Astronomia-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
[[Fitxategi:Comet-Hale-Bopp-29-03-1997 hires adj.jpg||thumb|[[Argizagi]]ak aztertzen ditu '''astronomiak'''. Irudian, [[Hale-Bopp kometa]] zerua zeharkatzen, beste argizagi askorekin batera.]]
'''Astronomia''' ([[greziera|grekerazko]] ''ἄστρον'', ''astron''; "''argizagi, zeruko objektu''" eta ''νόμος'' , ''nomos'', "''arau, lege''" hitzetatik: "''argizagien legea''") zeruko objektu edo [[argizagi]]ak (hala nola [[izar]]rak, [[planeta]]k, [[kometa]]k, [[galaxia]]k) eta [[Lurraren atmosfera]]tik kanpo gertatzen diren fenomenoak ([[hondoko mikrouhinen erradiazio kosmiko|hondoko erradiazio kosmikoa]], esaterako) aztertzen dituen [[zientzia]] da. Aldi berean, astronomiaren adarra den [[kosmologia]]k [[unibertso]]aren sorrera eta bilakaera ere ikertzen du. Zientzia independentea bada ere, besteak beste [[fisika]], [[kimika]], [[geologia]] eta [[meteorologia]] zientzietako metodo, teoria eta emaitzak ere erabiltzen ditu bere ikerketak aurrera eramateko. Horrela, historian zehar [[behaketa-astronomia]] nagusi izan bada ere, gizakiak begiz edo berrikitan [[teleskopio]]ak erabiliz ezagutzen dituen argizagien mugimenduei behatu eta argizagi berriak biltzari ekiten baitzion batik bat, egun fisikaren teoriak aplikatzen dituen [[astrofisika]] ere funtsezko arloa bilakatu da argizagien eta unibertsoaren ikerketan, behaketa astronomikoek erakutsitakoa azalduz eta astrofisikaren beraren teoriak ere behaketek egiaztatzen dituztela. Astronomian jarduten duen ikertzaileari [[astronomo ospetsuak|astronomo]] deritzo eta, historian bakarrik aritzen baziren ere, egun astronomoak guztiz koordinaturik aritzen dira arlo ezberdinetan osaturiko lan-taldeetan, unibertsoa ulertzeko ahaleginak batuz.

Historiako lehenengo [[zientzia]] izan da astronomia. Zibilizazio eta kultura guztiek garatu duten argizagien jakintza, argizagien izaera eta mugimenduari buruzko teoria eta azalpen ezberdinak proposatuz. Hala ere, askotan [[zientzia]]tik at izaera [[jainko]]tiarra esleitu zaie argizagiei, [[eguzkia]]ren eta [[ilargia]]ren kasuan bereziki. Astronomia ez da, ordea, gizakiaren gorabeherak argizagiek eragiten dituztela baieztatzen duen [[astrologia]] arlo ez zientifikoarekin. Nolanahi ere, egun unibertsoaren ezagutza zientifikoa nagusi bada ere, zeruak naturaren agerpen liluragarrienetakoa izaten jarraitzen du.

== Astronomiaren atal nagusien garapena ==
{{sakontzeko|Astronomiaren historia}}
=== Posizio-astronomia ===
[[Fitxategi:Summer Solstice Sunrise over Stonehenge 2005.jpg|thumb|Udako solstizioa Stonehengeko monumentu megalitikotik.]]

==== Historiaurrea ====
Artean [[zientzia]] modernoaren metodologiarekin lantzen ez bazen ere, astronomiaren hastapenak antzinateko [[zibilizazio]] guztien ondare kulturalean azaltzen dira<ref>Testu honen pasarte batzuk [[Elhuyar Fundazioak]] egindako ZTHiztegian oinarritu dira. Testu hori [https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/astronomia hemen dago eskuragarri] eta cc-by-sa lizentziarekin argitaratuta dago. Egilea [[Jesus Arregi]] da.</ref>. Begi hutsez ikusten diren zeruko [[astro]] nabarmenenen [[higidura]] eta aldaketen ageritasunak [[gizaki]]a bultzatu zuten fenomeno horien erregistroa eta azterketa egitera. [[Eklipse]]ak, segur aski, eragin handiko fenomenoak ziren ikusgarritasunagatik, eta baita noizbehinka agertzen ziren [[kometa]] eta [[supernoba]]k ere. [[Izar finko]]ak ziren beste astroen higidura aztertzeko erreferentzia egokia.

[[Britainia Handi]]ko [[Stonehenge]]ko monumentu megalitikoa (K.a. 2400 eta 2200 artean eraikitzen hasia) lan horren ondorioa da. Adibidez, eraikuntzaren zentroan zegoen behatzaileari, zutarri batek zehazki erakusten zion nondik ateratzen zen [[Eguzkia]] [[udako solstizio]]an, eta hainbat zulotan sartutako egurrezko zutoinek [[Ilargi]]aren higiduraren ibilbideko puntu garrantzitsuenak markatzen zizkioten. Bistakoa da, hortaz, astronomiaren helburu izan ziren lehenengo astroak Eguzkia, Ilargia eta begi hutsez ikusten diren planetak izan zirela, eta lehenengo lanetako bat [[egutegi]]a antolatzea izan zela. [[Txinatar]]rek egina zuten berea K.a. XIV. mendean, eta kolonaurreko zibilizazio batzuek erabiltzen zituztenak oso zehaztasun handikoak ziren.

==== Antzinaroa eta Erdi Aroa ====
Gugandik hurbilago, beste batzuen artean, [[Antzinako Egipto|egiptoarrek]], [[babilonia]]rrek eta [[Antzinako Grezia|greziarrek]] garatu zuten astronomia. [[Antzinako Erroma|Erromatarren]] garaian eta [[Erdi Aroa]]n zehar, [[arabiar]]rek eta ekialdeko beste zibilizazio batzuek eraman zuten lekukoa. [[Errenazimentu]]arekin batera, garapen gunea berriz ere mendebaldeko Europan kokatu zen, eta astronomia indarrez lantzen hasi zen, kulturaren beste esparru guztiak bezala. Gainera, arrazoi praktikorik ere bazegoen astronomia lantzeko: garai haietan [[Esplorazioen Aroa|itsasoz bidaia luzeak egiten hasi ziren]], eta [[nabigazio]]rako ezinbestekoa zitzaien zeruaren ezagupena, bereziki [[latitude]]a.
[[Fitxategi:Geoz wb en.svg|thumb|Eredu heliozentrikoa eta geozentrikoa alderatuta.]]

==== Aro Modernoa ====
Haize berriek bultzatuta, batzuek ez zuten dogmatzat hartzen arabiarrek eginiko itzulpenei esker jasotako greziarren jakituria, eta, adibidez, planeten higidurak azaltzeko, [[Nikolas Koperniko|N. Kopernikok]] [[heliozentrismo]]a proposatu zuen [[geozentrismo]]a baino eredu egokiago gisa.

Garrantzi bereziko beste urrats bat [[Galileo Galilei|G. Galileik]] egin zuen 1609an, zeruko objektuak behatzeko [[teleskopio]]a erabiltzen hasi zenean. [[Jupiter]]ren [[galilear satelite|lau satelite handienak]] aurkitu zituen, [[Artizar]]raren faseak, Ilargiko [[krater]]rak eta baita [[Eguzki-orban]]ak ere. Horrek agerian utzi zuen [[Lurra]]z haragoko astro eta ''zeruen'' perfektutasuna aldarrikatzen zuen ustearen ustela; eta, bidenabar, astro aztergaien katalogoa handitzeko bidea ireki zuen. Jakina, gaur egun aztertzen diren objektuen katalogo horrek beha daitekeen edozer hartzen du barne: Eguzki-sistemako gorputzak (Eguzkia bera, [[planeta]]k, horien [[satelite]]ak, [[asteroide]]ak, kometak...), [[izar]]rak eta haien eboluzioz sortzen diren astroak, [[neutroi-izar]]rak eta [[zulo beltz]]ak tartean, izarrarteko materia, [[Esne Bidea]], beste [[galaxia]]k, [[hondoko mikrouhinen erradiazioa]] eta [[unibertsoa]] bera bere osotasunean.<ref>{{erreferentzia|izena=Albrecht|abizena=Unsöld|urtea=2001|izenburua=Classical Astronomy and the Solar System|orrialdea=Introdukzioa|orrialdeak=1|hizkuntza=en}}</ref>

=== Zeruko mekanika ===
{{sakontzeko|Zeruko mekanika}}
Teleskopioa erabiltzen hasi zen mende berean, baina bukaera aldera, astronomian berebiziko eragina izango zuen beste ekarpen bat ere izan zen. [[Isaac Newton|I. Newtonek]] ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Philosophiae naturalis principia mathematica]]'' (1687) argitaratu zuen. Bertan, [[higidura]]ren [[dinamika]]ren [[Newtonen legeak|legeak]] eta [[grabitatearen legea]] eman zituen ezagutzera. Horrek garabide berria ireki zion astronomiari. Ordura arte eginiko lana esan liteke astroen posizioen neurketa eta [[higidura zikliko]]en azterketara mugatzen zela eta [[posizio-astronomia]] deritzon esparruaren barruan mantentzen zela; baina ezagutza guztia oinarri teorikorik gabea zen. Behaketen emaitzak ziren antzinatetik ezagutzen ziren eklipseak aurresateko [[Sarosen zikloa]], planeten higidura azaltzeko II. mendetik XVII.era indarrean egon zen [[Ptolomeo]]ren [[epiziklo]]en proposamena zein [[Keplerren legeak|Keplerren lege]] heliozentrikoak, baina ez zuten euskarri teorikorik. Aipatutako lanean, zientzialari britainiarrak, bere teoria berriak oinarri hartuta, Keplerren legeak frogatu eta [[zerutar mekanika]]ren hastapenak ezarri zituen.
[[Fitxategi:Greenwich Park - Blackheath Avenue - View NW on Royal Observatory Greenwich.jpg|thumb|190x190px|Greenwicheko Behatokia]]
Aipatutako bi mugarrietan oinarrituz, alegia, teleskopioaren erabileran eta I. Newtonen ekarpen teorikoetan, astronomia zientzia moderno bihurtu zen. Batetik, teleskopio- nahiz behaketa-teknikentzako hobekuntzen garapena etengabea izan zen. [[Ole Rømer|O. C. Römerrek]] lehenengo zirkulu [[meridiano]]a eraiki zuen, I. Newtonek berak, [[James Gregory|J. Gregoryk]] eta [[Laurent Cassegrain|L. Cassegrainek]] teleskopioen diseinuak hobetu eta berriak sortu zituzten, [[teleskopio erreflektore|erreflektoreak]] hain zuzen ere; eta teleskopioen orientazioa errazten zuten eustoin berriak ere diseinatu ziren. [[Paris]]en, 1667an, lehenengo behatoki astronomiko modernoa eraiki zen, eta, ondoren, [[Greenwicheko Errege Behatokia|Greenwichekoa]], 1675ean, eta [[Berlin]]goa, 1700ean, etorri ziren. Greenwicheko behatokian, lehenengo [[izar-katalogo]] modernoak egiten hasi ziren. Haietako baten egileak, [[James Bradley|J. Bradleyk]], [[aberrazio astronomiko]]a ere aurkitu zuen 1726an. [[Friedrich Bessel|F. W. Besselek]], beste lan askoren artean, [[61 Cygni]] izarrerainoko distantzia kalkulatu zuen 1838an; horrenbestez, astronomiaren alorrean berebiziko garrantzia duen [[distantzien neurketa]]ren arazoari lehenengo irtenbidea aurkitu zion, nahiz eta berak lortutako balioa gaur egun ontzat ematen dena baino %40 handiagoa izan.

Bestetik, tresna teoriko berriei esker, 1682an behatu ahal izan zen kometaren orbitaren parametroak eta periodoa kalkulatu zituen [[Edmond Halley|E. Halleyk]]. Aurrez, 1531 eta 1607an ikusitakoa zela frogatu zuen, eta berriz ere 1758an itzuliko zela; lan hori ere lehenengo aldiz egin zen. [[Alexis Clairaut|A. C. Clairautek]] kalkulu zehatzagoak egin zituen [[Jupiter]] eta [[Saturno]]k kometaren orbitan zuten eragina ere kontuan hartuz, eta itzulera-data zehaztasun handiz kalkulatu zuen. [[John Herschel|J. F. W. Herschelek]] [[Urano]] aurkitu zuen 1781ean. Hala ere, planeta horren higidura ez zetorren bat kalkulu teorikoek aurresaten zutenarekin, eta [[John Couch Adams|J. C. Adamsek]] eta [[Urbain Le Verrier|U. Leverrierrek]], bakoitzak bere bidetik, Uranoren perturbazioek eragiten zuten zortzigarren planeta baten existentzia aurresan zuten, eta baita bere posizioa kalkulatu ere. 1846an, [[Johann Gottfried Galle|J. G. Gallek]] Neptuno aurkitu zuen Leverrierrek emandako datuei esker. Antzeko problema bat [[Carl Friedrich Gauss|C. F. Gaussek]] ebatzi zuen 1801ean, baina askoz ere zailagoa, eskura zeuden datuen urritasunagatik eta astroaren balizko orbitari buruzko beste inolako informaziorik ezagutzen ez zelako. Urte horren hasieran, [[Giuseppe Piazzi|G. Piazzik]] [[Zeres (planeta nanoa)|Zeres asteroidea]] aurkitu zuen, baina bakarrik berrogeita bat egunean behatu ahal izan zuen, Eguzkiaren atzealdean ezkutatu aurretik. Denbora horretan, 9° baino ez zen desplazatu zeruan. Erronka, orbita kalkulatzea zen, Eguzkiaren ostetik atera ondoren berriz ere behatu ahal izateko. Piazziren neurketak urte hartako ekainean argitaratu ziren, eta Gaussek urte-bukaerarako kalkulatua zuen orbita.

Gorago esan bezala, eta adibide modura aipatu diren lorpenak eta haiek erdiesteko metodologiak erakusten dutenez, astronomiak bere lekua hartu zuen zientzia moderno gisa, beste jakintza arlo batzuekin batera. Bide batez, XVII. mendera arte bidelagun izana zuen [[astrologia]]tik aldendu egin zen betirako, azken diziplina horren oinarri zein metodoek ez dutelako zientziarenekin zerikusirik.

=== Astrofisika ===
{{sakontzeko|Astrofisika}}
Aurreko atalean deskribatutako astronomia modernoaren lehen loraldiak [[XIX. mende]]ra arte iraun zuen, eta, batez ere, posizio-astronomia eta zerutar mekanikaren garapena ekarri zuen. XIX. mendearen erdialdetik aurrera, ordea, astronomiaren beste atal berri bat hasi zen garatzen: [[astrofisika]]. Kasu honetan ere aurrerapen teknologiko eta teoriko batzuek bultzatu zuten bide berriaren zabaltzea, [[espektroskopia]]k eta [[argazkigintza]]k, hain zuzen ere. Teknika berri bi horiei esker, astronomoen interesa izarren posizioa eta higidurak eta izarretarainoko distantziak mugatzetik haien [[konposizio kimiko]] eta fisikoaren azterketara aldatu zen.

==== Espetroskopia ====
{{sakontzeko|Espektroskopia}}
[[Ortzadar]]ra [[Eguzkiaren argia]]ren izaera konposatuaren adibide nabarmena bada ere, fenomeno fisiko horren interpretazio zientifikoa ez zen gauzatu [[XVII. mende]]ra arte. Berriz ere I. Newton aipatu behar dugu, bere lan eskergaren alorretako batean espektroskopiaren hastapenak landu zituelako. Modernotzat jo daitekeen lehenengo espektroskopioa diseinatu eta egin zuen, 1666an, eta, hala, Eguzkiaren argia koloretako zenbait serietan sakabana zitekeela frogatu zuen. Esperimentuaren ondorioz lortzen den koloretako marrez osatutako irudiarentzat ''spectrum'' izena ere hark proposatua zuen.

Aurrerapenak astiro etorri ziren zientziaren atal honetan, baina urrats txikien ondorioz izan bazen ere, XIX. mendearen hasieran nabarmena zen Eguzkiaren igorpenak argi ikusgaiaren alorretik kanpo ere bazuela osagairik. Herschelek 1800ean frogatu zuen [[infragorri]]aren aldera luzatzen zela eta [[Johann Wilhelm Ritter|J. W. Ritterek]], berriz, [[ultramore]]aren aldera egiten zuela. Urtebete geroago, [[William Hyde Wollaston|W. H. Wollastonek]] Eguzkiaren argia nahikoa sakabanatzea lortu zuen koloretako marren artean marra ilunak ere behatzeko. Hala ere, ez zituen hartakotzat hartu, eta koloretako marren arteko garrantzirik gabeko bereizletzat jo zituen. [[Joseph von Fraunhofer|J. Fraunhoferrek]] 1814an [[Fraunhofer difrakzioa|bostehun marra ilunetik gora]] katalogatu zituen Eguzkiaren espektroan, eta, interpretatzen jakin izan ez bazuen ere, espektroaren zati garrantzitsutzat jo zituen.

Interpretazio zuzena 1859an ezarri zuen [[Gustav Robert Kirchhoff|G. R. Kirchoffek]]. Batetik, elementu zein konposatu kimiko bakoitzak bere espektro bereizgarria duela proposatu zuen, eta, beraz, iturri ezezagun batetik jasotako [[argi]]a analizatuz bere osaketa kimikoa ondoriozta daitekeela. Bestetik, [[tenperatura]] bera duten gorputzek igorri edo xurgatzen duten potentzia, [[uhin-luzera]] bakoitzean, berdina dela argitu zuen. Azken horrek esan nahi du gorputz batek tenperatura jakin batean igortzen dituen espektroko lerroak tenperatura berean dagoenean xurgatu ere egin ditzakeela; hala nola beste argi-iturri batetik datorren erradiazioak gorputza, oro har, gasa, zeharkatzen duenean, azken horrek uhin-luzera egokiko erradiazioa xurga diezaiokeela. Jatorrizko argi-iturriko erradiazioak, zeharkatzen duen gasetik ateratzean, marra beltza izango du gasak energia xurgatu dion uhin-luzerari dagokion espektroaren tokian. Hortaz, Eguzkiaren espektroaren marra ilunen kasuan, zera esan dezakegu: Eguzkia eta behatzailearen artean dauden substantzia kimikoek [[xurgapen|xurgatutako]] [[erradiazio]]ak utzitako hutsuneak dira, kasu honetan, Eguzkiaren eguratsa edo Lurraren eguratsa. Espektroskopiaren hastapen teorikoak diren ezagutza horiek astrofisikaren lehenengo oinarri teorikotzat ere jo daitezke, eta, gaur egun ere, eguzki-sistemaz kanpoko astroen konposizio kimikoa aztertzeko dugun modu bakarra dira. Hala ere, aipatu beharrekoa da espektroen interpretazio zuzenak ezinbestekoa duela XX. mendearen hasierarekin garatzen hasi zen [[mekanika kuantiko]]a.

Bestalde, astrofisikaren lehenengo behaketa-saioa Fraunhoferrek berak egin zuela esan genezake; bera izan zen [[difrakzio-sare]] bat teleskopio bati erantsi eta izar eta planeten espektroak lortu zituen lehena.

==== Argazkigintza ====
{{sakontzeko|Astrofotografia}}
Lehenago esan bezala, [[argazkigintza]]k ere berebiziko garrantzia izan zuen astrofisikaren garapenean. Teleskopioei [[argazki-kamera]]k erantsi zizkietenetik behaketak ez zituzten eskuz marraztu behar izan; aurrerantzean, bada, artxibo askoz ere osatuago eta zehatzagoak bildu ahal izan ziren. Horrekin batera, beste abantaila interesgarri hauek ekarri zituen:

Helburu jakin batekin eginiko argazkiak une horretan interesik gabekotzat jotzen diren beste astro asko ere jasotzen ditu, gerora aztergai bihur litezkeenak. Adibideak ugariak dira.

Berebiziko garrantzia du aurrez aipatu dugun espektroskopia lantzeko. Espektroen argazkiak atera ahal izateak astroaren espektroaren azterketa irudia teleskopioaren objektiboan dagoen bitartean egin behar izana gainditu zuen.

Argazkigintza nahiko goiz erabiltzen hasi zen astronomian, eta profesionalek behatokietan integratu aurretik ere astronomiazaleek zeru-objektu askoren argazkiak egin zituzten. Izan ere, [[Louis Daguerre|L. J. M. Daguerrek]], argazkigintzaren sortzaileetako batek, [[François Arago|F. J. D. Arago]] astronomoak eskatuta, Ilargiaren lehenengo argazkia egin zuen 1838an. Nonbait, gehiegizko esposizioarekin egin zuen, eta zirriborrotsua atera zen. Ondoren, argazkigintzaren garapenaren lehenengo urteetan astronomiaren alorrean eginiko hainbat lorpen aipatzen dira:

* [[John William Draper|J. W. Draper]] astronomiazaleak 1840an lortu zuen Ilargiaren argazki on bat.
* 1842an, [[Noël Paymal Lerebours|N. M. P. Lerebours]] optikoak Eguzkiaren lehenengo argazkia egin zuen.
* Urte berean, [[Gian Alessandro Majocchi|G. A. Majocchik]] Eguzkiaren lehenengo argazkia egin zuen eguzki-eklipse partzial batean zehar.
* 1843an, [[John William Draper|J. W. Draperrek]], berriz ere, espektro baten lehenengo argazkia egin zuen.
* Argazkia egin zioten lehen izarra [[Vega (izarra)|Vega]] (Alpha Lyrae) izan zen, 1850ean. Egileak [[John Adams Whipple|J. A. Whipple]] eta [[William Cranch Bond|W. C. Bond]] izan ziren.
* 1851ko [[eguzki-eklipse]] osoan eginiko argazkiei esker, [[Eguzkiaren koroa]] eta tontorrak aurkitu ziren.
* Vegari egin zitzaion izar-espektro bati egin zitzaion lehen argazkia 1872an.
* [[Nebulosa]] baten lehenengo argazkia 1880ean egin zuen H. Draperrek, Johnen semeak. Orion nebulosa izan zen hautatutakoa.
* Nebulosaren beraren espektroaren argazkia [[William Huggins|W. Hugginsek]] egin zuen bi urte geroago, 1882an.
* [[Andromeda galaxia]]ren lehenengo argazkia 1884an lortu zen, eta egilea [[Andrew Ainslie Common|A. A. Common]] izan zen.
* [[Galaxia]] horren espektroaren argazkia, ordea, ez zen 1899ra arte lortu, [[Christoph Scheiner|C. Scheinerren]] ahaleginari esker.

==== Izarren sailkapen espektrala ====
{{sakontzeko|Izarren sailkapena}}
Lehenengo izarren espektroak lortu ondoren argiro ikusi zen izarrak Eguzkiaren antzeko astroak zirela, baina baita horien aldaera zabala zela ere. Horren ondorio da [[Angelo Secchi|A. Secchik]] 1867an argitaratu zuen [[izarren sailkapena|izarren lehenengo sailkapen espektrala]], hirurehun eta hamasei izar katalogatzen zituena. Zalantzarik gabe lan handia izan zen, kontuan izanez gero artean espektrografia, hau da, argazki bidez espektroen espektrogramak lortzeko teknika, garatzen hasi gabe zegoela. 1872an hasitako garapen horrek erraztu egin zuen azterketa teorikoetarako beharrezkoak ziren izarren espektroen katalogoak egitea. [[Harvard College Observatory]]n, 1886an hasita eginiko lanaren ondorio da [[Henry Draper Catalog]] katalogoa. Tarteko beste argitaraldi batzuen ondoren, argitalpen nagusia bederatzi bolumenetan egin zen 1918 eta 1924 bitartean, non 225.300 izarren espektroak sailkatu ziren.
[[Fitxategi:Morgan-Keenan spectral classification.svg|thumb|Morgan-Keenanen izar sailkapen sistema.]]
Hori baino datu gutxiagorekin lan egin zuten, bakoitzak bere bidetik, [[Ejnar Hertzsprung|E. Hertzsprung]] eta [[Henry Norris Russell|H. N. Russellek]] egun [[Hertzsprung-Russell diagrama|Hertzsprung-Russell edo H-R diagrama]] deritzona sortzeko (izar). E. Hertzsprungek 1911n argitaratu zuen diagraman, izarren [[magnitude absolutu]]a kolore-indizearen funtziopean adierazten zuen. H. N. Russellek horren baliokidea egin zuen 1913an, magnitude absolutua [[mota espektral]]aren funtziopean erakutsiz. Diagrama horrek berebiziko garrantzia du [[izarren eboluzio]]a aztertzeko, eta beste era batera ere adierazi ohi da: [[argitasun]]a (magnitude absolutuarekin erlazionatua) izarraren gainazalaren tenperaturaren funtziopean, azken hori mota espektrala zein [[B-V kolore-indizea]]rekin lotuta dagoelako. Arrazoia zera da: astronomoek izarren eboluzioa aztertzeko erabiltzen dituzten konputagailu-ereduen emaitzak izarren argitasuna eta gainazalaren tenperatura direla. H-R diagraman, izar batek bere bizitzan zehar egiten duen eboluzioari jarraitu dakioke.

Izarrak hodei molekular handiak uzkurtzearen ondorioz sortzen dira. Uzkurtze-prozesuan hodeia hautsi egiten da, eta zatiek izarrak eratu ditzakete baldin eta haien masa muga batzuen artekoa bada. Masa minimoa 0,08 ME da; goi-muga, berriz, oso arazo eztabaidatua da gaur egun ere, eta 120-300 ME izan liteke. Grabitatearen eraginez [[protoizar]]ra uzkurtzen doan neurrian, bere nukleoa berotuz doa, eta, tenperatura 107 K-era iristen denean, hidrogenoaren fusioa hasten da, eta izarra H-R diagramako sekuentzia nagusian sartzen da.

Izarraren amaiera, [[Sekuentzia nagusia|sekuentzia nagusitik]] atera ondorengo eboluzioa, ezberdina izaten da haren masaren arabera, eta hor dute lekua izar nano zuriek, [[neutroi-izar]]rek eta [[zulo beltz]]ek. Masa txikieneko izarrek, Eguzkiaren masa baino zortzi aldiz txikiagokoek, [[nano zuri]] gisa bukatzen dute bidean masaren zati handia galdu ondoren. [[40 Eridani B]] izan zen nano zuri gisa sailkatu zen lehenengo izarra, 1910ean bere espektroa lortu eta gero. 1916an, [[Ernst Öpik|E. J. Öpikek]] kalkulatu zuen haren dentsitatea Eguzkiarena halako 25.000 zela gutxi gorabehera. Dentsitatea horren handia izan arren, ez da izarraren erabateko kolapsoa gertatzen; [[atomo]]ak erabat [[ioniazazio|ionizatzen]] dira, eta askatzen diren elektroi endekatuen presioak aurre egiten dio grabitatearen indarrari. Hala ere, 1931n argitaratutako lan batean, [[Subrahmanyan Chandrasekhar|P. V. S. Chandrasekharrek]] frogatu zuen [[Chandrasekharren muga|nano zuri baten masaren goi-muga]] 1,4 aldiz Eguzkiarena zela. Izarraren masa sekuentzia nagusian dagoenean Eguzkiarena halako 8 baino handiagoa bada, kolapsoa gertatzean sortuko den hondarrak Chandrasekharren mugatik gorako masa izango du, eta, kasu horretan, elektroi endekatuen presioa ez da nahikoa uzkurdura gerarazteko.

==== Izarren eboluzioa ====
{{sakontzeko|Neutroi-izar|Pulsar|Zulo beltz}}
[[Neutroi]]a [[1932]]an aurkitu zen, eta, hurrengo urtean, [[Fritz Zwicky|F. Zwickyk]] eta [[Walter Baade|W. H. W. Baadek]] [[neutroi-izar]]ren existentzia aurresan zuten. Eratze-prozesua ere proposatu zuten: [[supernoba]]-leherketa. 1967an, [[Jocelyn Bell Burnell|S. J. Bellek]] eta [[Anthony Hewish|A. Hewishek]] [[pulsar]]rak aurkitu zituzten. Urtebete geroago, [[Thomas Gold|T. Goldek]] proposatu zuen pulsarrak biratzen ari ziren neutroi-izarrak zirela, eta, hurrengo urtean, hainbat zientzialarik osatutako taldeak [[Karramarroaren nebulosa]]ko pulsarra aurkitu zuten, supernobak, pulsarrak eta neutroi-izarrak lotuz.

Neutroi-izarren masak ere badu bere muga: [[Tolman-Oppenheimer-Volkoff muga]], gutxi gorabehera Eguzkiaren masaren hirukoitza dena. Kolapsoa gertatu ondorengo masa handiagoa balitz, [[zulo beltz]]a sortuko litzateke. Objektu teoriko modura zulo beltzek historia luzea dute. Nahiz izen hori 1967an jarri zitzaien, J. Michellek aipatu zituen lehenengo aldiz ihes-abiadura argiarena baino handiagoa duten astroak 1784an. Zulo beltzen teoria modernoak, ordea, ez du zerikusi handirik orduko ideiekin, eta [[Schwarzschilden erradio|haien garapenaren lehenengo urratsa]] [[Karl Schwarzschild|K. Schwarzschildek]] egin zuen 1916an. [[Robert Oppenheimer|J. R. Oppenheimerrek]] eta [[Hartland Snyder|H. Snyderrek]] deskribatu zuten 1939an zulo beltzen eraketa-mekanismoa. Aurkitu, ordea, ez ziren 1971 arte aurkitu: orduan identifikatu zen [[Cygnus X-1]] astroa zulo beltza izan zezakeen sistema bikoitz gisa.

Jakina, gaur egun ere, oraindik argitzeke daude aipatu ditugun izarren eboluzio-bide guztien xehetasun asko, eta horretan lanean dihardute ikertzaileek.

==== Izarren energiaren jatorria ====
Eboluzioarena, ordea, ez zen izarren inguruan argitu beharreko arazo bakarra, izarren energia-igorpen itzelaren iturriaren arazoa ere azalpen beharrean zegoen. Aurreko mendearen hasieran konbentzionaltzat jo genitzaken iturriak baztertu egin ziren, hala nola izarraren eraketa-garaian pilatutako energia grabitatorioa. Izan ere, beharrezko energiaren zati minimo bat baino ez zuten justifikatzen. [[Arthur Stanley Eddington|A. Eddington]] izan zen lehenengoa, 1920an, izarren energia-iturritzat [[energia nuklear]]ra aldarrikatu zuena. Lan handia egin behar izan zen tartean, baina, [[1939]]an, [[hidrogeno]]ak [[helio]]a sortzeko [[fusio-erreakzio]]en kateak deskribatu zituen [[Hans Bethe|H. A. Bethek]], ''Energy production in stars'' lanean<ref>{{Erreferentzia|izena=H. A.|abizena=Bethe|izenburua=Energy Production in Stars|orrialdeak=434–456|data=1939-03-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.55.434|aldizkaria=Physical Review|alea=5|zenbakia=55|doi=10.1103/PhysRev.55.434|sartze-data=2018-10-31}}</ref>, [[protoi-protoi katea]] delakoa. Bide beretik, G. R. Burbidge, M. Burbidge, F. Hoyle eta W. A. Fowlerrek izarretan helioa baino elementu astunagoak [[CNO zikloa|zein prozesuren bidez]] eratzen diren azaldu zuten 1957an argitaratutako lan oso ezagun batean.

Aipatu berri dugun lan horretan, ordea, ez ziren prozesu horiek izarraren eboluzioarekin lotzen. [[Alastair G. W. Cameron|A. G. W. Cameron]] izan zen bide hori lehenengo jorratu zuena. Aurrerantzean gaiak, astronomiaren eta beste zientzien arlo gehienak bezala, oso azkar eboluzionatu du, konputagailuen garapenak lagunduta, teoria orokorren xehetasunak gero eta gehiago zehaztuz.

==== Galaxien azterketa ====
Astrofisikaren inguruko oharrekin bukatzeko, galaxien azterketaren eboluzioaren aria berrartu behar dugu, [[Edwin Hubble|Hubblek]] [[Hubbleren legea|bere legea]] argitaratu zuenetik aurrera. Hubblek berak egin zuen galaxien lehenengo sailkapena 1936an, eta [[galaxia kiribil]], [[galaxia kiribil barradun]]ak, [[galaxia eliptiko]]ak eta [[galaxia irregular]]rak bereizi zituen. Gerora, [[galaxia lentikular]]rak ere gehitu zizkien kiribil eta eliptikoei, eta beste xehetasun txikiago batzuk. [[Esne Bidea]] kiribil barraduna da, ''SAB(rs)bc'' motakoa zehazki.

Bestalde, sailkapen morfologikotik kanpo, [[galaxia aktibo]]ak ere aipatu behar dira. Galaxia aktiboen kasuan behatzen dena horien nukleoa izaten da, ohikoa baino askoz ere argitasun handiagoa izaten dutelako espektro elektromagnetikoaren esparru batzuetan edo denetan. Uste denez, galaxiaren erdigunean dagoen zulo beltzera erortzen ari den materiak igorritakoa da energia-iturria. Abiadura handiz erortzen ari den materiak akrezio-disko bat eratzen du zulo beltzaren inguruan, eta bertan gertatzen diren disipazio-fenomenoek diskoa berotu eta energiaren askapena eragiten dute. Galaxia aktiboetan ezagunenak kuasarrak dira segur aski. Lehenengoa, [[3C273]], M. Schmidtek identifikatu zuen 1963an.

Hurrengo bi arazoek zerikusi handia dute aztertu behar dugun hurrengo atalarekin ere, unibertsoan materia ikusgaia nola dagoen banatuta eta materia ilun ikusezina ere badela zehazten dutelako. Galaxiak ez daude uniformeki banatuta unibertsoan; aitzitik, galaxia-kumulu deritzen taldeetan agertzen dira. Hori nabaria zen galaxiak oraindik nebulosatzat jotzen ziren garaitik. Esne Bidea [[Talde Lokal]] deitzen den kumuluaren kidea da, beste hogeita hamar batekin batera. Andromeda galaxia eta gurea dira taldean handienak. Baina taldeok ere superkumuluak eratuz biltzen dira. [[Superkumulu Lokal]] edo [[Virgo superkumulu]] deritzonaren partaide da Talde Lokala. Superkumulu horren erdigunean [[Virgo kumulua]] dago, eta gure kumulua, nahiko kanpoaldean. Superkumuluen tartean gune huts handiak daude. Lehenengoa 1981ean aurkitu zen, [[Bootes]] konstelazioan, eta ehun milioi argi-urte inguruko diametroa du.

[[Materia iluna]] dela eta, aipatzekoa da F. Zwickyk 1933an frogatu zuela, [[Coma galaxia-kumulua]] aztertuz, ikusten ez den materia ezinbestekoa dela kumuluak eboluzionatzen duen bezala eboluziona dezan. 1973an, J. P. Ostrikerek eta P. J. E. Peeblesek gauza bera frogatu zuten baina galaxia kiribilen diskoentzat.

=== Kosmologia ===
{{sakontzeko|Kosmologia}}
Dagoeneko aipatua dugu argazkigintzak eta espektroskopiak izan zuten garrantzia astronomiaren garapenean. Berriz ere teknika horiek sortu ziren garaietara jo behar dugu [[kosmologia]] zientifikoaren sorreraren nondik norakoak argitzeko. Aipatutako teknikek eta astronomiak garapen komunean izan dituzten mugarri nagusien aipamena egitean, zerrendako azken lau efemerideak garrantzi handiko arazo bati lotutakoak dira. Garai hartan, galaxiak ere [[nebulosa]] izendatzen ziren, alegia, oraindik ez ziren bereizten Esne Bideko hauts eta gasezko hodeiak —gaur egun nebulosatzat hartzen diren bakarrak— eta Esne Bideaz kanpoko beste galaxiak. Hala ere, arazoaren inguruko eztabaida hasia zen, eta unibertsoaren bi ikuspegiren artean erabakitzeko giltzarria zen. Orduan nebulosatzat jotzen ziren guztiak Esne Bidearen parte balira, unibertsoaren irudia oso sinplea izango litzateke: Esne Bidea eta, inguruan, espazio erabat hutsa; nebulosetako batzuk, nebulosa kiribilak deitzen zituztenak, Esne Bideaz kanpokoak balira, unibertsoaren espazio zabalean gure galaxiaren antzeko beste asko egongo lirateke sakabanatuta, gure hori besteen artean berezia izan gabe.

Gorago aipatu ditugun Andromedaren argazkia eta espektroa ez ziren erabakigarriak izan. Ez bereizmena behar bestekoa ez zelako bakarrik, baita beste arrazoi batengatik ere: Lurretik astro behagarri urrunenetarainoko distantziak kalkulatzeko metodorik ez zegoelako. [[Zefeida]]-motako izar aldakorrak distantziak kalkulatzeko erabili ahal izan zirenean ireki zen bidea gure galaxiaren mugak erabakitzeko eta gurearen antzeko beste galaxia batzuk zeudela baieztatzeko.

==== Galaxien distantzia ====
{{sakontzeko|Hubbleren legea}}
[[Harlow Shapley|H. Shapleyk]] 1917an frogatu zuen Esne Bidea ordura arte uste zena baino askoz ere handiagoa zela, eta, han, eguzki-sistema ez zegoela inolako posizio berezitan. Horretarako, [[kumulu globular]]ren banaketa espaziala aztertu zuen, eta horietarainoko distantziak neurtu zituen aipatutako zefeidak erabiliz. Hamar urte geroago, [[Jan Hendrik Oort|J. H. Oort]] eta [[Bertil Lindblad|B. Lindbladek]] gure galaxiaren biraketa-higidura frogatu zuten.

[[Edwin Hubble]]k 1925ean argitaratutako lanean, hainbat nebulosa kiribiletarainoko distantziak ezagutzera eman zituen, tartean Andromeda nebulosarainokoa. Distantzia horiek askoz ere handiagoak ziren Shapleyk kumulu globularretaraino neurtutakoak baino; beraz, Hubblek proposatu zuen unibertsoan Esne Bidearen antzeko galaxia ugari zeudela. Hala, gorago aipatu dugun unibertsoaren egiturari buruzko eztabaidarako irtenbidea bideratu zuen, eta gaur egun dugun ikuspegiaren oinarriak jarri zituen.

Lau urte geroago, 1929an, Hubblek [[Hubbleren legea|bere izena daraman legea]] aurkeztu zuen. Horren arabera, grabitatearen eragina [[magnitude baztergarri|baztergarria]] izateko nahikoa distantziara dauden galaxiak kontuan hartzen baditugu, galaxia horiek elkarrengandik urruntzen ari dira beren arteko distantziarekiko proportzionala den abiaduran. Beraz, unibertsoa hedatzen ari dela frogatu zuen. Galaxien abiadura kalkulatzeko, haien espektroan agertzen den gorriranzko lerradura erabili zuen. Dena den, legearen formulazioa Hubbleri badagokio ere, [[Vesto Slipher|V. M. Slipherren]] lorpena da nebulosa kiribilen gorriranzko lerraduraren interpretazioa, Lurretik urruntzen ari direla adierazten duen [[Doppler efektu]] gisa. Bide hori irekiz, 1912an Andromeda galaxiaren (orduan oraindik nebulosa) urruntze-abiadura erradiala neurtu zuen, eta ia 300 km/s-ko balioa lortu zuen.

Hubbleren legea eta Esne Bideaz besteko galaxien existentziaren frogapena kosmologia esperimentalaren sorrera edo abiapuntutzat jotzen dira. Kosmologia teorikoaren oinarriak, berriz, [[Albert Einstein|A. Einsteinek]] 1915ean argitaratutako [[Erlatibitate orokorra|erlatibitate orokorraren teorian]] ditugu. Einsteinek berak argitaratu zituen 1917an bere teoria [[Unibertso]]ari aplikatzean lor zitezkeen ondorioak. [[Unibertsoaren hedapen metrikoa|Unibertsoa hedatzen]] ariko zela ondorioztatu arren, [[konstante kosmologiko]]a sartu zuen ekuazioetan, unibertsoak egonkorra izan behar zuelako usteari eusteko. Urte berean, W. de Sitterrek beste bi emaitza argitaratu zituen; Einsteinen emaitzek bezala, unibertso egonkorra eta konstante kosmologikoa berresten zituzten, baina unibertsoa hedatzen ari zela deskribatzen zuten. [[Alexander Friedmann|A. A. Friedmannek]] 1922an, eta [[Georges Lemaître|G. E. Lemaîtrek]] 1927an, bakoitzak bere aldetik, eredu berri bat aurkeztu zuten. Einsteinen homogeneotasunaren eta [[isotropia]]ren hipotesiak mantentzen zituzten, baina egonkortasuna eta konstante kosmologikoa baztertu egiten zituzten. Emaitzak [[Big Bang]] motako kosmologia klasikoaren oinarria dira, eta unibertsoa hedatzen ari dela frogatzen duen Hubbleren lege esperimentalari aurreratu zitzaizkion.

==== Big Banga ====
{{sakontzeko|Big Bang}}
[[1948]]an, [[Big Bang]]a gertatu zenean sortu behar zuen erradiazioaren ondorengo [[hondoko mikrouhinen erradiazioa]]ren existentzia aurresan zuen [[George Gamow|G. Gamowek]]. Urte berean, gaur egun erabat baztertuta dagoen [[egoera egonkorraren kosmologia]] aurkeztu zuten H. Bondik, T. Goldek eta F. Hoylek.

[[Arno Allan Penzias|A. A. Penziasek]] eta [[Robert Woodrow Wilson|R. W. Wilsonek]] Gamowek aurresandako mikrouhinen erradiazioa aurkitu zuten, 2,73 [[Kelvin|K]]-eko tenperaturari dagokion hondoko erradiazioa, alegia. Nahiz aldeko froga esperimental hori oso garrantzitsua izan, oraindik beste arazo teoriko batzuk sortu ziren Big Bangaren ereduaren bidean, lautasunaren eta horizontearen arazoak, hain zuzen ere. Horien konponbidea A. H. Guthek proposatu zuen, 1981ean, Big Banga gertatu ondorengo une labur batean, [[Inflazio kosmiko|inflazio]] deitu ohi zaion espazioaren hedapen izugarri azkar bat gertatu zela frogatuz. Egoera horretan, esan daiteke kosmologia teorikoa [[Partikulen fisika|oinarrizko partikulen fisikarekin]] erabat lotuta dagoela.

Kosmologiaren garapen azkar eta aberatsaren kontakizun hau bukatzeko, azken urteetan eginiko ekarpen esperimental garrantzitsua aipatuko dugu: 1998an [[High-Z Supernova Team]]ek eginikoa. A. G. Riess buru duen taldeak, urruneko galaxietan gertatutako [[I motako supernoba|I motako supernoben]] azterketan oinarrituta, frogatu zuen unibertsoaren hedapena azeleratzen ari dela. Big Bangaren ereduak, aldiz, hedapen horrek motelduz joan behar zuela aurresaten zuen; beraz, aldaketa berriak egin behar izan zaizkio teoriari. Aldarapena eragiten duen [[energia ilun]] deituriko eragile oraindik ezezagunari egozten zaio azelerazioa. Aukeretako bat Einsteinek beste helburu batekin erabili zuen konstante kosmologikoaren antzeko bat izatea bada ere, oraindik argitzeke dagoen arazo berria da (Big Bang).

== Astronomiaren teknikak ==
[[Fitxategi:Ikusgela-Euskal_izena_duten_zortzi_objektu_astronomiko.webm|start=0|thumbtime=0|thumb|{{ikusgela}}[[Zerrenda:Euskal izena duten objektu astronomikoak|Euskal izena duten zortzi objektu astronomiko]].]]
Ikusi dugunez, astronomiak eboluzio azkar eta aberatsa izan du, bai behaketa-teknikei bai atal teorikoei dagokienez. Hala ere, izaerari erreparatuta, astronomia ez da gehiegi aldatu, gaur egun ere, zientzia esperimentala baino behatze-zientzia izaten segitzen baitu. Neurketa ia guztiak distantzia oso handitara diren gorputzen ezaugarrien ingurukoak dira, modu ez-zuzenean egiten dira, eta inolako aukerarik gabe gorputzak dauden baldintzak aldatzeko edo bertan esperimentu egokiak planteatzeko ikerketak bide egokienetik eramateko. Betiere [[erradiazio elektromagnetiko]]aren detekzioaren bidez egiten dira neurketak. Arau orokor horren salbuespen bakarrak hauek dira: Lurrean bildutako [[meteorito]]ak, Ilargitik ekarritako laginak, [[estratosfera]]n edo gorago biltzen diren planeta-arteko hauts-partikulak eta ''[[Stardust]]'' espazio-ontziak ekarritako izarrarteko hauts-laginak eta [[Wild 2]] kometaren isatsean batutako laginak.

Erradiazio optikoa bezala, [[irrati-uhin]]en esparrukoa ere lurrazalean kokatutako behatokietan jaso daiteke, [[irrati-teleskopio]]en bidez. [[Karl Guthe Jansky|K. G. Janskyk]] aurkitu zituen lehenengoz gure galaxia barruan sortutako irrati-igorpenak 1931an. Gure galaxiaren erdigunea edo [[izarrarteko hidrogeno]]a ere erradiazio-esparru horretan behatzen dira, baita mikrouhinen arloan hain garrantzitsua den mikrouhinen hondoko erradiazioa ere.

Beste alorreko behaketak Lurretik kanpo dauden satelite-behatokietatik egin behar dira, atmosferak ez dielako iragaten uzten; beraz, azken hamarkadetan garatutako alorrak dira. Infragorrian, adibidez, izarren inguruko materia-diskoak, balizko planetak eta izar [[nano marroia]]k aurkitu dira. Ultramorean, izar beroenei buruzko informazio aberatsa lortu da, baita supernobei buruzkoa ere. [[X izpi]]en arloan, [[supernoba]]k, galaxia-kumuluetako gasa edo X izpietako sistema bikoitzak beha daitezke. [[Gamma izpi]]en arloan, GRB edo gamma izpien leherketak detektatu dira, Big Bangaren ondoren gertatu diren argitasun handieneko fenomenoak.

== Astronomiari lotutako diziplinarteko jakintza-arloak ==
Zientziak aurrera egin ahala, gero eta nabarmenagoak dira arloen arteko loturak, eta aurrera egiteko duten elkarren beharra. Horren ondorio dira gero eta ugariagoak diren diziplinarteko lantaldeak eta ikerkuntza-esparruak. Astronomia dugu agian zientzia oparoena horrelako jakintza-arloen arteko lankidetzen garapenean. Nabaria da astronomia eta fisikaren esparru gehienen arteko lotura: [[mekanika]], [[elektromagnetismo]]a, [[mekanika kuantiko]]a, [[erlatibitate]]a eta [[termodinamika]]k bihurtu dutelako astronomia zientzia moderno; baina azken urteotan biologia, [[kimika]], [[geologia]] eta [[klimatologia]]k, besteak beste, garapen-eremu berria dute Lurraz kanpoko zenbait esparrutan; hori dela eta, [[astrobiologia]], [[astrokimika]] eta [[astrogeologia]] sortu dituzte.

Astrobiologiak bizitzaren oinarrizko egituren sorrera aztertzen du, izarrarteko espazioan horien aztarnak ote dauden argitzea du helburu, eta baita Lurraz kanpoko bizirik garatu ote den ere. Astrokimikak espazioan sakabanatuta zein astro ezberdinetan dauden konposatu kimikoak aztertzen ditu, nola sortu eta desegin daitezken toki horietan diren muturreko baldintzetan. Aipatutako biek eta astrogeologiak, bereziki, lan-esparru zabala dute Lurraren inguruko planeten azterketa egiteko bidali diren misioek irekitako bideari esker.

[[Arkeoastronomia]] arkeologiari eta antropologiari lotuta sortu da, astronomiarekin lotutako historiaurreko aztarna eta aztarnategi astronomokoak aztertzeko.

Bistakoa da, halaber, [[astronautika]]ren beharrek [[ingeniaritza]]ri eta beste esparru teknologiko batzuei planteatu dizkien erronkak eta horiek eragindako garapenak. Izan ere, gaur egun agentzia espazial guztiek dituzte garatzen dituzten teknologia berriak erabilera arruntetara bideratzeko sailak.

Aipatzekoa da, azkenik, astronomiak giza pentsaeran eta [[filosofia]]n izan duen eragina, unibertsoaren ikuspegia erabat aldatu baitu.

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Ikus, gainera ==
* [[Astronomiaren historia]]
* [[Itziar Aretxaga]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

{{Atari|Astronomia|Astronomia}}
{{Astronomiaren adarrak aurkibidea}}
{{Eguzki sistema aurkibidea}}
{{Lurraren kokalekua}}

[[Kategoria:Astronomia| ]]