]aren mugak ez dira oso zehatzak, adibidez, [[Sinai]] [[penintsula]], [[Afrika]]rekin duen muga edozein [[kontinente]]aren zatia izan liteke. Era berean, [[Europa]]rekin dituen mugak ere ezberdinak dira adituen arabera: batzuetan [[Uralak|Ural mendiak]], bestetan [[Ural|Ural ibaia]] bera. [[Kaukasia|Kaukasoan]] ere eztabaidatsua da [[Georgia]], [[Armenia]] edo [[Azerbaijan]] [[europa]]rrak edo asiarrak diren ala ez.

Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:
* iparraldetik: [[Txeliuskin|Txeliuskin lurmuturra]] ([[Errusia]]);
* hegoaldetik: [[Roti|Roti uhartea]] ([[Indonesia]]);
* mendebaldetik: [[Baba lurmuturra]] ([[Turkia]]);
* ekialdetik: [[Dezhniov|Dezhniov lurmuturra]] (Errusia).

=== Orografia ===
[[Fitxategi:Himalaya sud avion.JPG|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Himalaia]]n munduko mendirik garaienak daude.</small>]]
[[Fitxategi:Varanasiganga.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Ganges]] ibaia [[Varanasi]]n ([[India]])</small>.]]
Era askotako lurraldeak ageri dira Asian. Iparraldean, [[Mendebaldeko Siberiako ordokia|Siberia]] eta Mongoliako ordokiak hedatzen dira; erdialdeko lurraldeak oso menditsuak dira ([[Anatolia]], Armenia, [[Iran]], [[Pamir]] eta [[Tibeteko goi-lautada|Tibeteko]] goi ordokiak; [[Kaukaso (mendikatea)|Kaukaso]], [[Hindu Kush]], [[Himalaia]], [[Tian Shan]], [[Altai (mendiak)|Altai]], [[Kunlun mendiak|Kunlun]] eta [[Stanovoi|Stanovoi mendiak]]); hegoaldeko penintsulak, oso erliebe higatuz osatuak ([[Arabia]], India eta Indotxina) eta uhartediak ([[Japonia]] eta [[Insulindia]]).

Asian daude lurreko mendi garaienak ([[Everest]], [[K2]] edo [[Annapurna]]), itsasoko sakanik sakonena ([[Marianak]], [[Mindanao]] ekialdea, 11.000 m) eta sakonune itxirik handiena ([[Itsaso Hila]], 393 m itsas mailaren azpitik). Hego-ekialdeko uharteak berriak eta jatorri bolkanikokoak dira ([[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] ''suzko gerria''). Asia ekialdeko ordokiak alubioi garraiakinezkoak dira gehienak, edo mendilerroen eta itsasoaren arteko zerrenda meheak osatzen dituzte ([[Annam]], [[Malaysia]], [[Sumatra]], [[Borneo]]). Ekialdeko itsasertza, bestalde, biztanleria sakabanatu duten badia, golko, uharte eta penintsulez betea ageri da.

=== Hidrologia ===
Asiako erliebearen banaketak lau ibai sistema nagusi eragin ditu:
* Iparraldean, Siberiako sistema. [[Mongolia]] nahiz [[Siberia]]ko mendikateetan sortzen diren ibaiek [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artikora]] nahiz [[Okhotskeko itsasoa|Okhotskeko itsasora]] jotzen dute: [[Ob]]i, [[Jenisei]], [[Lena (ibaia)|Lena]] edo [[Amur]].
* [[Tibet]]eko sistema. Ibai guztiak [[Tibeteko goi-lautada|Tibeteko goi ordokian]] jaio eta [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] nahiz [[Hego-ekialdeko Asia]] zeharkatzen dute, ibilbide guztiz bihurriak eratuz: [[Ibai Horia]], [[Ibai Urdina]], [[Mekong]], [[Saluen|Salween]], [[Irawadi]].
* Himalaiako sistema, [[Himalaia]]n sorturiko ordoki ibaiek osatua: [[Brahmaputra]], [[Indus]], [[Ganges]].
* Aralgo sistema, ura [[Aral itsasoa|Aral]] barne itsasora isurtzen diren [[Amu Daria]] eta [[Sir Daria]] ibaiek osatua nagusiki.

Lau sistema nagusi hauez gainera, lurralde bakoitzeko sistemak aurki daitezke, hala nola, [[Persiar golkoa|Persiako golkora]] isurtzen diren [[Tigris]] eta [[Eufrates]]ek osatutakoa.

Aintzira garrantzitsuenak hauek dira:
* ur gazikoak: [[Kaspiar itsasoa]], [[Aral itsasoa]] eta [[Itsaso Hila]];
* ur gezakoak: [[Baikal|Baikal aintzira]].

=== Itsasaldea ===
Asiak [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artiko]], [[Ozeano Barea]], [[Indiako ozeanoa]] eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoak]] inguraturik dago. Barneko itsaso ugari dauzka, hala nola, [[Arabiako itsasoa]], [[Hego Txinako itsasoa|Hegoaldeko Txinako Itsasoa]], [[Javako itsasoa]], [[Ekialdeko Txinako itsasoa|Ekialdeko Txinako Itsasoa]], [[Japoniako itsasoa]], [[Okhotskeko itsasoa]], [[Bering (itsasoa)|Bering itsasoa]], [[Kara|Karako itsasoa]], [[Barents|Barentseko itsasoa]], eta abar. [[Golko]] nagusiak [[Persiar golkoa|Persiako golkoa]], [[Omango golkoa]], [[Bengalako golkoa]], [[Thailandiako golkoa|Siamgo golkoa]], [[Tonkingo golkoa]] eta [[Anadirko golkoa]] dira. [[Penintsula]] aipagarrienak [[Anatolia]], [[Arabia]], [[India]], [[Malaysiako penintsula|Malaka]], [[Indotxina]], [[Korea]] eta [[Kamtxatka]] dira eta [[uharte]]ak [[Zipre]], [[Maldivak]], [[Sri Lanka]], [[Indonesia|Indonesiar uhartedia]], [[Taiwan]], [[Japonia]], [[Sakhalin]], [[Siberia Berriko uharteak]], [[Ipar uhartea|Ipar Uhartea]] eta [[Zembla Berria]].

=== Klima ===
[[Fitxategi:Rice Cultivation Vietnam.1024x768.jpg|thumb|250px|eskuinera|<sup>[[Arroz]] saila goldatzen [[asiar bufalo]] batekin, [[Vietnam]].</sup>]]
Hain zabala izanik, mota guztietako klimak ditu Asiak. [[Siberia]]ko [[klima kontinental]]a da, neguak izugarri hotz eta gogorrak dituena. [[Lurzoru]]aren parte handi bat izoztua dago ([[permafrost]]). Erdialdeko Asiako lurralde guztietako klima ere kontinentala da. Hegoaldean, [[montzoi]]ek eragin handia dute. Bertan iristen dira munduko euri kopururik handienak ere (11.000 mm inguru, [[Bangladesh]] eta [[Assam]]en). Berorik handiena [[India]] eta [[Pakistan]] arteko [[Thar basamortua]]n egiten du. Lurralde hotzena, bestalde, Siberiako ipar-ekialdeko [[Verkhoiansk]] da (-66&nbsp;°C). [[Hego-ekialdeko Asia]]n eta [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] hegoaldeko itsasaldeetan [[zikloi tropikal|tifoi]] ugariko [[klima tropikal]] euritsua da nagusi. [[Sonda uharteak|Sonda uharteetako]] klima aldiz, [[klima ekuatorial|ekuatoriala]] da, urtarorik gabea. Beste lurralde batzuek, azkenik, klima bereziak dituzte: [[Tibeteko goi-lautada|Tibet]], 4.500 m-tik gora dagoen goi-ordokia; [[Kuroshio itsaslasterra|Kuroshio itsaslaster]] beroak [[Japonia]]n eragiten duen egoera berezia, etab.
        
=== Landaredia ===
Iparraldetik hasita hegoalderantz, alde handiak daude landaredian, lurralde batetik bestera, klimaren arabera. Ozeano Artiko aldeko [[tundra]], Siberiako [[taiga]] handiak gero, eta [[urki]] nahiz [[Lertxun (zuhaitza)|lertxun]] basoak ondoren. Hegoalderago belar [[estepa]]k zabaltzen dira ([[Mongolia]], [[Kazakhstan]] iparraldea), [[Kaspiar itsasoa|Kaspiar itsasotik]] [[Gobi]] basamortura luzatzen den lurralde idorraren mugan. Tibeten mendi garaietako landaredia aurki daitekeen bitartean, [[India]] eta [[Hego-ekialdeko Asia]] oihan tropikalez horniturik ageri dira. [[Malaysia]] eta [[Sonda uharteak|Sonda]] lurralde tropikalak dira. Txina iparraldean, estepak eta oihanak tartekatzen dira. Txina hegoaldean, ordea, oihan subtropikal hezea ageri da. [[Japonia]]n hiru klima bereizten dira: siberiarra, epela eta subtropikala. Asian landare mota guztiak aurki daitezke ia. Animaliei buruz, beste horrenbeste esan daiteke.
  
== Etnografia ==
[[Fitxategi:Mongolian nomads.jpg|thumb|250px|eskuinera|<sup>[[Mongol]] nomadak. Khövsgöl, [[Mongolia]].</sup>]]
Asiako gizakiaren lehen aztarnak guztiz antzinakoak diren arren ([[Pekingo gizaki]]a, [[Javako gizaki]]a), arrazak berandu arte baizik ez ziren banatu, antza denez. Lau gizatalde handi bereiz daitezke Asian: paleo-siberiarrak, turko-mongolak, [[indoeuropar]]rak eta indonesiarrak, mendeetan zehar elkarrekin nahasi diren arraza-familia desberdin askotan banatuak.

Paleo-siberiar jatorrikoak dira [[Siberia]]n bizi diren herriak ([[tungus]]ak, [[Nenets (herria)|samoiedoak]], [[ainu]]ak, …); turko-mongolak, [[Erdialdeko Asia]], [[Mongolia]]ko eta [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] iparraldeko [[mongol]]ak eta turkoak; indonesiarrak [[Hego-ekialdeko Asia]] eta, mongoloideekin nahasian, Txina hegoaldean; indoeuroparrak, azkenik, [[India]], [[Afganistan]] eta [[Erdialdeko Asia]]ko lurralde batzuetan egokitu ziren. Gizatalde handi horien ingurukoak dira jatorria oraindik behar bezala ezagutzen ez den beste arraza batzuk: Hego Indiako drabidiarrak, japoniarrak, tibeto-birmaniarrak, [[Mon-Khmer]] eta melanesiar bide diren [[Sonda uharteak|Sonda uharteetako]] biztanleak.

Asiako arraza nagusia, halaz ere, mongoloidea dela esan daiteke: ilea beltza eta leuna; larruazala, boli koloretik hori ilunera; betazalen toles epikantiarra eta, jaiotzean, [[giltzurrun]]en gaineko orbana, ''mongoliar'' izenekoa. Asiarren altuera herritik herrira aldatu egiten da: ipar txinatarrak garaiak eta sendoak dira; hegoaldekoak, berriz, txikiak eta argalagoak. Erdialdeko Asiako mendialdeetan maiz ageri da begi argiko indoeuroparra. Arraza zabalduenen ondoan, beste txikiago batzuk desagertzear daude gaur egun ([[Sri Lanka]]ko [[vedda etnia|veddak]], [[Filipinak|Filipinetako]] [[negrito]]ak, [[Japonia]] iparraldeko ainuak).

Arraza migrazioak ibaiei jarraituz gertatu izan dira gehienetan, itsasertzerantz betiere. Barneko lurraldeek, herri nomaden bizileku izaki, ez dute inoiz biztanleria dentsitate handirik izan. Nekazari jendez osaturik dauden itsasertzeko ordokiek eta ibai bokalek ([[Ganges]] aldea, Txina hegoaldeko haranak), aldiz, giza kontzentrazio handiak dituzte. Eskualde hauetan (Ganges aldeko India, Txina) oso laster garatu ziren anitz zibilizazio.

Gutxiengo herri eta etniko asko daude herrialde subiranoen artean.

* [[Abaza]]k, [[abkhaz]]ak edo [[abkhaziar]]rak, [[adige]]ak edo [[zirkasiar]]rak, [[aleut]]ak, [[altai]]ak, [[assamdar]]rak, [[avar]]rak, [[balkar]]rak, [[balutx]]ak, [[baxkir]]rak, [[bengalar]]rak, [[Bodo (etnia)|bodoak]], [[buriat]]ak, [[cham]]ak, [[changpa]]k, [[dogra]]k, [[dolgan]]ak, [[erromani]]ak, [[evenk]]ak, [[han]]ak, [[hazara]]k, [[ingux]]etiarrak, [[jakut]]ak, [[kabardino]]ak, [[kalmuk]]ak, [[kannada]]k, [[karatxai]]ak, [[kareliar]]rak, [[karen]]ak, [[kazakh]]standarrak, [[khakas]]ak, [[khanti]]ak, [[khmer]]rak, [[kirgiz]]istandarrak, [[komi]]ak, [[mansi]]ak, [[mantxu]]ak, [[mari]]ak, [[Miao (herria)|miaoak]], [[mon]]ak, [[mongol]]ak, [[mordoviar]]rak, [[Nenets (herria)|nenetsak]], [[oirat]]ak, [[osetiar]]rak, [[paxtun]]ak, [[rohingya]]k, [[sami]]ak edo [[laponiar]]rak, [[shan]]ak, [[tajik]]istandar, [[tamil]]ak, [[Tartaro (herria)|tartaroak]], [[tibetar]]rak, [[tungus]]ak, [[turkmen]]ak, [[txerkes]]ak, [[txetxen]]ak, [[txuktxi]]ak, [[txuvax]]ak, [[udmurt]]ak, [[uigur]]rak, [[uzbeko]]ak, [[xerpa]]k, [[zhuang]]ak, [[zingales]]ak.

== Geografia politikoa ==
=== Azpisailkapena ===
Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:
* [[Asia|Mendebaldeko Asia]]
* [[Ekialdeko Asia]]
* [[Hego-ekialdeko Asia]]
* [[Iparraldeko Asia]] ([[Siberia]] eskualdea)
* [[Hegoaldeko Asia]]
* [[Erdialdeko Asia]]

Hona hemen, taula batean:
{{Asiako herrialde eta lurralde aurkibidea}}

[[Europa]]ren ikuspuntutik Asia osoa «Ekialde» izenaz ezaguna zen. Distantzia kontuan hartuta, bi sailkapen tradizional daude:
* Hegoaldeko [[Europa]]n:
** [[Ekialde Hurbila]]: [[Libano]], [[Palestinako Estatua|Palestina]], [[Israel]], [[Turkia]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Irak]] eta [[Arabia]]; eta [[Egipto]] osoa, [[Afrika]]n dagoen zatia barne.
** [[Ekialde Hurbila|Ekialde Ertaina]]: [[Iran]], [[Pakistan]], [[India]] eta ingurukoak.
** [[Ekialde Urruna]]: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[Korea]], [[Japonia]] eta [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] herrialdeak.
* Herrialde [[Ingeles|anglo-saxoientzat]]:
** ''Middle East'' ({{lang-eu|Ekialde Ertaina}}): [[Ekialde Hurbil]]eko herrialdeak barne hartzen ditu, [[Turkia]] izan ezik.
** ''Far East'' ({{lang-eu|[[Ekialde Urruna]]}}), [[India]] barne, eta batzuetan baita [[Pakistan]] eta [[Afganistan]] ere.

Bai batzuentzat, bai besteentzat, [[Errusia]] [[Europa]] da.

=== Banaketa politikoak ===
Luzaroan kolonizaturik bizi ondoan, estatu burujabeek osatutako kontinentea da egun Asia. [[Errusia]]rrek ustiatzen dituzten [[Siberia]] handi zabaleko biztanle gutxiko lurraldeak, eta berriki arte herri kolonizatzaile europarren esku egon diren portu batzuk ([[Hong Kong]], [[Macau]]) bazterrera utzita, estatu burujabeak osatu dira, nahiz eta burujabetza horiek behinolako kolonizatzaileen gogora gertatu, askotan, eta nazionalitateak errespetatu gabe, beste hainbatetan.

[[Txinako Herri Errepublika|Txina]] da Asiako estatu garrantzitsuena, zabalena (Asia errusiarra izenekoaren ondotik) eta jendeztatuena. [[India]] dator ondoren, [[Pakistan]], [[Afganistan]] eta estatu himalaiarrak ([[Nepal]], [[Sikkim]] eta [[Bhutan]]) inguru geografiko berean dituelarik. Hego-ekialdeko Asiak [[Myanmar]], [[Thailandia]], [[Laos]], [[Kanbodia]] eta [[Vietnam]] estatuak hartzen ditu mendebaldetik ekialdera. Asia Erdialdearen mendebaldean lau errepublika ageri dira: [[Kazakhstan]], [[Tajikistan]], [[Uzbekistan]] eta [[Turkmenistan]], [[Kaspiar itsasoa|Kaspiar Itsasoa]] eta [[Tian Shan]] mendikatearen artean. [[Mongolia]] Siberia eta Txina arteko mendien artetik ageri da. [[Koreako penintsula]] [[Mantxuria]]tik irteten da.

Uharte estatuen artean, azkenik, hauek aipatu behar dira: [[Sri Lanka]] (Zeilan zena), Indiaren hegoaldean; Andaman eta Nikobar uharteak, Myanmar eta [[Sumatra]] artean; [[Malaysia]]ko federazioa ([[Malaysiako penintsula]] eta [[Borneo]] uharteko iparraldea); [[Indonesia]] (Sumatra, [[Java (uhartea)|Java]], [[Bali]], Sonda Txikiko uharteak, [[Kalimantan]] —Borneo uharteko alderik handiena—, [[Sulawesi]] uharteak, Maluku uharteak eta Irian, [[Ginea Berria|Ginea Berriko]] mendebaldea; [[Filipinak]]; [[Taiwan]] uhartea, egun Txinatik bereizia, eta [[Japonia]], ekialdean dagoen Asiako lurraldea, lau uharte bolkanikok osatua.

Estatu barruko arazo politikoek, kanpoko herrien laguntzaz, hautsi dute zenbaitetan herrien batasun etnikoa. [[Korea]] bitan banatu zen [[1953]]an: [[Ipar Korea]], herri errepublika, komunista, eta [[Hego Korea]], errepublika kapitalista, gaur ere tinko dirauen banakuntza. Gisa bereko bereizkuntza izan zuen [[Vietnam]]ek [[1954]] eta [[1976]] urteen artean: herri errepublika [[Ipar Vietnam]]en eta [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBen]] mendeko errepublika hegoaldean. Ipar Vietnameko gudarosteak [[Hego Vietnam]]eko gerrillariekin bat eginik, Hego Vietnamgo eta Ameriketako Estatu Batuetako armadei nagusitu ondoren berriz batu zen Vietnam.

Taiwan uharteko errepublika Txinako kapitalismoaren feudoa izan zen, [[1949]]tik aurrera, kontinenteko Txina komunistaren aurrez aurre. Herri desberdin asko hartzen zituen Indiako estatu koloniala bitan banatu zen [[1947]]an: mendebalde eta ekialdeko lurraldeek [[Pakistan]] estatua osatu zuten (gehiengo [[musulman]]a), eta erdialdeko zatirik handienak [[India]]ko errepublika. [[1971]]. urtean, Ekialdeko Pakistan bestetik bereizi eta [[Bangladesh]] estatua sortu zen bertan. Historian zehar burujabe izan zen [[Tibet]], Txinaren mendean dago gaur egun. Asiako herri guztiak ari dira, zein bere aukera politikoen arabera (sozialismoa nahiz ekonomia liberala), industrian eta ekonomian duten atzerapenaren aurkako ahaleginean. Japonia eta Txina dira nagusi arlo honetan.

=== Estatuak ===
[[Fitxategi:Flickr - Shinrya - Shanghai Skyline HDR.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Shanghai]], [[Txinako Herri Errepublika|Txina]].</small>]]
[[Fitxategi:Anant Chaturdashi.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>Ganesh Chaturthi jaialdi hinduista, [[Mumbai]], [[India]]</small>.]]
[[Fitxategi:Semeru Bromo Temple.JPG|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Java (uhartea)|Javako]] sumendiak, [[Indonesia]]</small>.]]
[[Fitxategi:Karachi sky line.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Karatxi]], [[Pakistan]]</small>.]]
[[Fitxategi:Agriculture of Bangladesh 5.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Haor]]ko nekazariak, [[Bangladesh]]</small>.]]
[[Fitxategi:Skyscrapers of Shinjuku 2009 January (revised).jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[Tokio]], [[Japonia]]</small>.]]
[[Fitxategi:Sagada rice terraces.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>Sagadako arroz terrazak, [[Filipinak]]</small>.]]
{| class="references-small sortable wikitable"
! style="line-height:95%; width:2em" class="unsortable" | Bandera
! style="line-height:95%; width:2em" class="unsortable" | Armarria
! Izena
! Biztanleria
! Eremua (km²)
! Hiriburua
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Afganistan}}
| style="text-align:center;"| 
| [[Afganistan]]
| style="text-align:right;"| 30.419.928
| style="text-align:right;"| 647.500
| [[Kabul]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Arabiar Emirerri Batuak}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of the United Arab Emirates.svg|20px]]
| [[Arabiar Emirerri Batuak]]
| style="text-align:right;"| 5.314.317
| style="text-align:right;"| 83.600
| [[Abu Dhabi]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Armenia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Armenia.svg|20px]]
| [[Armenia]]
| style="text-align:right;"| 2.970.495
| style="text-align:right;"| 29.743
| [[Erevan]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Azerbaijan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Azerbaijan.svg|20px]]
| [[Azerbaijan]]
| style="text-align:right;"| 9.493.600
| style="text-align:right;"| 86.600
| [[Baku]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Bahrain}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Bahrain.svg|20px]]
| [[Bahrain]]
| style="text-align:right;"| 1.248.348
| style="text-align:right;"| 760
| [[Manama]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Bangladesh}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:National emblem of Bangladesh.svg|20px]]
| [[Bangladesh]]
| style="text-align:right;"| 150.039.000
| style="text-align:right;"| 147.570
| [[Dhaka]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Bhutan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem_of_Bhutan.svg|20px]]
| [[Bhutan]]
| style="text-align:right;"| 716.896
| style="text-align:right;"| 38.394
| [[Thimphu]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Brunei}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Brunei.svg|20px]]
| [[Brunei]]
| style="text-align:right;"| 408.786
| style="text-align:right;"| 5.765
| [[Bandar Seri Begawan]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Ekialdeko Timor}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of East Timor.svg|20px]]
| [[Ekialdeko Timor]]
| style="text-align:right;"| 1.143.667
| style="text-align:right;"| 14.874
| [[Dili]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Errusia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of Arms of the Russian Federation.svg|20px]]
| [[Errusia]]
| style="text-align:right;"| 142.517.670
| style="text-align:right;"| 17.098.242
| [[Mosku]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Filipinak}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of Arms of the Philippines.svg|20px]]
| [[Filipinak]]
| style="text-align:right;"| 92.337.852
| style="text-align:right;"| 300.000
| [[Manila]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Georgia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Greater coat of arms of Georgia.svg|20px]]
| [[Georgia]]
| style="text-align:right;"| 4.570.934
| style="text-align:right;"| 69.700
| [[Tbilisi]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Hego Korea}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of South Korea.svg|20px]]
| [[Hego Korea]]
| style="text-align:right;"| 50.004.441
| style="text-align:right;"| 100.210
| [[Seul]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|India}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of India.svg|20px]]
| [[India]]
| style="text-align:right;"| 1.205.073.612
| style="text-align:right;"| 3.287.263
| [[New Delhi]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Indonesia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:National emblem of Indonesia Garuda Pancasila.svg|20px]]
| [[Indonesia]]
| style="text-align:right;"| 248.645.008
| style="text-align:right;"| 1.904.569
| [[Jakarta]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Ipar Korea}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of North Korea.svg|20px]]
| [[Ipar Korea]]
| style="text-align:right;"| 24.589.122
| style="text-align:right;"| 120.538
| [[Piongiang|Pyongyang]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Irak}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg|20px]]
| [[Irak]]
| style="text-align:right;"| 31.129.225
| style="text-align:right;"| 438.317
| [[Bagdad|Baghdad]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Iran}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Iran.svg|20px]]
| [[Iran]]
| style="text-align:right;"| 78.868.711
| style="text-align:right;"| 1.648.195
| [[Teheran]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Israel}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Israel.svg|20px]]
| [[Israel]]
| style="text-align:right;"| 7.590.758
| style="text-align:right;"| 20.770
| [[Jerusalem]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Japonia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Imperial Seal of Japan.svg|20px]]
| [[Japonia]]
| style="text-align:right;"| 127.368.088
| style="text-align:right;"| 377.915
| [[Tokio|Tokyo]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Jordania}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Jordan.svg|20px]]
| [[Jordania]]
| style="text-align:right;"| 6.508.887
| style="text-align:right;"| 89.342
| [[Amman]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Kanbodia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Cambodia.svg|20px]]
| [[Kanbodia]]
| style="text-align:right;"| 14.952.665
| style="text-align:right;"| 181.035
| [[Phnom Penh]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Kazakhstan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Kazakhstan.svg|20px]]
| [[Kazakhstan]]
| style="text-align:right;"| 17.522.010
| style="text-align:right;"| 2.724.900
| [[Nursultan]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Kirgizistan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:National emblem of Kyrgyzstan.svg|20px]]
| [[Kirgizistan]]
| style="text-align:right;"| 5.496.737
| style="text-align:right;"| 199.951
| [[Bixkek|Bishkek]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Kuwait}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Kuwait.svg|20px]]
| [[Kuwait]]
| style="text-align:right;"| 2.646.314
| style="text-align:right;"| 17.818
| [[Kuwait (hiria)|Kuwait Hiria]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Laos}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Laos.svg|20px]]
| [[Laos]]
| style="text-align:right;"| 6.586.266
| style="text-align:right;"| 236.800
| [[Vientian]]e
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Libano}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Lebanon.svg|20px]]
| [[Libano]]
| style="text-align:right;"| 4.140.289
| style="text-align:right;"| 10.400
| [[Beirut]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Malaysia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Malaysia.svg|20px]]
| [[Malaysia]]
| style="text-align:right;"| 29.179.952
| style="text-align:right;"| 329.847
| [[Kuala Lumpur]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Maldivak}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Maldives.svg|20px]]
| [[Maldivak]]
| style="text-align:right;"| 394.451
| style="text-align:right;"| 298
| [[Male|Malé]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Mongolia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:State emblem of Mongolia.svg|20px]]
| [[Mongolia]]
| style="text-align:right;"| 3.179.997
| style="text-align:right;"| 1.564.116
| [[Ulan Bator]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Myanmar}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:State seal of Myanmar.svg|20px]]
| [[Myanmar]]
| style="text-align:right;"| 54.584.650
| style="text-align:right;"| 676.578
| [[Naypyidaw]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Nepal}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Nepal.svg|20px]]
| [[Nepal]]
| style="text-align:right;"| 29.890.686
| style="text-align:right;"| 147.181
| [[Katmandu]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Oman}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:National emblem of Oman.svg|20px]]
| [[Oman]]
| style="text-align:right;"| 3.090.150
| style="text-align:right;"| 309.500
| [[Maskat]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Pakistan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:State emblem of Pakistan.svg|20px]]
| [[Pakistan]]
| style="text-align:right;"| 190.291.129
| style="text-align:right;"| 796.095
| [[Islamabad]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Palestina}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Palestine (alternative).svg|20px]]
| [[Palestinako Estatua|Palestina]]
| style="text-align:right;"| 4.279.699
| style="text-align:right;"| 6.220
| [[Gazako zerrenda|Gaza]]/[[Ramallah]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Qatar}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Qatar.svg|20px]]
| [[Qatar]]
| style="text-align:right;"| 1.951.591
| style="text-align:right;"| 11.586
| [[Doha]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Saudi Arabia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Saudi Arabia.svg|20px]]
| [[Saudi Arabia]]
| style="text-align:right;"| 26.534.504
| style="text-align:right;"| 2.149.690
| [[Riad|Riyadh]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Singapur}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Singapore (blazon).svg|20px]]
| [[Singapur]]
| style="text-align:right;"| 5.353.494
| style="text-align:right;"| 697
| [[Singapur]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Siria}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Syria.svg|20px]]
| [[Siria]]
| style="text-align:right;"| 22.530.746
| style="text-align:right;"| 185.180
| [[Damasko]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Sri Lanka}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Sri Lanka.svg|20px]]
| [[Sri Lanka]]
| style="text-align:right;"| 21.481.334
| style="text-align:right;"| 65.610
| [[Kolonbo]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Taiwan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Republic of China National Emblem.svg|20px]]
| [[Taiwan]]
| style="text-align:right;"| 23.261.747
| style="text-align:right;"| 36.193
| [[Taipei]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Tajikistan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Tajikistan.svg|20px]]
| [[Tajikistan]]
| style="text-align:right;"| 7.768.385
| style="text-align:right;"| 143.100
| [[Duxanbe|Dushanbe]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Thailandia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Garuda Emblem of Thailand.svg|20px]]
| [[Thailandia]]
| style="text-align:right;"| 67.091.089
| style="text-align:right;"| 513.120
| [[Bangkok]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Turkia}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Turkey.svg|20px]]
| [[Turkia]]
| style="text-align:right;"| 79.749.461
| style="text-align:right;"| 783.562
| [[Ankara]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Turkmenistan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of Arms of Turkmenistan.svg|20px]]
| [[Turkmenistan]]
| style="text-align:right;"| 5.054.828
| style="text-align:right;"| 488.100
| [[Asgabat|Ashgabat]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Txina}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:National Emblem of the People's Republic of China (2).svg|20px]]
| [[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
| style="text-align:right;"| 1.343.239.923
| style="text-align:right;"| 9.596.961
| [[Pekin|Beijing]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Uzbekistan}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of Arms of Uzbekistan.svg|20px]]
| [[Uzbekistan]]
| style="text-align:right;"| 28.394.180
| style="text-align:right;"| 447.400
| [[Taxkent|Tashkent]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Vietnam}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Coat of arms of Vietnam.svg|20px]]
| [[Vietnam]]
| style="text-align:right;"| 91.519.289
| style="text-align:right;"| 331.212
| [[Hanoi]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Yemen}}
| style="text-align:center;"| [[Fitxategi:Emblem of Yemen.svg|20px]]
| [[Yemen]]
| style="text-align:right;"| 24.771.809
| style="text-align:right;"| 527.968
| [[Sana]]
|-
| style="text-align:center;"| {{Banderaikur|Zipre}}
| style="text-align:center;"|
| [[Zipre]]
| style="text-align:right;"| 1.099.341
| style="text-align:right;"| 9.251
| [[Nikosia]]
|}

=== Estaturik gabeko nazioak ===
* [[Kurdistan]]
* [[Tibet]]
* [[Balutxistan eskualdea|Balutxistan]]

== Hizkuntzak ==
Kontinentean hizkuntza asko erabiltzen dira, haien artean [[txinera]] hiztun gehien duen hizkuntza. Nagusiak hauek dira:
* [[Txinera]],
* [[Hindi]]
* [[Arabiera]],
* [[Japoniera]],
* Bahasa [[indonesiera]],
* [[Koreera]],
* [[Turkiera]],
* [[Hebreera]],
* [[Persiera]],
* [[Birmaniera]],
* [[Thailandiera|Tailandiera]],
* [[Tagalo]]g,
* [[Errusiera]],
* [[Armeniera]],
* eta abar.

Kolonizazioaren eraginez [[ingeles]]a eta [[frantses]]a erabiltzen dira antzinako kolonietan.

== Erlijioak ==
Asiako gehienen erlijioak [[budismo]]a, [[islam]]a eta [[hinduismo]]a dira, baina jarraitzaile asko dituzte [[konfuzianismo]]ak, [[taoismo]]ak, [[xintoismo|sintoismoak]], [[judaismo]]ak, animismoak, eta bestek ere.

== Kultura ==
* [[Asiako literatura|Asiar literatura]].

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014-02-19}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{Kontinente aurkibidea}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Asia]]