Biktimak euskal gatazkan-en iturria ikusi

'''Biktimak euskal gatazkan''' dira [[Euskal gatazka|gatazka horren]] ondorioz indarkeriaren eta terrorismoaren erasana hurbiletik edo zuzenean jasan duten pertsonen multzoa. Lehen graduko biktimak milaka izan dira, baina desadostasunak daude horien sailkapenerako. Espainiako Gobernuaren zenbaketa ofizialak 6.045 pertsona identifikatu ditu "terrorismoaren biktima" kategorian, horiek jasotzen dituzte diru laguntza ofizialak; gainera, beste 8.000 biktima aitortu ditu zeharka kalteren bat jaso dutenen artean. GALen edo beste talde batzuen 46 biktima kanpoan utzi ditu (2015), «ETAren inguruarekin» lotura zutela argudiatuta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Edurne|abizena=Begiristain|izenburua=Diru laguntzetan, onuradun nagusiak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1856/009/001/2015-01-24/diru-laguntzetan-onuradun-nagusiak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-03-08}}</ref> Oro har, polizia elkarteek eta ETAren biktima elkarteek ukatu egiten diete "terrorismoaren biktima" deitura euskal talde armatuek eragin ez dituzten indarkeria politikoaren biktimei. [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]k ere ukatu egin zien kategoria hori eta kalte-ordainak jasotzea GALek hildakoen senitartekoei 2019ko [[uztailaren 18]]an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estrasburgo rechaza indemnizar a familiares de asesinados por los GAL como víctimas del terrorismo|hizkuntza=es|data=2019-07-18|url=https://www.lasexta.com/noticias/ntorturaacional/estrasburgo-rechaza-indemnizar-familiares-asesinados-gal-como-victimas-terrorismo_201907185d3044b80cf2c80663d5bf94.html|aldizkaria=LaSexta|sartze-data=2021-01-11}}</ref> 
[[Fitxategi:Diagrama - Urraketen mapa - EAE (1960-2014).png|thumb|Euskal gatazkako urraketen mapa (EAE, Eusko Jaurlaritza). Azken Txostena (2017)]]
Eusko Jaurlaritzak asko landu du gai hori eta, biktimen aintzatespenerako eta gizartea batzeari begira, irizpide orokor batzuk eman ditu biktimen tratamenduan: "ez nahasi, ez legitimatu eta ez baztertu".<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd14e71f10898188cd913aa2dba210432d8fc|abizena=r01epd0122e4edf39923e0db0b11fff216b637726|izenburua=Memoriaren Egunean Lehendakariak nabarmendu duenez biktima guztiek merezi dute aitorpena eta erreparazioa|hizkuntza=eu|data=2018-11-12|url=https://www.gogora.euskadi.eus/albisteak/-/albistea/2018/memoriaren-egunean-lehendakariak-nabarmendu-duenez-biktima-guztiek-merezi-dute-aitorpena-erreparazioa/|aldizkaria=www.gogora.euskadi.eus|sartze-data=2020-12-14}}</ref> Nafarroako Gobernuak agindutako txosten amaigabe batek agerian utzi duenez, 1975etik 1985era, eskuin muturrak 33 atentatutik gora egin zituen Nafarroa Garaian edo nafarrei.<ref>{{Erreferentzia|abizena=GUR|izenburua=Grupos de extrema derecha cometieron más de una treintena de atentados en Navarra entre 1975 y 1985, según un informe|hizkuntza=es|data=2021-02-09|url=https://www.eldiario.es/navarra/ultimas-noticias/grupos-extrema-derecha-cometieron-treintena-atentados-navarra-1975-1985-informe_1_7204807.html|aldizkaria=ElDiario.es|sartze-data=2021-02-09}}</ref> 2018ko urtarrilean, Nafarroako Gobernuak eskuin muturraren eta poliziaren biolentzia dokumentatzeko ahalegina egin zuen foru agindu batez, baina Espainiako Gobernuak hori eragotzi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eskuin muturraren eta poliziaren biolentzia dokumentatzea eragotzi nahi dio Espainiak Nafarroari|url=https://www.argia.eus/albistea/eskuin-muturreko-taldeen-eta-poliziaren-biolentzia-dokumentatzea-eragotzi-nahi-dio-espainiak-nafarroari|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-02-09}}</ref> Nafarroako Foru Erkidegoan eta EAEn, indarkeria instituzionalaren biktimen legeek partzialki eta nekez egin ahal izan dute aurrera, instantzia judizial eta alderdi politiko espainiarrek helegiteak jarri ondoren.
[[Fitxategi:Angel_berroeta_01.jpg|thumb|[[Angel Berruetaren hilketa|Angel Berrueta]], [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|Madrilgo 2004ko atentatu jihadisten]] ondoko tentsioan polizia nazional batek Iruñean eraila]]
Ugari dira [[Francoren diktadura Euskal Herrian|frankismoaren]] azken urteetan berriki arte manifestazioetan edo protestetan zauritu eta hildakoak Euskal Herrian. Hildako gehienek [[euskal gatazka]]rekin harreman zuzena izan arren, hildako asko ez ziren ENAMekoak. Are gehiago, sarritan protesta politikoak protesta ekonomiko, gizarte protestekin edo eta ekologikoekin nahasita zeuden. Ondorioz, hildakoak (eta eraildakoen jatorria) askotarikoak dira. ETAk garai batean Ertzaintzaren aurka jo zuen, hasieran Ertzaintzarekin liskarrak saihestu bazituen ere. Denbora aurrera joan ahala, Ertzaintzako arduradun batzuen aurka jo zuen, ETAren aurka egiten zutela adierazi eta gero. Eraso horiek gero eta orokorragoak bilakatu ziren.
[[Fitxategi:Lehendakari_biktima_erdigunean_eu.webm#Laburpena|thumb|[[Iñigo Urkullu]]<nowiki/>ren adierazpenak AVT elkartearen “Vivir sin miedo / Vivir con memoria” erakusketan (2019ko azaroa)]]
[[Fitxategi:Lehendakaria “Gregorio Ordoñez, Bizitza posiblea” erakusketaren inaugurazioan egongo da (49458317373).jpg|thumb|[[Gregorio Ordóñez|Gregorio Ordoñez]] PPko zinegotziaren omenezko ekitaldi instituzionala (2020ko urtarrila)]]
Eztabaida eta ekintza publikoaren ikuspegi murriztaile eta baztertzaile batez zenbait biktimak eta biktima elkartek hartu duten protagonismo politiko gero eta handiagoak polemika piztu du. Hori nabarmena izan da ezkerreko Espainiako Gobernuaren aldian (2019tik aurrera), herrialde horretako alderdi nazional-populistek gobernu horren aliantza sistema gogor eta iraunkortasunez kritikatzeko orduan. 2020ko urtarrileko zentsura moziorako biktimen auzia baliatu zen berriz ere, giro politiko garratza eta zalapartatsuaren erdian.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=«Minduta eta umiliatuta gaude»|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1877/008/001/2020-06-24/minduta-eta-umiliatuta-gaude.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-28}}</ref>

== Biktimei buruzko legeak eta aitortza ==
1999an, urriaren 8ko 32/1999 Legea, Terrorismoaren Biktimekiko Elkartasunarena, onartu zen Espainian. 2011n, ETAk sueten iraunkor mugagabea eman urtean bertan, biktimei buruzko lege hauxe onartu zen: 29/2011 Legea, [[Terrorismoaren Biktimen Legea (Espainia)|Terrorismoaren Biktimak Aitortu eta Osorik Babestekoa]]. Lege horretan, debekuak ezartzen ziren terrorismoaren biktimentzat umiliagarri jotzen diren erakusgarri, ekitaldi eta adierazpenetarako.<ref group="oh">Zehazki hauxe dio gaztelaniaz (14. or.): "''La prohibición de que en los lugares públicos se haga ostentación mediante símbolos, monumentos, escudos, insignias, placas y otros objetos o menciones conmemorativas o de exaltación o enaltecimiento individual o colectivo del terrorismo o de los terroristas se complementa con otras medidas de respeto que se incorporan en relación con el tratamiento que los medios de comunicación hagan de las imágenes de personas y familias''"; ikus Kanpo estekak - [[Biktimak euskal gatazkan#Kanpo estekak|''Reconocimiento y protección integral de las víctimas del terrorismo en España; NORMATIVA'']].</ref> Bi urte geroago, ildo beretik, 671/2013 Errege Dekretua, irailaren 6koa, onartu zen, irailaren 22ko 29/2011 Legeko ([[Terrorismoaren Biktimen Legea (Espainia)|Terrorismoaren Biktimak Aitortu eta Osorik Babestekoa]]) Erregelamendua onartzen duena.
[[Fitxategi:Constitutional court of justice spain.jpg|thumb|Espainiako Auzitegi Nazionalaren eraikina (Madril)]]
2016ko uztailean 12/2016 Legea onartu zen EAEn, Polizia Abusuen Biktimei buruzko Legea deituraz ere ezaguna, 1978 eta 1999. urte arteko epeari buruzkoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Poliziaren biktimen euskal legea babestu du NBEko aditu batek|hizkuntza=eu|data=2017-04-24|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/4790109/poliziaren-biktimen-legea-babestu-du-nbeko-aditu-batek/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2022-02-03}}</ref> 2021eko ekainaren 26an, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] aitortza eman zien polizia indarkeriaren diktadurako eta trantsizioko 35 biktimari (1960-1978); 1985eko [[Mikel Zabalza Garate|Zabaltza kasuaren]] inguruan, hiru pertsonaren torturak ere aitortu zituzten. Biktimek, ordea, adierazi zuten "urraketa guztiak salatu arte egin behar d[el]a lan";<ref>{{Erreferentzia|abizena=autoria|izenburua=35 personas torturadas o asesinadas por la Policía Nacional y la Guardia Civil reciben hoy un homenaje institucional en Bilbao|hizkuntza=local|url=https://www.elsaltodiario.com/pais-vasco/35-personas-torturadas-asesinadas-por-policia-nacional-guardia-civil-reciben-homenaje-institucional-en-bilbao|aldizkaria=www.elsaltodiario.com|sartze-data=2021-06-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia Ramirez de Okariz|abizena=Kortabarria|izenburua=Poliziaren indarkeriaren 35 biktima aitortu ditu Jaurlaritzak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1946/013/001/2021-06-27/poliziaren-indarkeriaren-35-biktima-aitortu-ditu-jaurlaritzak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-06-27}}</ref> izan ere, 2019ko uztailaren 19an, [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia|Giza Eskubideen Europako Auzitegiak]] ukatu egin zizkien kalte-ordainak talde parapolizialen atentatuetan hildako sei biktimaren senideei, Espainiako Auzitegi Nazionalak egin bezala, «indarkeriazko ekintzak egiten dituen erakunderen batekin harremana» dutelakoan, ETAkoak zirelakoan, alegia, hori inoiz frogatu ez zen arren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gotzon|abizena=Hermosilla|izenburua=Estrasburgok ez ditu aintzat hartu BVEren eta GALen biktimen eskariak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/002/001/2019-07-19/estrasburgok-ez-ditu-aintzat-hartu-bveren-eta-galen-biktimen-eskariak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-02-04}}</ref> Estatuak 106.000 euro erreklamatu zizkien 2022ko maiatzean estatu terrorismoz eraildako biktimen senitartekoei auziaren kostuengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Estado pide más de 106.000 euros a 22 familiares de asesinados por el GAL tras negarles la categoría de víctimas|url=https://www.publico.es/politica/pide-106000-euros-22-familiares-asesinados-gal-negarles-categoria-victimas.html|aldizkaria=www.publico.es|sartze-data=2022-05-07}}</ref> 

2022ko otsailean jakinarazi zenez, 1.200 pertsonak egin zituzten 12/2016ko Legean aurreikusitako kategorietan aitortuak izateko eskaerak, eta 562 ebatzi ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Edurne|abizena=Begiristain|izenburua=Polizien 460 eskaera atzera bota ditu Eusko Jaurlaritzak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/209166/polizien-460-eskaera-atzera-bota-ditu-eusko-jaurlaritzak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-02-03}}</ref> 2021ean eta 2022 hasieran azaleratu zenez, Guardia Zibileko talde batzuek 12/2016 Legeari iruzur egiteko ahaleginak egin zituzten, beren burua era horretako biktima gisa aurkeztuz; Eusko Jaurlaritzak, berriz, baztertu egin zituen era horretako 460 eskaerak.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Lakua confirma el sabotaje policial a la ley de víctimas estatales que adelantó NAIZ|hizkuntza=es|data=2022-02-01|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20220201/lakua-confirma-el-sabotaje-policial-a-la-ley-de-victimas-estatales-que-adelanto-naiz|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2022-02-01}}</ref><ref name=":1"/>

2015eko martxoaren 26an, Nafarroako Parlamentuak Polizia Indarkeriaren Legea onartu zuen, 1951 eta 1978 arteko epeari buruzkoa, [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]] eta [[PP|PPren]] oposizioaz eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNren]] abstentzioaz; nazioarteko jurisprudentzian eta estandarretan oinarritu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aprobada la ley de reconocimiento a las víctimas de violencia policial|hizkuntza=es|data=2015-03-26|url=https://www.eitb.eus/es/noticias/politica/detalle/3090446/victimas-de-violencia-policial--el-parlamento-navarro-aprueba-ley/|aldizkaria=EITB Radio Televisión Pública Vasca|sartze-data=2022-02-03}}</ref> 2019ko martxoan, Polizia Abusuen Biktimak Aitortzeko Legea onartu zuen [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentuak]], 2015ean onartutako legea [[Espainiako Konstituzio Auzitegia|Espainiako Konstituzio Auzitegiak]] baliogabetu ondoren. 2019ko lege horrek izaera administratiboa zuen eta epai judizialak kontuan hartuko zituen. UPNk eta PPk aurka bozkatu zuten, eta PSNk abstentziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Polizia-abusuen biktimak aitortzeko legea onartu du Nafarroako Parlamentuak, beste behin|url=https://www.argia.eus/albistea/polizia-abusuen-biktimak-aitortzeko-legea-onartu-du-nafarroako-parlamentuak|aldizkaria=Argia|sartze-data=2022-02-03}}</ref> 2024ko maiatzaren 31n, Nafarroako Gobernuak lehen aldiz Poliziaren eta eskuin muturraren biktima politikoak aitortu zituen, pertsona zehatzak aipatuz [[Baluarte jauregia|Baluarten]] egin ekitaldi batean, asmoz urtero errepikatzekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Gobernuak lehen aldiz Poliziaren eta eskuin muturraren biktima politikoak aitortu ditu|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/albistea/nafarroako-gobernuak-lehen-aldiz-poliziaren-eta-eskuin-muturraren-biktima-politikoak-aitortu-ditu|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-06-01}}</ref> 2024ko urrian, estatuaren indarkeriari buruzko 4. txostenean, polizia indarkeriaren EAEko 93 biktima gehiago onartu ziren, [[Gurutze Iantzi]] ere tartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=93 víctimas policiales más reconocidas, en un proceso ahora parado por falta de forenses|hizkuntza=es|data=2024-10-30|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241030/93-victimas-policiales-mas-reconocidas-en-la-cav-en-un-proceso-ahora-parado-por-falta-de-forenses|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-10-31}}</ref>  

2021eko maiatzaren 18an, Espainiako Konstituzio Auzitegiak atzera bota zuen 2019ko martxoaren 19an Nafarroa Garaiko parlamentuak onartutako Polizia Abusuen Biktimen Arretari buruzko 16/2019 Foru Legearen kontra [[Vox (alderdi politikoa)|Vox]] eta PP alderdiek aurkeztutako errekurtsoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=El TC da luz verde a ley navarra de violencia estatal tras seis años de litigio|hizkuntza=es|data=2021-05-18|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210518/el-tc-declara-constitucional-la-ley-navarra-de-abusos-policiales|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-05-18}}</ref> 2022ko ekainaren 23an, Nafarroako Parlamentuaren erabakiz eta [[Navarra Suma|Navarra Sumaren]] aurkako botoaz, kalte ordain eta osasun asistentzia gaietan, berdindurik geratu ziren polizia indarkeriaren eta eskuin muturreko taldeen biktimak legez terrorismoaren biktima kategoria zutenekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Aprobada la equiparación de indemnizaciones para las víctimas de violencia policial en Nafarroa|hizkuntza=es|data=2022-06-23|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20220623/aprobada-la-equiparacion-de-indemnizaciones-para-las-victimas-de-violencia-policial-en-nafarroa|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2022-06-23}}</ref> 2022an, Espainiako Gobernuak Sekretu Ofizialen Legearen aurreproiektua jarri zuen abian, Foro Sozialak etsigarritzat jo zuena, erreklamatuz informazioa eskuratzeko irizpide bakarra egiaren bilaketa izatea, hala nola estatuak eragindako desagerpen behartuetan; izan ere, Espainian, egiaren bila, ETAren biktimek informazio erreserbatu historikoa eskuratzeko laguntza dute Auzitegi Nazionalaren bidez, baina ez estatuak eragindako desagerpen behartuen senitartekoek, Foro Sozialak 2022ko abuztuan salatu zuenez.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7bf-1">{{Erreferentzia|izena=EFE,Cadena|abizena=SER|izenburua=El foro Social señala que el anteproyecto de Ley de Información Clasificada es "decepcionante"|hizkuntza=es-ES|data=2022-08-30|url=https://cadenaser.com/euskadi/2022/08/30/el-foro-social-senala-que-el-anteproyecto-de-ley-de-informacion-clasificada-es-decepcionante-radio-san-sebastian/|aldizkaria=cadena SER|sartze-data=2022-08-31}}</ref>

== Biktimen tipologia ==

=== Pertsonen gaineko ondorioen arabera ===

==== Hildakoak ====
{{sakontzeko|ETAk hildakoen zerrenda|Lasa eta Zabalaren hilketa|Zerrenda:Euskal gatazkan hildako ekintzaileak|Zerrenda:Manifestazioetan edo protestetan hildako euskal herritarrak|Zerrenda:Kontrainsurjentzian eraildako Euskal Herritarrak eta beste batzuk}}
Euskal gatazkaren neurria emateko, ohikoa izaten da hildakoen kopurua ematea. Zenbatespenak askotarikoak dira, eta ez dago adostasunik hildakoak zehazteko orduan. [[Argituz]] GKEak hildakoen eta beste giza eskubideen urraketaren biktima guztien kronograma eman du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zerrendak|hizkuntza=eu|url=https://argituz.org/eu/zerrendak/|aldizkaria=Argituz|sartze-data=2020-12-11}}</ref> ETA eta euskal talde armatu abertzaleek eragindako 829 hildako kalkulatu dira 1968tik, ETAk hilketak egiteari ekin zionetik, gehienetan espainiar funtzionarioak edo Espainiako estatuaren segurtasun indarrak. Kopuru hori Espainiako Gobernuaren hildako kopuru ofiziala da.<ref name="#1">{{Erreferentzia|abizena=20minutos|izenburua=Víctimas de ETA: ¿829 u 858?|hizkuntza=es|data=2011-10-21|url=https://www.20minutos.es/noticia/1195725/0/victimas-mortales/eta/cifra/|aldizkaria=www.20minutos.es - Últimas Noticias|sartze-data=2020-12-11}}</ref>
[[Fitxategi:Courtroom_European_Court_of_Human_Rights_04.JPG|thumb|[[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]]] 
[[Fitxategi:Atentado_de_Ispáster_cropped.jpg|thumb|Guardia Zibilaren kontrako eraso hilgarria Ispasterren]]
Aldiz, espainiar kazetek eta, bereziki, ETAren biktima elkarteek gehiago eman dituzte: [[Vocento]] korporazioko ''El Correo'' egunkariak 855 eman ditu;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las 855 víctimas mortales de ETA|hizkuntza=es-ES|url=http://especial.elcorreo.com/2018/muertos-eta/|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2020-12-11}}</ref> antzeko bidetik jo du Madrilgo ''[[El País]]'' egunkariak ([[PRISA taldea|Prisa]]), 854 hildako biktima aipatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rodrigo|abizena=Silva|izenburua=Víctimas mortales de ETA|hizkuntza=es|abizena2=Alonso|izena2=Antonio|data=2018-05-03|url=https://elpais.com/elpais/2018/04/30/media/1525104009_115286.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-12-11}}</ref> ETAren biktima elkarteek 858raino igo dute hildakoen zerrenda kopurua.<ref name="#1"/> Kontuan izan behar da, bestalde, espainiar hedabide gehienek ia 2020 arte irmo babestu zutela Begoña Urrotz titiko umea izan zela ETAren lehen hildakoa (1960ko ekainean),<ref name="#1"/> [[Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación|DRILek]] egin bazuen ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Una placa reconoce a Urroz como víctima del DRIL en Donostia 60 años después|hizkuntza=es|data=2020-10-10|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20201010/una-placa-reconoce-a-urroz-como-victima-del-dril-en-donostia-60-anos-despues|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-12-11}}</ref>
  
Kontrako aldean, estatu terrorismoz, segurtasun indarren bidez edo askotariko talde armatu paraleloz hildakoen kopuruan, askotarikoagoak dira interpretazioak. Espainiar iturri ofizialek egin duten aitorpena oso txikia izan da. BVE edo GAL talde armatu parapolizialek eragindako hildakoak indarkeriaren hildakotzat aitortuak izanagatik, ez dira terrorismoaren biktimatzat onartuak izan, eta Giza Eskubideen Europako Auzitegiak ontzat eman zuen Espainiako estatuak hildako horien senideei kalte ordainik ez pagatzea, hilak "ETAko kideak" zirelakoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estrasburgok kalte-ordaina ukatu die GAL eta BVE taldeen biktimei|hizkuntza=eu|data=2019-07-18|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/6554115/estrasburgoren-erabakia-gal-eta-bve-taldeetako-biktimen-kalteordainen-inguruan/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2020-12-11}}</ref> 2021eko apirilaren 8an, Giza Eskubideen Europako Auzitegiak berretsi egin zuen doktrina hori, Espainiak Josu Muguruza Espainiako Kongresurako hautetsiaren senideei eta Xabier Perez de Arenazaren alargunari zein alabari kalte-ordainak pagatzea ukatuz, ETArekin loturaren bat izan zezaketelakoan, hori ebatzi zuen epaiketarik izan ez zen arren; Muguruza etakidea izan zen lehenago. Berdin ebatzi zuen hilabete lehenago, Jesus Mari Ijurko HBko kidea zenaren alargunari eta alabei buruz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=Estrasburgok ontzat jo du Espainiak estatuaren bi biktimari kalte ordaina ukatzea|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/195969/estrasburgok-ontzat-jo-du-espainiak-estatuaren-bi-biktimari-kalte-ordaina-ukatzea.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-04-13}}</ref>

Etxerat euskal presoen senitartekoen elkarteak espetxeetara bidean hildako 16 pertsonaren aitortza eskatzen du, presoen [[Euskal presoen sakabanaketa|sakabanaketa politikaren]] biktimatzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dispertsioaren ondorioz hil diren 16 pertsonak aitortzeko eskaera egin du Etxeratek|hizkuntza=eu|data=2019-11-14|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/bideoak/osoa/6816934/bideoa-dispertsioaren-ondorioz-hil-diren-pertsonen-aitortza-eskatu-du-etxeratek/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2020-12-11}}</ref> 2021eko maiatzaren 18an, Etxerat eta Egiari Zor elkarteek balorazio zabalago bat egin zuten, espetxe politikaren biktimak oro har aitortzeko erreklamatuz, eta hildakoen artean 35 euskal preso eta senide zenbatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=Espetxe politikaren biktimak aitortzeko eskatu dute Etxerat-ek eta Egiari Zor-ek|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/197873/espetxe-politikaren-biktimak-aitortzeko-eskatu-dute-etxerat-ek-eta-egiari-zor-ek.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-05-18}}</ref> Zenbatespen ofizialen aurrean, [[Euskal Memoria (elkartea)|Euskal Memoria Fundazioak]] 500 hildako kalkulatu ditu estatuaren biktimetan, horietatik % 49,2 inongo talde edo elkarte politiko edo armatutako kide ez zirenak. Hildako horietatik guztietatik, ia erdia (% 46,2) Espainiako estatuaren segurtasun indarrek eragin zuten; hildakoen % 16,8a, berriz, BVE, GAL edo beste talde armatu batzuei egotzi zaie.<ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Las “otras víctimas” del conflicto vasco|url=https://www.publico.es/politica/otras-victimas-del-conflicto-vasco.html|aldizkaria=www.publico.es|sartze-data=2020-12-11}}</ref> 


{| style="background-color: #FBF8EF; width:100%; border-radius: 6px;"
|
<center><big>'''Euskal gatazkako biktimei buruzko grafiko eta datuak'''</big></center>
<gallery mode="packed" heights="400px">
File:65955-Errepresioaren ondorioz hildakoak Euskal Herrian.svg|Euskal Herrian errepresioaren eraginez hildakoen kopuruak, 1960-2010/12 (Aztiker - [[Euskal Memoria]])
File:66847-Euskal Herriko gatazkaren biktimak 1968-2011 aldian.svg|Euskal Herriko gatazkaren biktimak, 1968-2011 ([[Argituz]])
</gallery>
|
|}

{{irudi zabala|Evolución_asesinatos_cometidos_por_ETA_-_EU.jpg|950px|Iturriak: (1) Kopuru osoetarako (842 hildako), [[Emilio Lopez Adan|Emilio Lopez Adan ''Beltza'']] in ''[[Argia (aldizkaria)|Argia]]''/''[[Larrun (aldizkaria)|Larrun]]''.<ref name="Argia - Larrun">{{erreferentzia|izenburua=Elkarrizketa: Borroka armatuaren historia Euskadin, 1967-2011|url=|aldizkaria=Larrun (Argia)|alea=261|data=2021-03-28 |hizkuntza= |}}</ref> (2) Urtekako bilakaerarako, [[:c:File:Evolución asesinatos cometidos por ETA.jpg|Paconi in Wikimedia Commons]].<ref group="oh">Egileak ez ditu zehaztu urtekako kalkulurako baliatu dituen iturriak. Bestalde, "ETA"ri egotzi dio grafikoan hilketen egiletza, Espainiako hedabide eta ETAren biktima elkarte gehienetan bereizketarik egin gabe erabiltzen den izendapenari lotuz, ETA eta beste euskal herri talde armatu klandestinoak aditzera emateko.</ref> 
| oharra = Argiako eranskina, 2726 zk}}

==== Desagertuak ====
Oposizioko kideak desagerraraztea identifikatu izan da hainbat erregimen autoritariotan izua eta sufrimendua zabaltzeko modu gisa. Espainian, hasiera batean ustez ETA edo beste euskal talde politiko eta armatuetakoak ziren pertsona desagertu batzuk hilda agertu ziren denboraren joanean, hala nola [[Lasa eta Zabalaren hilketa|Lasa eta Zabala]], edo [[Mikel Zabalza Garate|Mikel Zabaltza]]. Era horretako beste kasu batzuetan, gorpuak egun batzuetara, asteetara edo hilabeteetara agertu ziren: Jesus Maria Gonzalez Tuitero eta Jose Luis Martinez, Bernardo Bidaola, Joserra Asua, Jose Luis Salegi ''Txipi'' eta abar. Beste kasu batzuetan, berriz, gorpuak ez dira agertu. Zantzu irmoak daude estatuari lotutako agenteek eraman zituztela aurrera desagerrarazte horietako asko, baina litekeena da beste batzuk ETAk edo haren inguruneak egin izana.<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Letona Biteri|urtea=2022|izenburua=Argia|argitaletxea=Komunikazio Biziagoa SAL|orrialdeak=32-39|artikulua=Oraindik desagertuak|ISSN=0123-909X}}</ref> Foro Sozialak hamalau pertsona dokumentatu ditu [[Desagerpen bortitza|desagerraraziak]] Euskal Herrian bizitako gatazkari loturik, ustez estatuak eragindakoak, neurri desberdinetan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7bf-1"/> 

Lehendabiziko desagerpenak [[Espainiako trantsizioa|Espainiako Trantsizio aldian]] hasi ziren, 1973an. Martxoan, Irunen bizi ziren jatorri galiziarreko hiru langile, Jose Humberto, Jorge Juan Garcia eta Fernando Quiroga, desagertu ziren; dirudienez, ETAk edo euskal iheslariek poliziarentzat lan egiten zutelako susmoa zuten, eta horregatik hil zituzten.<ref name=":2" /> Urte batzuk geroago, 1976ko ekainean, Annie Intxauspe eta Patrick Ly Donibane Lohizunen desagertu ziren, segur aski ETAren hurbileko zirkuluek desagerrarazi eta hilak, poliziaren salatariak zirelakoan, Iñaki Egaña historialariaren iritziz.<ref name=":2" /><ref group="oh">Datu horiek eta desagertuei buruzko ikerlan osoena Egañak plazaratu du liburu batean: ''Objetos perdidos; Desaparecidos forzados en el contexto vasco (1956-2010)'', 2021eko azaroan argitaratua (Txalaparta argitaletxea).</ref> Hurrengo hilabetean, [[Eduardo Moreno Bergaretxe]] ETAko [[Kultura Frontea|Kultura Frontekoa]] eta [[polimili]]en ideologo nagusietako bat desagertu egin zen. Hipotesi nagusia da Espainiaren agindupeko italiar neofaxistek hil zutela; [[Emilio Lopez|Lopez Adan]] militante historiko eta euskal gatazkaren ikertzailea, ordea, kritiko agertu da Ezker Abertzaleko historiografiarekin, ETAk hil izana baztertu duelako.<ref name=":2" /> 
[[Fitxategi:Popo larre 001.jpg|thumb|Jean-Louis Larreren argazki potreta]]
1979ko maiatzaren 15ean, misterio handiz jantzitako desagerpen bat izan zen: Tomas Hernandezena. Hori ere estatu arteko mugaren testuinguruan gertatu zen, Hendaian. Zaragozakoa jaiotzez (1911), Espainiako Gerra Zibilean zutabe anarkista bateko kide izan zen eta, Parisen biziagatik, Hendaian pasatzen zituen udak. Bada, egun horretan, hiru pertsonak bahitu zuten. Askotariko hipotesiak eman dira haren heriotzaz, eta Espainiako agenteek nahastuta hilarazi zutela da nagusietako bat.<ref name=":2" /> Urte batzuk geroago, 1980ko ekainaren 11n, [[José Miguel Etxeberria|José Miguel Etxeberria ''Naparra'']] ETA eta [[Komando Autonomo Antikapitalistak|Komando Autonomo Antikapitalistetako]] erakunde armatuetako kidearen aztarna galdu zen Ziburun. 2016tik aurrera, familiak eta zenbait aktibistak zein adituk ahaleginak egin dituzte miaketa berrien bidez Etxeberriaren gorpuaren bila, baina alferrik.<ref>{{erreferentzia|izena=Askoren artean|urtea=2020|izenburua=Giza Eskubideak. Kasuen txosten monografikoak eta ikerketak (3)|argitaletxea=Giza Eskubide, Bizikidetza eta Lankidetzaren Idazkaritza Nagusia (Eusko Jaurlaritza)|url=http://katedraddhh.eus/documentos/pdf/informes/Caso_Naparra_EUS.pdf|artikulua=Jose Miguel Etxeberria Alvarez Naparraren desagerpenari buruzko txostena. 1980ko ekainaren 11n desagertu zen}}</ref>

[[Jean-Louis Larre|Jean-Louis Larre ''Popo'']], [[Iparretarrak]] euskal erakunde armatuko militantea izan zen eta, 1983ko abuztuaren 7an polizia frantsesarekin izandako tiroketa baten ondorioz, jendarme bat hil egin zen. Larrek ihes egin zuen, baina ez zen gehiago kausitua izan. Iparretarrak erakundeko taldekideek Frantziako estatuko aparatuei egotzi diete haren desagerpena. Artean, irekita daude gorpua [[wikt:eu:xerkatu|xerkatzeko]] lanak.<ref name=":2" /> Garai honetako beste kasu eztabaidagarri bat [[Mikel Lejarza|Mikel Lejarza ''El Lobo''rena]] da. ETA barneko ''[[Sator (espioitza)|sator]]'' arrakastatsuena izan zen, poliziarentzat salatari lanak egin zituena erakundearen barnetik bertatik. Xabier Makazaga gaiaren ikertzaileak uste du Espainiako Poliziak hil zuela; Egañaren eta kasuaren ikertzaile gehienen iritziz, ordea, Lejarza artean ere bizirik legoke.<ref name=":2" />

==== Presoak ====
{{sakontzeko|Euskal preso politikoak (1978-egun)|Euskal Preso Politikoen Kolektiboa|Euskal presoen sakabanaketa|Parot doktrina}}Kalkulatu da 1958an hasi eta 2020 arte 9.023 euskal herritar pasa direla kartzeletatik motibazio politikoengatik, bi herenak Francoren diktaduraren ondoren.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Más de 9.000 presos con nombre y cara en 62 años de conflicto político|hizkuntza=es|data=2021-01-23|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210125/mas-de-9-000-presos-con-nombre-y-cara-en-52-anos-de-conflicto-politico|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-01-25}}</ref> Urteen poderioz, handituz joan zen Francoren diktadura aldian motibazio politikoko ekintzengatik atxilotutako presoen kopurua. Horien amnistia aldarrikapen bihurtu zen. Horretarako, bi amnistiaren aste antolatu ziren 1977an, errepresio eta odoletan itoak. 1978ko amnistiaz, euskal herritarrez hustu ziren, une batez, kartzelak. Dena den, berehala hasi ziren atxiloketak berriz, lege antiterroristaren pean gehienetan. Preso horiek ehunka izaten hasi ziren. Orduan, preso gehienak elkarrekin espetxeratzen ziren espetxe gutxi batzuetan. [[Herrera de la Manchako espetxea|Herrera de la Mancha]] era horretako espetxe bat izan zen, euskal presoei bereziki zuzendua. 1981eko abenduan, 176 presok gose greba batean hartu zuten parte, eta 1983ko abuztutik euskal presoen kolektiboak gose greba hartu zuen borrokarako bitartekotzat, EPPKren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Burdinen arteko herria|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/barrutik/docs/burdinen_arteko_herria_2|aldizkaria=Issuu|sartze-data=2020-11-12}}</ref> Hainbat gose greba etorri ziren hurrengo urteetan. Euskal Memoria Fundazioak euskal presoen hamar suizidio identifikatu ditu, horiek espetxeko baldintza gogorrei lotuz tartean [[Igor Gonzalez Sola]] (2020); beste bi gehiago zenbatu ditu espetxeratzea saihesteko modu gisa, tartean dela [[Unai Salanueva]] intsumitua (1997an hila). Beste zortzi euskal preso espetxeko baldintza bortitzen ondorioz hil ziren, azkena [[Arkaitz Bellon]] iruindarra (2014); Fundazio berberak beste hamasei pertsona identifikatu ditu behin-behineko askatasunean edo kartzelari lotutako arrazoiek hilda.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2020|izenburua=Euskal Memoria Aldizkaria|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=6-15|ISBN=|hizkuntza=es|argitaratze-data=2020-11-02|artikulua=La cárcel mata}}</ref>
[[Fitxategi:EPPK 2008.jpg|thumb|[[Euskal Preso Politikoen Kolektiboa|EPPK]]-k 2008an ateratako kartela; bertan, 733 euskal preso agertzen dira]]
[[Fitxategi:Tantaz_Tanta,_Bilbo,_2014-01-11.jpg|thumb|Presoen [[Giza eskubideak|giza eskubide]]<nowiki/>en aldeko manifestazioa Bilbon (2014ko urtarrila)]]
Aldiz, 1987tik aurrera, PSOEren Espainiako gobernuak [[Euskal presoen sakabanaketa|urruntze eta sakabanatze politika]] bati heldu zion, presoak bakartuz ahal zuen guztietan, "ETAren presioa" galaraztearren. Horren lehen giza ondorioa senitartekoek bisitak egiteko errepide bidaia luzeak egin behar izatea izan zen, familien idortze ekonomikoa eta senideen istripuak zein heriotzak ugarituz. 90eko hamarkada hasierarako, terrorismo delituen arabera espetxeratutako euskal presoak bostehundik gora ziren. 90eko hamarkadaren amaieran ia 700 preso izatera heldu ziren. Ezker abertzaleko linea nagusiarekin bat zetozen presoak EPPKn elkartu ziren. Aldiz, Espainiako Barne Ministerioak eta espetxe instituzioek damutzearen eta ''birgizarteratzearen'' bidea zabaldu nahi izan zuten, preso horien artean zatiketa zabaltzeko, [[Langraiz bidea (ETAko presoak)|Langraizko bidea]] deitua.

Kontrako aldean, arauz kontra jokatu zuten estatuaren askotariko eragileetako kideak, izan legez kanpokoak, izan legezkoak, nekez heldu ziren espetxeetara inoiz, edo gutxitan eta berandu, urte gutxi batzuk preso egoteko, hala nola [[Enrique Rodríguez Galindo|Enrique Rodriguez Galindo jenerala]] edo [[José Barrionuevo|Jose Barrionuevo]] ministro ohia. Bestalde, [[Dena da ETA|"Dena da ETA"ren]] doktrina juridiko-politikoaren pean, ETArekin zuzeneko edo batere loturarik ez zuten kultura eta politikako hainbat pertsona hasi ziren atxilotzen eta kartzelara sartzen, sare bereko partaide zirelakoan eta "ETAren helburuekin bat etortzeak" balio juridiko inkriminatzailea hartuz. Buruzagi ezagunak kartzelan bukatu zuten XXI. mendean, adibidez, [[Arnaldo Otegi]]k.

Espetxeratutako euskal ekintzaile politikoen eta haien senitartekoen alde, Senideak elkartea sortu zen 90eko hamarkada hasieran. Gero, [[Etxerat]] sortu zen. Sakabanaketaren amaiera, preso gaixoen kaleratzea eta kondenaren hiru laurdenak bete dituzten presoen askapena elkarte horien aldarrikapen nagusi bihurtu ziren. Erreklamazio horiek eztabaidagai politiko tirabiratsu bihurtu ziren, bereziki PPk eta ETAren hainbat biktima elkartek horiek ez onartzea beren ekimen politikoaren bandera bihurtu zutenean, "ETAri amore ematea" zelakoan. 

2006an, Espainiako Auzitegi Gorenak [[Unai Parot]]i eta ETAko beste euskal presoei zuzendutako [[Parot doktrina]] ezarri zuen;<ref>{{Erreferentzia|izena=Euskal Irrati|abizena=Telebista|izenburua=Zer da 'Parot doktrina'?|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/860108/parot-doktrina--zer-da-parot-doktrina/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2020-10-02}}</ref> hilabete batzuk lehenago, urte bereko otsailean, López Aguilar PSOEko Justizia ministroak adierazia zuen "preso etakiderik kartzelatik ez irteteko inputazioak" fabrikatuko zituztela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=López Aguilar dice que se 'construirán imputaciones' para evitar nuevas excarcelaciones de etarras {{!}} elmundo.es|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2006/02/08/espana/1139392645.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2021-06-29}}</ref> 2010 eta 2011ko su-etenaren ondoren, [[Sare (mugimendua)|Sarek]] eta euskal presoen aldeko elkarteek sakabanaketak eta "salbuespen neurriek" indarrean jarraitzen dutela salatu dute. ETAren mugimenduak mugimendu, 2010etik aurrera handituz joan zen Euskal Herritik 300 km eta 900 km artean edo urrunago zeuden presoen kopurua, % 60 baino gutxiago izatetik 2015ean ia % 70 izateraino. Urte horretatik 2018ra, artean, presoen % 60tik gora zeuden 300 km edo urrunago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena Iribarren Mikel P.|abizena=Ansa|izenburua=Urruntzearen akabera noiz iritsiko|hizkuntza=|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1984/008/001/2021-01-10/urruntzearen-akabera-noiz-iritsiko.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-10}}</ref> ETAren behin betiko su-etenaz geroztik, euskal presoen giza eskubideen aldeko elkartasun mugimendu handia piztu zen, manifestazio handiak eginez.

<timeline>
Colors=
  id:lightgrey value:gray(0.9)
  id:darkgrey  value:gray(0.8)
  id:sfondo value:rgb(1,1,1)
  id:barra value:rgb(0.3,0.2,0.8)

ImageSize = width:1000 height: 250
PlotArea = left:30 bottom:50 top:30 right:30
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:800
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:200 start:0
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0
BackgroundColors = canvas:sfondo

BarData=
  bar:1978 text:1978
  bar:1979 text:1979
  bar:1980 text:1980
  bar:1981 text:1981
  bar:1982 text:1982
  bar:1983 text:1983
  bar:1984 text:1984
  bar:1985 text:1985
  bar:1986 text:1986
  bar:1987 text:1987
  bar:1988 text:1988
  bar:1989 text:1989
  bar:1990 text:1990
  bar:1991 text:1991
  bar:1992 text:1992
  bar:1993 text:1993
  bar:1994 text:1994
  bar:1995 text:1995
  bar:1996 text:1996
  bar:1997 text:1997
  bar:1998 text:1998
  bar:1999 text:1999
  bar:2000 text:2000
  bar:2001 text:2001
  bar:2002 text:2002
  bar:2003 text:2003
  bar:2004 text:2004
  bar:2005 text:2005
  bar:2006 text:2006
  bar:2007 text:2007
  bar:2008 text:2008
  bar:2009 text:2009
  bar:2010 text:2010
  bar:2011 text:2011
  bar:2012 text:2012
  bar:2013 text:2013
  bar:2014 text:2014
  bar:2015 text:2015
  bar:2016 text:2016
  bar:2017 text:2017
  bar:2018 text:2018
  bar:2019 text:2019

PlotData=
  color:barra width:15 align:left

  bar:1978 from: 0 till:102
  bar:1979 from: 0 till:117
  bar:1980 from: 0 till:265
  bar:1981 from: 0 till:435
  bar:1982 from: 0 till:435
  bar:1983 from: 0 till:331
  bar:1984 from: 0 till:419
  bar:1985 from: 0 till:369
  bar:1986 from: 0 till:477
  bar:1987 from: 0 till:504
  bar:1988 from: 0 till:541
  bar:1989 from: 0 till:564
  bar:1990 from: 0 till:499
  bar:1991 from: 0 till:529
  bar:1992 from: 0 till:494
  bar:1993 from: 0 till:578
  bar:1994 from: 0 till:554
  bar:1995 from: 0 till:547
  bar:1996 from: 0 till:531
  bar:1997 from: 0 till:559
  bar:1998 from: 0 till:526
  bar:1999 from: 0 till:453
  bar:2000 from: 0 till:521
  bar:2001 from: 0 till:534
  bar:2002 from: 0 till:650
  bar:2003 from: 0 till:680
  bar:2004 from: 0 till:719
  bar:2005 from: 0 till:664
  bar:2006 from: 0 till:610
  bar:2007 from: 0 till:709
  bar:2008 from: 0 till:762 
  bar:2009 from: 0 till:750
  bar:2010 from: 0 till:713
  bar:2011 from: 0 till:703
  bar:2012 from: 0 till:607
  bar:2013 from: 0 till:527
  bar:2014 from: 0 till:482
  bar:2015 from: 0 till:427
  bar:2016 from: 0 till:366
  bar:2017 from: 0 till:314
  bar:2018 from: 0 till:267
  bar:2019 from: 0 till:246

PlotData=

  bar:1978 at:102 fontsize:S text: 102 shift:(-8,5)
  bar:1979 at:117 fontsize:S text: 117 shift:(-8,5)
  bar:1980 at:265 fontsize:S text: 265 shift:(-8,5)
  bar:1981 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5)
  bar:1982 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5)
  bar:1983 at:331 fontsize:S text: 331 shift:(-8,5)
  bar:1984 at:419 fontsize:S text: 419 shift:(-8,5)
  bar:1985 at:369 fontsize:S text: 369 shift:(-8,5)
  bar:1986 at:477 fontsize:S text: 477 shift:(-8,5)
  bar:1987 at:504 fontsize:S text: 504 shift:(-8,5)
  bar:1988 at:541 fontsize:S text: 541 shift:(-8,5)
  bar:1989 at:564 fontsize:S text: 564 shift:(-8,5)
  bar:1990 at:499 fontsize:S text: 499 shift:(-8,5)
  bar:1991 at:529 fontsize:S text: 529 shift:(-8,5)
  bar:1992 at:494 fontsize:S text: 494 shift:(-8,5)
  bar:1993 at:578 fontsize:S text: 578 shift:(-8,5)
  bar:1994 at:554 fontsize:S text: 554 shift:(-8,5)
  bar:1995 at:547 fontsize:S text: 547 shift:(-8,5)
  bar:1996 at:531 fontsize:S text: 531 shift:(-8,5)
  bar:1997 at:559 fontsize:S text: 559 shift:(-8,5)
  bar:1998 at:526 fontsize:S text: 526 shift:(-8,5)
  bar:1999 at:453 fontsize:S text: 453 shift:(-8,5)
  bar:2000 at:521 fontsize:S text: 521 shift:(-8,5)
  bar:2001 at:534 fontsize:S text: 534 shift:(-8,5)
  bar:2002 at:650 fontsize:S text: 650 shift:(-8,5)
  bar:2003 at:680 fontsize:S text: 680 shift:(-8,5)
  bar:2004 at:719 fontsize:S text: 719 shift:(-8,5)
  bar:2005 at:664 fontsize:S text: 664 shift:(-8,5)
  bar:2006 at:610 fontsize:S text: 610 shift:(-8,5)
  bar:2007 at:709 fontsize:S text: 709 shift:(-8,5)
  bar:2008 at:762 fontsize:S text: 762 shift:(-8,5)
  bar:2009 at:750 fontsize:S text: 750 shift:(-8,5)
  bar:2010 at:713 fontsize:S text: 713 shift:(-8,5)
  bar:2011 at:703 fontsize:S text: 703 shift:(-8,5)
  bar:2012 at:607 fontsize:S text: 607 shift:(-8,5)
  bar:2013 at:527 fontsize:S text: 527 shift:(-8,5)
  bar:2014 at:482 fontsize:S text: 482 shift:(-8,5)
  bar:2015 at:427 fontsize:S text: 427 shift:(-8,5)
  bar:2016 at:366 fontsize:S text: 366 shift:(-8,5)
  bar:2017 at:314 fontsize:S text: 314 shift:(-8,5)
  bar:2018 at:267 fontsize:S text: 267 shift:(-8,5)
  bar:2019 at:246 fontsize:S text: 246 shift:(-8,5)

TextData=
  fontsize:S pos:(20,10) text:"MOTIBAZIO POLITIKOKO EUSKAL PRESO KOPURUAREN BILAKAERA / Iturria: Etxerat eta EPPK."

</timeline>

==== Torturatuak ====
{{sakontzeko|Tortura Euskal Herrian}}
[[Fitxategi:Arregi_tortura.jpg|thumb|[[Tortura Euskal Herrian|Tortura]]<nowiki/>z hil ondoko Joxe Arregiren argazkiak; agintarien debekuaren kontra atera ahal izan ziren]]
Torturak leku itxietan gertatu ohi dira Euskal Herrian eta Espainian, Espainiako segurtasun indarren eskuetan, Guardia Zibila, Polizia Nazionala, baita neurri txikiagoan Ertzaintza ere, eta ezkutuan praktikatu dira. Ondorioz, zaila izan da horien identifikazio objektiboa. Espainiako Estatuak hainbat aldiz jaso ditu nazioarteko erakundeen ohartarazpenak eta kondenak tortura ez ikertzearren eta torturaren kontrako protokoloak ez betetzearren. Torturak Francoren diktadurako ohiko elementua izan ziren, eta 50-60ko urteen errepresioan indarrez berragertu ziren. 2012an, Nazio Batuek baieztatu zuen Espainiak Torturaren Aurkako Hitzarmena urratu zuela.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Nazio Batuen Erakundeak dio Espainiak torturaren aurkako hitzarmena urratu duela|hizkuntza=eu|data=2023-07-29|url=https://www.berria.eus/albisteak/66312/nazio-batuen-erakundeak-dio-espainiak-torturaren-aurkako-hitzarmena-urratu-duela.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-07-29}}</ref> 2023ko uztailean, Nazio Batuek zuzenean kargu hartu zioten Espainiako estatuari tortura ez ikertzearren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Euskal Herriko 5.379 tortura kasuak NBEra iritsi dira lehenengo aldiz|hizkuntza=eu|data=2023-07-21|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2023-07-22/hemeroteca_articles/euskal-herriko-5-379-tortura-kasuak-nbera-iritsi-dira-lehenengo-aldiz|aldizkaria=GARA|sartze-data=2023-07-29}}</ref>

1962ko Eguberrian, Vicente Lertxundi euskal aktibista politikoa atxilotu eta torturatu zuten, eta espetxeko funtzionarioek jipoi batez hil zuten. ETAren lehen hildako biktima planifikatua (1968ko abuztuan) [[Melitón Manzanas|Melitón Manzanas polizia komisarioa]] izan zen, torturatzaile ezaguna, [[Gestapo]]rekin horretan trebatua. 1968an, [[Jesús Muñecas|Jesus Muñecas kapitainaren]] eskuetan Andoni Arrizabalaga ondarroarrak jasotako torturen berriak zirrara zabaldu zuten Euskal Herrian, baita ''[[Itziarren semea]]'' [[Telesforo Monzón|Telesforo Monzonen]] abesti ezaguna inspiratu ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=«Al oír ‘Itziarren semea’ renace la emoción, ese dolor queda ahí»|hizkuntza=es|data=2013-09-21|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20130921/al-oir-itziarren-semea-renace-la-emocion-ese-dolor-queda-ahi|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-12-13}}</ref> Nafarroa Garairako ikertutako 1960-1978 aldian, "tortura sistematikoa eta orokortua" zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1960-1978 artean tortura "sistematikoa eta orokortua" zen Nafarroan|url=https://www.argia.eus/albistea/1960-1978-artean-tortura-sistematikoa-eta-orokortua-zen-nafarroan|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-12-19}}</ref> 
[[Fitxategi:Ion_Arretxe_-_Mikel_Zabalza.webm|thumb|[[Ion Arretxe]]ren testigantza ([[Mikel Zabaltza Garate|Mikel Zabaltza]] kasua)]]
Estatuaren segurtasun indarrek praktikatutako tortura salaketak areagotu egin ziren 70 eta 80ko hamarkadetan, Lege Antiterroristaren pean, eta sistematikotzat jo zituen Amnistia Internazionalak.<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=País|izenburua=Amnistía Internacional denuncia que se tortura en España|hizkuntza=es|data=1980-08-13|url=https://elpais.com/diario/1980/08/14/espana/335052006_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-12-13}}</ref> Euskal Herrian ezagun egin zen [[Joxe Arregi Izagirre|Joxe Arregiren kasua]], Madrilen 9 egunez torturatua izatean hildakoa.<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Memoria:-Euskal Memoriako blogak|url=http://www.euskalmemoria.eus/euskalmemoriakoblogak/eu/bloga/20180209/Gogoan_hartzeko_izenak:_Joxe_Arregi_Izagirre|aldizkaria=www.euskalmemoria.eus|sartze-data=2020-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maialen Unanue|abizena=Irureta|izenburua=Itzal luze, ezkutu eta aitortu gabea|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1537/010/001/2014-02-13/itzal-luze-ezkutu-eta-aitortu-gabea.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=José|abizena=Yoldi|izenburua=En el interrogatorio a Arregui participaron 72 policías, según dijo en el juicio Laína, ex director de la Seguridad del Estado|hizkuntza=es|data=1983-11-29|url=https://elpais.com/diario/1983/11/30/sociedad/438994803_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-12-13}}</ref> Guardia Zibilaren Intxaurrondoko kuartelean ugari izan ziren tortura salaketak [[Enrique Rodríguez Galindo|Rodriguez Galindo koronela]] bertako buruzagi zela. Kuartel hori 80 hamarkadako Mendebaldeko Europako tortura zentro handientzat jo izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=“El cuartel de Intxaurrondo fue el mayor centro de torturas de Europa occidental”|url=https://www.publico.es/politica/cuartel-intxaurrondo-mayor-centro-torturas.html|aldizkaria=www.publico.es|sartze-data=2020-12-13}}</ref> [[Juan Alberto Belloch]] PSOEko Espainiako Justizia eta Barne ministroak berak Galindo babestu eta sustatu zuen, torturatzen zuela jakitun izan arren, adierazi zuenez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iosu|abizena=Alberdi|izenburua=Juan Alberto Belloch: «Galindo, borrokalari antiterrorista moduan, onena zen»|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/221618/juan-alberto-belloch-galindo-borrokalari-antiterrorista-moduan-onena-zen.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-12-09}}</ref> 

Amnistia Internazionalak euskal gatazkaren testuinguruan 80ko hamarkadan torturaren erabilera sistematikoa zela aitortzeko erreklamatu dio Espainiako gobernuari. 1977tik 2003ra 5.300 tortura salaketa izan ziren Espainiako segurtasun indarren kontra.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=::: Euskonews & Media :::|url=http://www.euskonews.eus/0256zbk/gaia25604_01.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2020-12-13}}</ref> Memorian lan egin duten zenbait talderen arabera, 10.000 pertsona inguruk jasan dituzte torturak 1968tik.<ref name="#2"/> Eusko Jaurlaritzaren aditu talde batek, EHUko Kriminologiaren Euskal Institutuaren (IVAC-KREI) parte-hartzeaz, euskal herritarren 4.113 kasu egiaztatu zituen (1960-2014), askotariko poliziek eraginda.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pedro|abizena=Gorospe|izenburua=El informe oficial sobre la tortura cita 336 casos sin condena contra la Ertzaintza|hizkuntza=es|data=2017-12-18|url=https://elpais.com/ccaa/2017/12/18/paisvasco/1513614504_114013.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-12-14}}</ref> Kriminologiaren Euskal Institutuaren ikerketak, Nafarroako Gobernuak diruz lagunduak, azaleratu du 1979tik 2015era 676 biktimaren salaketak identifikatu ditu Nafarroan Garaian, Euskal Herrirako guztira 1960tik 2015era gutxienez 5.181 tortura eta tratu txarren kasu zenbatuz, horietatik 1.068 Nafarroa Garaian<ref>{{Erreferentzia|izena=Julen Aperribai-Iosu|abizena=Alberdi|izenburua=Nafarroan gutxienez 1.068 tortura kasu izan direla ondorioztatu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1967/002/001/2023-01-10/nafarroan-gutxienez-1068-tortura-kasu-izan-direla-ondorioztatu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 

Carlos Trenorrek, Euskal Memoriarekin batera, 6.000 kasutik gorako kalkulua eman du Euskal Herri osoan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Jon O. Urain|izenburua=Burdina arteko historia, etenik gabeko haria|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1879/005/001/2019-11-30/burdina-arteko-historia-etenik-gabeko-haria.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-02-06}}</ref> Nazioarteko aditu talde batek 1982tik 2010 arteko Euskal Herriko 45 tortura testigantza aztertu zituen [[Istanbulgo protokolo]]aren arabera 2014an plazaratutako txostenean; horren arabera, erdiek erabateko sinesgarritasuna merezi zuten, testigantzen herenak oso sendoak ziren, eta % 15 sendoak.<ref name="#3">{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Armentia|izenburua=La realidad oculta de las torturas en España|hizkuntza=es|data=2014-11-12|url=https://www.eldiario.es/euskadi/blogs/al-margen/realidad-oculta-torturas-espana_132_4524593.html|aldizkaria=ElDiario.es|sartze-data=2020-12-13}}</ref> Egiari Zor elkarteak torturaren 336 biktima identifikatu ditu Ertzaintzak eraginda, eta horiek aitortzeko erreklamatu Eusko Jaurlaritzari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon O.|abizena=Urain|izenburua=«Ertzaintzak eginiko torturak» aitortzeko eskatu diote Jaurlaritzari|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1877/004/001/2021-06-19/ertzaintzak-eginiko-torturak-aitortzeko-eskatu-diote-jaurlaritzari.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-06-19}}</ref>


{{esaera2|Tortura izan da Espainiako eta Frantziako estatuek Euskal Herriaren askatasunaren alde borroka egiten dutenen aurka hasieratik bukaera arte erabili duten metodo nagusia.|[[Mikel Albisu]], "[[Mikel Albisu|Mikel Antza]]", idazlea eta ETAko buruzagi ohia<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Liburu hau ez da errelatoaren batailarako munizioa"|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2737/mikel-antza|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-11-22}}</ref>
}}

2020ko abenduan, Parisko Dei Auzitegiak uko egin zion [[Iratxe Sorzabal]] Espainiara estraditatzeko laugarren euroagindu bati, ontzat hartu zuenean Espainian torturak jasan ahal izan zituela. Ebazpen horrek ez zuen aurrekaririk Frantziako Justizian.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena|abizena=Iribarren|izenburua=Parisko Dei Auzitegiak gibelera bota du Iratxe Sorzabalen aurkako euroagindua|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/191242/parisko-dei-auzitegiak-gibelera-bota-du-iratxe-sorzabalen-aurkako-euroagindua.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=París rechaza una euroorden contra Sorzabal al no poder descartar que sufriera torturas|hizkuntza=es|data=2020-12-16|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20201216/paris-rechaza-entregar-a-sorzabal-al-no-poder-descartar-que-sufriera-torturas|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-12-16}}</ref> Espainiako estatuak beti ukatu izan du torturaren ohiko praktika, eta tortura salatu duten gizarte eragileei ''ETAzale'' deitu izan zaie.<ref name="#3"/> Giza Eskubideen Europako Auzitegiak zortzi bider kondenatu zuen Espainiako estatua tortura ez ikertzearren 2016an;<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=Guenaga|izenburua=El Tribunal de Estrasburgo condena de nuevo a España por no investigar torturas|hizkuntza=es|data=2016-05-31|url=https://www.eldiario.es/euskadi/euskadi/tribunal-estrasburgo-condena-espana-torturas-investigacion-eta_1_3975690.html|aldizkaria=ElDiario.es|sartze-data=2021-02-01}}</ref> 2022an, Auzitegi horrek 11 sententzia eman zituen Espainiaren aurka torturari lotutako gaiak zirela eta.<ref name="#4">{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena|abizena=Iribarren|izenburua=Motibazio politikoko euskal presoen %55ek tortura pairatu zuten|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/210075/motibazio-politikoko-euskal-presoen-55ek-tortura-pairatu-zuten.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-02-26}}</ref> Luzaroan, Espainiako gobernuek eta prentsak tortura salaketak faltsuak zirela adierazi dute, salatzaileek "segurtasun indarren irudia zikindu" nahi zutelakoan.<ref group="oh">Hainbat adibideren artean daude, esate baterako, Portu eta Sarasolaren torturen kasuan Europa Pressek 2009ko [[martxoaren 2]]an zabaldutako berria, non azaltzen den [[Garikoitz Azpiazu|Garikoitz Azpiazu ''Txeroki'']] etakideak euskarazko gutun batean adierazi omen zuela berak bazekiela "gezurrezkoak zirela tortura salaketa horiek eta estrategia baten zati" zirela. Ildo beretik, esanguratsua da ''La Información'' deitu beste agerkari digital baten ustezko albiste bat Eusko Jaurlaritzaren euskal herritarren kontrako torturei buruzko txostena atera zen unean (2016ko uztailaren 4an), adieraziz torturak salatzea ETA "talde kriminaleko kide guztiek nahitaez bete beharreko estrategia d[el]a eta, are, beren burua zauritzen dute, gero lesio horiek agenteei egozteko"; ikus ''[https://www.europapress.es/nacional/noticia-txeroki-admitio-denuncia-torturas-portu-sarasola-falsa-20090302183332.html Europa Press]'' eta ''[https://www.lainformacion.com/mundo/encargado-pnv-denuncia-torturas-etarras_0_935006937.html?autoref=true La Información]''. [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]k Espainia kondenatu zuen atxiloketa aldian bi etakideoi tratu krudel eta apalesgarria ematearren, torturaren kontrako konbentzioaren 3. artikulua urratuz; ikus ''[https://www.argia.eus/albistea/portu-eta-sarasolaren-tortura-kasuagatik-espainia-zigortu-du-estrasburgok Argia]'', ''[https://www.publico.es/espana/tribunal-estrasburgo-condena-espana-torturar-etarras-t-4.html Público]''.</ref> Hargatik, 2022ko otsailaren 26an Foro Sozialak eman datuen arabera, une horretan espetxean ziren motibazio politikoko euskal presoen %55ek torturak jasan zituzten, 171tik 95ek, eta Foroak premiazkotzat jo zuen torturaren ondorio juridikoak «berrikustea».<ref name="#4"/>

==== Erbesteratuak ====
Euskal gatazkari lotuta, herritar ugarik deserriko bidea hartu zuten, segurtasun indarren, Espainiako auzitegien aginduen edo mertzenario talde armatuen ekintzatik ihesi. EIPK [[Euskal Iheslari Politikoen Kolektiboa]]ren arabera, hirurogeiko hamarkadatik 2.500 euskal herritarrek ezagutu dute deserria motibazio politikoei lotuta; deportatuak, berriz, 74 izan dira. 2018an, artean, haietako asko atzerrian ziren, eta batzuk gaixorik. 2018an, guztira 70 iheslari geratzen ziren mundu osoan sakabanaturik, eta haietatik 14 deportaturik; 84 erbestean hi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herriko 70 iheslariekin zer?|url=https://www.argia.eus/albistea/euskal-herriko-70-iheslariekin-zer|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-01-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orain 34 urte hasitako deportatuen egoera amaitzeko garaia da|url=https://www.argia.eus/albistea/orain-34-urte-hasitako-deportatuen-egoera-amaitzeko-garaia-da|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-12-16}}</ref> Iheslari gazte batzuk Frantzian, Belgikan eta Ipar Euskal Herrian errefuxiatu ziren 60ko hamarkadatik aurrera; 70eko urteetan eta 80koen hasieran Frantziako estatuak onartu egin zuen haien presentzia Frantziako lurraldean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Victorino Ruiz de|abizena=Azua|izenburua=Cinco refugiados vascos en Francia, muertos en atentado|hizkuntza=es|data=1980-12-30|url=https://elpais.com/diario/1980/12/31/espana/347065207_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-12-16}}</ref>
[[Fitxategi:Joseba_Sarrionandia_-_2016.jpg|thumb|[[Joseba Sarrionaindia]] idazlea, torturatua, kartzelatua eta iheslaria 1985eko uztailetik (Kuba, 2016)]]
[[Fitxategi:Txetxu_Urteaga_deportatua.jpg|thumb|Txetxu Urteaga Azkoitiko deportatua, 40 urtez etxez kanpora, [[Venezuela]]n hila (2020)]]
1983ko abenduaren 20an, Felipe Gonzalez presidenteak Espainiatik eta [[François Mitterrand]] presidenteak Frantziatik adostu zuten Frantzian atxilotutako ETAko kideak horiek hartzeko prest agertzen ziren hirugarren herrialdeetara deportatzea; berehala errefuxiatu estatutua kendu zitzaien euskal iheslariei,<ref name=":11">{{erreferentzia|izena=Susana|abizena=Panisello Sabaté|urtea=|izenburua=Retos internacionales|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=26-41|ISBN=|hizkuntza=es|artikulua=Treinta años de deportación: Crónica de un viaje sin retorno|artikulu-url=https://www.academia.edu/28703436/Treinta_anos_de_deportaci%C3%B3n_cr%C3%B3nica_de_un_viaje_sin_retorno|ISSN=1696-2060}}</ref> legez bestela.<ref name=":7" /> Hurrengo urteko abuztuan, Gonzalez eta [[Pierre Joxe]] barne ministro frantsesa elkarrekin bildu ondoren, Frantziak [[Eugenio Etxebeste|Eugenio Etxebeste ''Antxon'']], ordu arteko ardura goreneko etakidea, [[Dominikar Errepublika]]ra deportatu zuen espainiar presidenteari men eginez.<ref name=":11" /> 1985ean, Frantziak deportatuei harrera egiteko prest zeuden bi herrialde gehiago aurkitu zituen: [[Cabo Verde]] eta Ecuador.<ref name=":11" /> 1986an gobernua aldatu zen Frantzian, baina Frantziaren deportazio politika ez zen aldatu, areagotu baizik: Frantziak ETAko buruzagi [[Txomin Iturbe|Domingo Iturbe ''Txomin'']] deportatu zuen [[Gabon]]era eta gero Aljeriara, Espainiaren atsekaberako.

Lekualdaketa horren asmoa Espainiako gobernuaren eta ETAren arteko negoziazio batzuetan Txomin solaskide aritu ahal izatea zen, baina ETAko burua luze gabe hil zen. Trukean, Antxon garraiatu zuten Aljeriara Espainiarekin elkarrizketak izateko. Negoziazio horiek hasi ziren, baina handik gutxira espainiar agintariek [[Santiago Arrospide|Santiago Arrozpide ''Santi Potros'']] atxilotu zuten, atxiloketa ugariko sarekada batean: 60 pertsona, eta 100 helbideren miaketa; bada, horietatik hamabi Aljeriara deportatu zituzten, eta hiru, berriz, Venezuelara.<ref name=":11" /><ref group="oh">''Ipar Euskal Herriko hitza'' aldizkariaren arabera, Frantziako Poliziak 120 etxetik gora miatu eta 200 pertsona baino gehiago atxilotu zituen 1987ko urriaren 3an bakarrik; ikus [https://web.archive.org/web/20211127114618/https://iparraldekohitza.eus/2013/06/14/herriaren-hatsaz-herrira-so/ 2013ko ekainaren 14ko zenbakia].</ref> 1989an negoziazioak hautsi egin ziren, eta Gonzalez presidenteak etakideak deportatzeko exijitu zion Aljeriari, baita gobernu horrek Madrilgoaren esana bete ere, 27 etakide beste herrialde batzuetara kanporatuz.<ref name=":11" />

Erbesteratu askok hamarkadak eman dituzte kanpoan gaurdaino. Alfontso Etxegarai plentziarra, [[Lemoizko zentral nuklearra]]ri eraso egin ondoren 1977an ihes egin eta 1985ean atxilotua izan eta gero [[Sao Tome eta Principe]] eta beste herrialde batzuetara deportatua izan zen; Etxegarai 2019an itzuli zen etxera.<ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Alfonso Etxegarai deportatua etxera itzuli da 5.000 kilometro egin ostean|url=https://www.argia.eus/albistea/alfonso-etxegarai-deportatua-etxera-itzuli-da-5000-kilometro-egin-ostean|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-12-16}}</ref> ETA desegin eta bi urtera, Txetxu Urteaga azkoitiar deportatua Venezuelan hil zen 2020ko apirilean 40 urteko deserriaren ondoren; 40 urte atzerrian eman ondoren ere, 2020ko azaroan Belgikak Jaione Jauregi iheslaria estraditatu zuen Espainiara, baita espetxeratu ere 1981eko atentatu bat leporatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jaione Jauregi iheslaria espetxeratu dute, duela 40 urteko auzi bat egotzita; berak akusazioa ukatu du|url=https://www.argia.eus/albistea/jaione-jauregi-espainiako-auzitegira-eramatekoa-dute|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-01-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=40 urteko ihesaren ostean hil da Txetxu Urteaga azkoitiarra|url=https://www.argia.eus/albistea/40-urteko-ihesaren-ostean-hil-da-txetxu-urteaga-azkoitiarra|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-01-22}}</ref> 2021eko martxoaren 22an iragarri zen Joseba Sarrionaindia idazlea Euskal Herrira itzuli zela, 40 urteko erbestearen ondoren.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Joseba Sarrionandia regresa a Euskal Herria tras casi cuatro décadas de exilio|hizkuntza=es|data=2021-04-20|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210422/joseba-sarrionandia-regresa-a-euskal-herria-tras-casi-cuatro-decadas-de-exilio|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-04-25}}</ref>

==== Euskal Herritik alde egindakoak ====
ETAren beldur badira euskal herritar batzuk Euskal Herritik alde egin dutenak. Arrazoi ezberdinak izan dituzte Hego Euskal Herritik alde egiteko: batzuetan [[zerga iraultzaile]]a ez ordaintzeko izan da, bere segurtasuna arriskuan ikusteagatik, [[kale borroka]]ren ondorioz beraien jabetzak galtzearen beldur edo besterik gabe, [[ENAM]]eko kide batzuen aldetik sentitu izan zuten presioaren ondorioz. Inoiz ez da egin honi buruzko ikerketa serio bat baina ezagunak diren batzuk alde egin zuten goian aipatutako arrazoiren batengatik. Horien artean badira musikariak ([[Imanol Larzabal]]), historialariak ([[Txema Portillo]]) eta zenbait enpresaburu eta kazetari, besteak beste.

[[Guardia zibila]] eta [[Espainiako Polizia Nazionala|polizia nazionalen]] kasuan ez dira gutxi alde egin zutenak edo alde egin nahi izan zutenak,<ref>https://www.elmundo.es/elmundo/2008/05/14/espana/1210772241.html</ref> nahiz eta Hego Euskal Herriko soldata dezente handiagoa izan<ref>https://www.elindependiente.com/politica/2020/03/04/interior-paga-aun-682-euros-por-peligrosidad-a-5-347-guardias-civiles-y-policias-en-navarra-y-euskadi/</ref>. Garai batean besteak beste "[[Iparraldeko sindromea]]" izena eman zioten egoera honi nahiz eta orokorrean gai [[tabu]] bat izan Espainiako Gobernuak ezin zuelako ofizialki onartu espainiar polizia ezberdinek ETAren ekintzen beldur zirela.<ref>https://elpais.com/diario/1985/08/11/espana/492559208_850215.html</ref> Alderdi Popularrak 300.000 pertsonako kopurua eman izan du,<ref>https://www.heraldo.es/noticias/nacional/2020/07/14/casado-llama-a-reflexionar-porque-es-dramatico-que-bildu-tenga-mas-apoyos-que-pse-podemos-pp-y-cs-juntos-1385881.html</ref> baita adierazi ere (AVT elkarteak bezala) ustezko erbesteratu horiek EAEn eta Nafarroan bozkatu ahal izan behar zutela; batzuek boto iruzur ahalegin handitzat jo zuten hori.<ref name="#5">{{Erreferentzia|izenburua=La Asociación de Víctimas del Terrorismo protesta en la calle contra "la traición del Gobierno"|hizkuntza=es|data=2015-01-24|url=https://www.lasexta.com/noticias/nacional/asociacion-victimas-terrorismo-protesta-calle-traicion-gobierno_2015012457256e474beb28d446017525.html|aldizkaria=LaSexta|sartze-data=2022-02-05}}</ref><ref name="#6">{{Erreferentzia|izena=Agencia|abizena=EFE|izenburua=Los exiliados por ETA, unos dramas personales difíciles de cuantificar|hizkuntza=es|data=2018-05-05|url=https://www.cope.es/actualidad/espana/noticias/los-exiliados-por-eta-unos-dramas-personales-dificiles-cuantificar-20180505_211243|aldizkaria=COPE|sartze-data=2021-01-22}}</ref> [[Ermuako Foroa|Ermuko Foroarentzat]] 383.700koa da "ihes egindako exiliatuen" multzoa. Kontuan hartu behar da azken datu hori [[Ibarretxe Plana]]ren garaian eman zutela eta, esan zutenez ere, gehienek [[Juan José Ibarretxe]] lehendakaria zenean egin zuten "ihes".<ref>https://www.abc.es/espana/abci-foro-ermua-acusa-gobierno-vasco-alterar-censo-electoral-200502260300-20876260437_noticia.html</ref> Zaitu elkarteak ETArengatik pertsekuzioa, mehatxuak eta erbestea jasan dutenen aldeko elkartea da, eta 45.000-60.000 pertsonak alde egin dutela estimatu du.

Kopuru horietatik urrun, Josu Ugarte [[Bakeaz]] EAEko giza eskubideen elkarteko zuzendariak 9.000 pertsona identifikatu ditu Hego Euskal Herritik alde eginda 1993tik 2008ra; are, 2011ko ETAren behin betiko su-eten arte "beharbada beste milaka batzuk joan" omen ziren; izan ere, Ugartek adierazi du 10.000-15.000 enpresaburuk jasan zutela ETAren estortsioa, eta euskal ekonomiari larriki eragin ziola.<ref name="#6"/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Josu Ugarte: 'Quien ha pagado a ETA ha podido quedar muerto en vida'|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/boulevard/detalle/5385497/josu-ugarte-asociacion-bakeaz-extorsiones-eta-empresarios/|aldizkaria=EITB Radio Televisión Pública Vasca|sartze-data=2021-01-22}}</ref> Ikerketa sendoenen arabera, berriz, alde egindako pertsona kopuruari buruzko datuak irrealak dira; izan ere, lekualdaketa horiek 1950etik 1980ra egungo EAEra heldu ziren ehun milaka espainiar migratzaileen itzulerako mugimendu demografikoen ondorioa dira, eta egiatzat baino, ''[[egia-oste]]tzat'' jo dituzte ustezko deserri horiek. Horrek ez du esan nahi giro toxikoak bultzaturik jendea EAEtik joan ez zenik, 90eko hamarkadan Ezker Abertzaleak "sufrimendua gizarteratzea" erabaki zuenean, edo lanbide aukera hobeen bila.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ANÁLISIS {{!}} ¿Cuántos vascos se marcharon por culpa de ETA? No hay datos oficiales|hizkuntza=es|data=2020-07-31|url=https://www.newtral.es/vascos-exiliados-eta-cifras-echo-oficiales/20200731/|aldizkaria=Newtral|sartze-data=2022-02-26}}</ref>

=== Lege estatus eta baldintzen arabera ===

==== ETAren eta euskal talde armatuen biktimak ====

==== Estatuko kidegoen eta talde paraleloen biktimak ====
22ko urtarrilaren 14an, Foro Sozialak eskatu zuen estatuaren indarkeriaren biktimak diskriminaturik daudela, eta pausoak eman behar zirela bazterketa hori gainditzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena|abizena=iribarren|izenburua=Estatuaren biktimen «diskriminazioa» gainditzeko pausoak emateko eskatu du Foro Sozialak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/208335/estatuaren-biktimen-diskriminazioa-gainditzeko-pausoak-emateko-eskatu-du-foro-sozialak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-01-17}}</ref> Hil bereko 26an, berriz, egiaren batzorde bat eratzeko proposatu zuen, Estatuaren indarkeriaren indarkeria kasu guztiak argitzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Egiaren batzorde bat proposatu du Foro Sozialak, Estatuaren indarkeria kasu guztiak argitzeko|hizkuntza=eu|data=2022-01-26|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20220126/egiaren-batzorde-bat-proposatu-du-foro-sozialak-estatuaren-indarkeria-kasu-guztiak-argitzeko|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2022-01-30}}</ref>  

== Argitu gabeko eta zalantzazko atentatuak ==
[[2014]]ko [[abenduaren 5]]ean argitaratu zen txostenean, 220 atentatu argitu gabe zeudela aipatzen zen. Izan ere, [[1960]]tik [[2014]]ra [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] eta talde parapolizialek hildako ehunka biktimen kasuak argitu gabe zeuden oraindik. Bestalde, [[GAL]] eta [[Batallón Vasco Español|BVEren]] atentatuen datu ofizial nahikorik ez zegoen.<ref>Edurne Begiristain, [https://web.archive.org/web/20210412160048/http://www.berria.eus/paperekoa/1834/002/001/2014-12-06/220_atentatu_argitu_gabe.htm «220 atentatu, argitu gabe»], ''Berria'', 2014-12-06</ref> Gainera, zalantzak zeuden 45 kasu edo atentatu sailkatzerako orduan (guztira, 52 biktima).<ref>[https://web.archive.org/web/20160304195311/http://www.berria.eus/paperekoa/5001905/003/436140/2014-12-06/45.htm «45»], ''Berria'', 2014-12-06</ref> Atentatuak argitzen laguntzeak erabilera politikoa hartu zuen, Ciudadanosek, PPk eta Voxek 2021eko urrian EH Bilduri hori exijitu ziotenean, Espainian zilegitasun politikoa izan nahi bazuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Varela|izenburua=Hacer que EH Bildu parezca ETA: la estrategia del PP para anular la normalización de la izquierda abertzale|hizkuntza=es|data=2021-10-20|url=https://www.infolibre.es/politica/eh-bildu-parezca-eta-estrategia-pp-anular-normalizacion-izquierda-abertzale_1_1211990.html|aldizkaria=infoLibre|sartze-data=2022-02-26}}</ref>  

2018an, Amnistia Internazionalak ETA erantzule egin zuen argitu gabeko atentatuak argitzen laguntzeko, biktimek egia, justizia eta erreparazioa erreklamatzeko zuten eskubidean oinarriturik. Aldi berean, Espainiako estatuari erreklamatu zion ETAren abusuei buruzko informazio zehatz eta banakatua emateko, eta atentatuen egoera prozesala biktimei argitzeko, hamabi kasutan behintzat gertatzen zena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Diariocrítico.com|izenburua=Amnistía Internacional pide a ETA colaboración en el esclarecimiento de sus crímenes sin resolver|hizkuntza=es|url=https://www.diariocritico.com/nacional/amnistia-internacional-pide-colaboracion-eta-esclarecimiento-crimenes|aldizkaria=Diariocrítico.com|sartze-data=2022-02-26}}</ref> Espainiako Auzitegiek utzikeria agertu dute askotan estatuari lotutako indarkeriaren aurrean; zehazki, Nafarroa Garaian, auzitegi horiek argitu gabe eta inpunitatean utzi zituzten talde parapolizialek 1975etik 1985era egin 80 atentatu, batzuetan Espainiako segurtasun indarren parte-hartzeaz eta laguntzaz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los tribunales dejaron sin aclarar cerca de 80 atentados parapoliciales en Navarra entre 1975 y 1985|url=https://www.publico.es/politica/tribunales-dejaron-aclarar-cerca-80-atentados-parapoliciales-navarra-1975-1985.html|aldizkaria=www.publico.es|sartze-data=2022-01-24}}</ref>

== Biktima elkarteentzako aurrekontuak ==
Espainiako Barne Ministerioak eta Eusko Jaurlaritzak, besteak beste, era horretako elkarteak finantzatzeko deialdiak egiten dituzte urtero, baina baita beste erakunde publiko batzuek ere. Adibidez, 2020ko urrian, Madrilgo Gobernu autonomoak 300.000 euro bideratu zituen «terrorismoaren biktimen, haien senitartekoen edo biktimekin bizi diren pertsonen interesak ordezkatu eta aldeztea helburutzat duten elkarteentzat».<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aprobamos 5 millones de euros en ayudas para víctimas del terrorismo|hizkuntza=es|data=2021-03-03|url=https://www.comunidad.madrid/noticias/2021/03/03/aprobamos-5-millones-euros-ayudas-victimas-terrorismo|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2021-03-04}}</ref> Espainiako Barne Ministroak 960.000 euroko aurrekontua eskaini zuen elkarte horien laguntzetarako 2021eko otsailean.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Interior convoca las subvenciones para  asociaciones y fundaciones de víctimas del terrorismo|argitaletxea=Ministro de Interior - España|hizkuntza=es|artikulu-url=http://www.interior.gob.es/eu/prensa/noticias/-/asset_publisher/GHU8Ap6ztgsg/content/id/12929594}}</ref> 2017an, [[Eusko Jaurlaritza]]k 650.000 euro bideratu zituen era horretako elkarteentzat. Andaluziako autonomia erkidegoan, 2020ko ekainean Andaluziako Gobernuak iragarri zuen 73.000 euroko aurrekontua eskaini zuela terrorismoaren biktimen elkarteentzat, gehiena «biktimak duintzeko eta izurri terroristaren kontrako gizarte kontzientzia sortzen laguntzeko».<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=La Junta de Andalucía aumenta en 17.000 euros las subvenciones destinadas a las asociaciones de víctimas del terrorismo|data=2020-07-22|url=https://www.europapress.es/esandalucia/sevilla/noticia-junta-andalucia-aumenta-17000-euros-subvenciones-destinadas-asociaciones-victimas-terrorismo-20200722164108.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2021-03-04}}</ref>
[[Fitxategi:Francisco Etxeberria and Jonan Fernández.jpg|alt=Jonan Fernandez Giza Eskubide, Bizikidetza eta Lankidetzaren idazkari nagusia eta Francisco Etxeberria antropologoa|thumb|[[Jonan Fernandez]] Giza Eskubide, Bizikidetza eta Lankidetzaren idazkari nagusia eta [[Paco Etxeberria|Francisco Etxeberria]] antropologoa]]
2014an, AVT, [[Covite]] eta Martxoaren 11 elkarteak izan ziren biktima elkarteentzako diru laguntza gehienen onuradunak, Espainiako Gobernuarengandik zein beste tokiko erakundeetatik jasoak. 2014. urtean, Espainiako Gobernuaren onuradun nagusiak hauexek izan ziren: AVT elkartea (242.823 euro), [[Martxoak 11 (elkartea)|Martxoak 11]] elkartea (170.016) eta Terrorismoaren Biktimen Fundazioa (80.000). 2013an ere kopuru horiek jaso zituzten. [[Eusko Jaurlaritza]]k, berriz, 260.000 euro bideratu zituen 2014an «terrorismoaren biktimak» laguntzen zituzten edo arreta eskaintzen zieten erakunde eta elkarteen artean banatzeko. Aurreko bi urteetan kopuru berdina bideratu zuen horretara.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Edurne|abizena=Begiristain|izenburua=Diru laguntzetan, onuradun nagusiak|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1856/009/001/2015-01-24/diru-laguntzetan-onuradun-nagusiak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-03-05}}</ref>

Orotara, hemezortzi dira laguntza horiek jaso zituzten elkarte, erakunde eta fundazioak. 2013ko deialdiarekin alderatuta, izan zen berritasunik 2014an: AVT elkartea onuradunen artean zegoen. Izan ere, talde horrek eta Terrorismoaren Biktimen Fundazioak uko egin zioten aurreko urtean diru laguntzak jasotzeari, [[Jonan Fernandez]] Bake eta Bizikidetzarako idazkari nagusiaren izendapena "iraingarria" zelakoan biktimentzat. Azkenengo diru laguntzen deialdirako, ordea, izena eman zuten.<ref name=":6" />

Jaurlaritzaren diru laguntzen zati handiena Covite elkarteak jaso du (32.773 euro), eta gainerako elkarteak datoz gero: Ertzainen eta Familiartekoen Terrorismoaren Biktimen Elkartea (24.717 euro), Extremadurako Terrorismoaren Biktimen Elkartea (17.000 euro), Galiziakoa (8.000 euro), Errioxakoa (10.000 euro), Andaluziakoa (17.000 euro), Valentziakoa (12.000 euro), AVT (15.850 euro), Fundazio Kanonikoa (18.000 euro), Zaitu (20.000 euro), Estatuko Segurtasun Indarren Biktimen Elkartea (12.000 euro) eta Buesa Fundazioa (5.036 euro).<ref name=":6" /> Hala ere, "terrorismoaren" biktimen elkarteei Jaurlaritzak bideratutako diru laguntza gehiago zeuden. Eusko Jaurlaritzaren 2015eko aurrekontuetan 150.000 euro inguruko beste diru sail bat zegoen, itzuli beharrik gabekoa. Gainera, beste bi diru sail gehigarri zeuden biktimen elkarteentzat: 54.000 euroko bat Terrorismoaren Biktimen Fundazioarentzat, eta 32.800 euroko beste bat Buesa Fundazioarentzat. Nafarroako Gobernuak, berriz, 265.000 euroko diru laguntzak banatu zituen 2014an terrorismoaren hamar biktima elkarteren artean.<ref name=":6" />

== Biktimen gaia politikan ==

=== Erabilera politikoa ===
[[Fitxategi:Manifestación_AVT_2006.jpg|thumb|[[Terrorismoaren Biktimen Elkartea|AVT]] elkartearen 2006ko Madrilgo manifestazioa, [[José Luis Rodríguez Zapatero|Rodríguez Zapatero]] Espainiako presidentea ETAren konplizetzat jotzen zuena]]
PPko [[Pablo Casado]]k ETAren biktimak hartu zituen ahotan gobernuaren kontra;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Casado resucita a las víctimas de ETA y Abascal a las de la Guerra Civil|hizkuntza=es|data=2020-01-04|url=https://www.huffingtonpost.es/entry/abascal-vox-casado_es_5e10a441c5b6b5a713bad6a7|aldizkaria=El HuffPost|sartze-data=2021-01-11}}</ref> urte bereko [[urriaren 21]]ean, [[Pedro Sánchez|Pedro Sanchez]]<nowiki/>en kontrako Voxen [[zentsura mozio]]an, alderdi horrek bere kongresuko txanda osoa baliatu zuen ''ETA''k hildako "850 pertsona eta gehiago" banan-banan aipatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abascal responde a Bildu nombrando una a una a las más de 850 víctimas asesinadas por ETA|hizkuntza=es|url=https://www.elplural.com/fuera-de-foco/abascal-responde-bildu-nombrando-850-victimas-asesinadas-eta_251218102|aldizkaria=El Plural|sartze-data=2021-01-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abascal lee en el Congreso los nombres de los asesinados por ETA|hizkuntza=es|data=2020-10-21|url=https://www.rtve.es/alacarta/videos/programa/abascal-lee-congreso-nombres-victimas-eta/5690454/|sartze-data=2021-01-11}}</ref> 2020an ere [[Terrorismoaren Biktimen Elkartea|AVT ETAren biktimen elkarteak]] biktima horiek ekarri zituen gogora gobernuko PSOE eta [[Elkarrekin Ahal Dugu|Unidos Podemosi]] EH Bildurekin ("EH Bildu zuritzeko") ezin zirela elkartu ohartarazteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las víctimas de ETA exigen a Sánchez que no reconozca a Bildu como «actor político»|hizkuntza=es|data=2020-06-27|url=https://www.diariovasco.com/politica/victimas-terrorismo-piden-20200627134226-ntrc.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-01-11}}</ref> 2020ko urtarrilean, ETAren biktimen gaia baliatu zen berriz Espainiako Gobernuaren aliantza sistema auzitan jartzeko, ezkerreko gobernu horren kontrako zentsura mozioa aurkeztuz, giro politiko garratz eta zalapartatsuaren erdian.<ref name=":0" /> 

Gaiaren inguruko sestra politikoa 2022ko martxoan geratu zen berriz agerian, Espainiako gobernuko Grande-Marlaska eta PPko zein Voxeko oposizioko ordezkariak sakabanaketaren aldeko posizio gogorrenak erakusteko dialektikan murgildu zirenean; bere argumentuen alde, espainiar ministroak gogora ekarri zuen konpromiso irmoa zuela aitortutako terrorismoaren biktima taldeen eta Terrorismoaren Biktimen Memoriarako Zentroaren alde.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Marlaska defiende la «transparencia» en los acercamientos de presos de ETA|hizkuntza=es|data=2022-03-17|url=https://www.diariovasco.com/politica/marlaska-acercamiento-presos-eta-20220317214747-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2022-03-19}}</ref> 2021eko urtarril hasieran, [[José Ignacio Iruretagoiena|Jose Ignacio Iruretagoienaren]] hilketaren [[Zarautz|Zarauzko]] urteurren ekitaldi baten harira, haren semeak eta [[Euskal Herriko Terrorismoaren Biktimen Kolektiboa|COVITE]] elkarteko [[Consuelo Ordóñez|Consuelo Ordoñezek]] gogor kritikatu zuten PP alderdia biktimak haien irabazi politikorako erabiltzearren;<ref>{{Erreferentzia|izena=Edu|abizena=Lartzanguren|izenburua=«Biktimen lepotik bizitzeari» uzteko eskatu dio PPri Iruretagoienaren semeak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/192088/laquobiktimen-lepotik-bizitzeariraquo-uzteko-eskatu-dio-ppri-iruretagoienaren-semeak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel Navarro|abizena=EFE|izenburua=Iruretagoyena, a Casado: "Dejad de vivir de las víctimas"|hizkuntza=es|data=2021-01-10|url=https://cadenaser.com/emisora/2021/01/10/radio_bilbao/1610287687_357936.html|aldizkaria=Cadena SER Euskadi|sartze-data=2021-01-11}}</ref>  beste batean, Ordoñezek [[Isabel Díaz Ayuso]] Madrilgo presidente gogor kritikatu zuen arrazoi berdinagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=Rastreador|izenburua=Consuelo Ordóñez carga contra Ayuso por utilizar la memoria de su hermano: "¡La verdad es que mienten!"|hizkuntza=es|data=2022-01-28|url=https://www.eldiario.es/rastreador/consuelo-ordonez-carga-ayuso-utilizar-memoria-hermano-mienten_132_8697882.html|aldizkaria=ElDiario.es|sartze-data=2022-02-05}}</ref> 

Memoria gaietako hainbat eragilek biktimen diskriminaziorik gabeko tratamendu eta aitortza aldarrikatu dute, 29/2011 Legeak estatuaren agentziek eta haiei lotutako taldeek (1960ko urtarrilaren 1etik aurrera) eragindako biktimak kanpoan uzten dituelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=«Bazterkeriarik gabeko memoria» aldarrikatu dute Euskal Herriko hainbat eragilek|hizkuntza=eu|data=2020-12-10|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20201210/bazterkeriarik-gabeko-memoria-aldarrikatu-dute-euskal-herriko-hainbat-eragilek|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-01-26}}</ref> Bada, Maider Gartziak, GALek hildako Juan Carlos Gartzia Goenaren alabak, etsipena agertu zuen GALen biktimek aitortzarik ez izatearekin, PSOE, PP eta Voxek Espainiako Kongresuan horren kontra bozkatu ondoren (2020). 2023an, Egiari Zor fundazioak estatuaren biktimen umiliazioa salatu zuen Zabaltzaren tortura eta heriotzan inplikatutako Arturo Espejo teniente jenerala Guardia Zibilaren goi-arduradun izendatu zutelako, [[Margarita Robles|Margarita Roblesek]] eta [[Fernando Grande-Marlaska|Fernando Grande-Marlaskak]] bultzaturik, fundazioaren hitzetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Irati Urdalleta|abizena=Lete|izenburua='Zabalza kasuarekin' loturiko guardia zibil bat mailaz igo dutela salatu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1873/009/001/2023-04-04/zabalza-kasuarekin-loturiko-guardia-zibil-bat-mailaz-igo-dutela-salatu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-04}}</ref>  

Espainiako Kongresuan terrorismoaren biktimen eguna egiten da urtero; 2021ean, Vox eta PP alderdiek eta ETAren hainbat biktima elkartek (AVT, Covite) ez zuten bertan parte hartu, PSOE EH Bildurekin harremanetan zebilela eta euskal presoak hurbildu zituela eta.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Acto en el Congreso: del reconocimiento a todas las víctimas a la utilización partidista|hizkuntza=es|data=2021-06-27|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210627/acto-en-el-congreso-del-reconocimiento-a-todas-las-victimas-a-la-utilizacion-partidista|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-06-27}}</ref> 2011n, AVT eta ETAren beste biktima elkarte batzuk Bildu legeztatzearen eta Espainiako PSOEko gobernuaren kontrako manifestazioa egin zuten, PPko ordezkarien presentzia handi batez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mónica Ceberio|abizena=Belaza|izenburua=Asociaciones de víctimas marchan contra la decisión de autorizar Bildu|hizkuntza=es|data=2011-05-15|url=https://elpais.com/politica/2011/05/15/actualidad/1305421844_040085.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-02-05}}</ref>  Dena den, AVT elkartea gogor mintzatu izan da PPren kontra ("traizioa"), baita haren kontra mobilizatu ere euskal presoen kartzela baldintza batzuk hobetzearren, 2015eko urtarrilean.<ref name="#5"/> 

=== Euskal presoen aldeko ekitaldi eta harreren auzia ===
2021eko maiatzaren 4an, Gogora Institutuak, Elkarbizik eta Fernando Buesa Fundazioak euskal presoen ongietorri ekitaldiak amaitzea eskatu zuten, Denis Itxasoren (Gipuzkoako gobernu ordezkariaren) oniritzia jasoz.<ref name="#7">{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Euskal presoen ongietorriak amaitzea galdegin dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/5002061/009/003/2021-05-04/euskal-presoen-ongietorriak-amaitzea-galdegin-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-08-28}}</ref> Hiru elkarte horiek izenpetu dokumentuan, nabarmendu zen kaleak «bizikidetza eremu» izan behar direla eta, beraz, euskal presoak «idealizatzen dituzten edo haien sinbologia islatzen duten» ekitaldiak edo mezuak baztertu egin behar direla.<ref name="#7"/> Hala ere, 2021eko urrian azaleratu zen aurreko bi urteetan espetxetik 53 euskal preso ateragatik, horietatik bederatziri baino ez zizkietela egin harrera publikoak; 2021ean, 25 presotik biri baino ez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena|abizena=Iribarren|izenburua=Ongietorririk ez kasik|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2044/006/001/2021-10-23/ongietorririk-ez-kasik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-10-26}}</ref> 
[[Fitxategi:Ministros delegados Estado de Alarma 2020 05.jpg|thumb|[[Fernando Grande-Marlaska|Grande-Marlaska]]<nowiki/>ren agerraldi bat (2020ko maiatza)]]
Ekainaren 2an, [[Fernando Grande-Marlaska]] Espainiako barne ministroak euskal presoei egiten zaien harrera edo ongi etorri ekitaldiak isunen bidez zigortzeko asmoa adierazi zuen, Gobernuak Terrorismoaren Biktimen Aitorpen eta Babes Integralerako 29/2011 Legearen erreforman oinarrituz horretarako. Adierazi zuen ekitaldi horietan parte hartzen zutenei ezin zitzaiela [[Terrorismoaren goratze|terrorismoa goratzea]] leporatu, baina zigorrak ezartzeko erabaki irmoa adierazi zuen, isunen bidez zigor azkarrak ezarriz, "biktima elkarteekin lankidetzan".<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Ongietorriak administrazio zehapen bidez zigortu nahi ditu Madrilek|hizkuntza=eu|data=2021-06-01|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2021-06-02/hemeroteca_articles/ongietorriak-administrazio-zehapen-bidez-zigortu-nahi-ditu-madrilek|aldizkaria=GARA|sartze-data=2021-06-02}}</ref>

Auziaren inguruko tentsioa igotzearen adierazle, Sare elkarteak "salbuespeneko legediak" eta "bizi arteko espetxe zigorra" salatzeko mobilizazioa iragarri zuen 2021eko irailean 18rako, [[Unai Parot]] etakide ohiaren kasua gogora ekarriz. Aldiz, Espainiako EAEko [[Gobernuaren Ordezkaritza (Espainia)|gobernu ordezkaritzak]] [[Dakhla|Villacisneros]] Fundazioaren eskaera bat igorri zion Auzitegi Nazionaleko fiskal buruari Arrasaten egitekoa zen martxa hori debekatzeko,<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=Sare niega que la marcha de Arrasate sea por Unai Parot|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/politica/2021/08/09/sare-niega-marcha-arrasate-sea/1171558.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-09-20}}</ref> hori gertatu ez zen arren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Audiencia Nacional permite la marcha para denunciar la situación del preso de ETA Henri Parot|hizkuntza=es|data=2021-09-16|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20210916/7726051/audiencia-nacional-permite-homenaje-etarra-henri-parot.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2021-09-20}}</ref> Vox eta PP alderdiek antolatu (eta egin) kontraekitaldiak saihesteko, Sarek iragarri zuen bertan behera utziko zuela bere martxa; trukean, elkarretaratzeak deitu zituen Euskal Herriko plazetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sareren aldarriak eta Voxen liskar gogoa|url=https://www.argia.eus/albistea/voxek-elkarretaratze-paraleloa-egin-du-arrasaten-antifaxistek-deitutako-martxaren-aurka-egiteko|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-09-20}}</ref><ref group="oh">Voxek, PPk eta AVT ETAren biktima elkarteak Espainiako Gobernuaren kontra jo zuten zuzenean, haren "utzikeria"·salatuz; [https://www.msn.com/es-es/noticias/espana/la-oposici%C3%B3n-critica-la-traici%C3%B3n-de-s%C3%A1nchez-y-le-exige-que-elija-entre-v%C3%ADctimas-y-verdugos/ar-AAOA3vb ikus ''ElConfidencial'' espainiar egunkaria] eta haren lerroburuko hizkera polarizatua; [https://www.huffingtonpost.es/entry/las-claves-del-polemico-homenaje-al-etarra-parot-en-mondragon_es_61443c68e4b07ad8c8ddd712 ''The Huffington Post'' espainiar agerkari digitalak], halaber, Paroten ''omenaldi'' batez hitz egin zuen.</ref>  

Polemika artean bizirik zela, irailaren 22an, Espainiako Auzitegi Nazionalak [[Sortu]] alderdiaren ''Kalera Info'' euskal presoen aldeko aldizkaria ixteko agindu zuen, «ongietorrien bidez terrorismoari gorazarre» egitea leporaturik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane Txoperena|abizena=Iribarren|izenburua=Sorturen 'Kalera Info' aldizkaria ixteko agindu du Espainiako Auzitegi Nazionalak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/203520/sorturen-kalera-info-aldizkaria-ixteko-agindu-du-espainiako-auzitegi-nazionalak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-09-22}}</ref> 2021eko urriaren 3an, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak debekatu egin zuen sakabanaketan hildako Ruben Garate euskal presoaren omenezko Otxandioko hormairudia, ETAren biktimak umiliatzen zituelakoan; auziaren sorburua EAEko gobernu ordezkaritzak aurkeztutako salaketa izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hegoi|abizena=Belategi|izenburua=«Eraso egin digute; mural honek norbait mintzen badu, guk ez dugu ezer ulertzen»|hizkuntza=eu|data=2021-10-03|url=https://irratia.naiz.eus/eu/info_irratia/20211003/eraso-egin-digute-mural-horretan-ez-dago-umiliaziorik-biktimekiko|aldizkaria=irratia.naiz.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref> Azaroaren 11n, Eusko Legebiltzarrak arbuiatu egin zuen ETAko preso ohiei harrera publikoak egitea, PP+Cs-ek hala proposatuta, EH Bilduren kontrako botoaz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eusko Legebiltzarrak berriro errefusatu ditu ETAko preso ohien harrerak|hizkuntza=eu|data=2021-11-11|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/8446353/eusko-legebiltzarrak-berriro-errefusatu-ditu-etako-preso-ohien-harrerak/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-11-11}}</ref> Bada, 2021eko azaroan, [[Euskal Preso Politikoen Kolektiboa|EPPK]] euskal presoen kolektiboak adierazpen bat atera zuen azalduz ez zutela nahi harrera publikorik espetxetik irtetean, pribatua eta xumea baizik.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=EPPK zanja la polémica de los ongi etorris: «Queremos ser recibidos de modo privado y discreto»|hizkuntza=es|data=2021-11-29|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20211129/eppk-zanja-la-polemica-de-los-ongi-etorris-queremos-ser-recibidos-de-modo-privado-y-discreto|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2021-11-29}}</ref>

== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|2}}

== Kanpo estekak ==

* [https://www.legegunea.euskadi.eus/eli/es-pv/l/2016/07/28/12/dof/eus/html/webleg00-contfich/eu/ 12/2016 Legea, EAEko Polizia Abusuen Biktimei buruzko Legea] 
* [https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/contenidos/normativa/normativa_victimas/eu_ley_vict/indice.html Terrorismoaren Biktimen Araudia (euskadi.eus)]
* [https://web.archive.org/web/20181024022659/http://www.interior.gob.es/documents/642317/1201295/Reconocimiento_y_proteccion_integral_victimas_terrorismo_Espa%C3%B1a_126151147.pdf/e30daeff-11af-48a2-a5ee-e88ad0760379 ''Reconocimiento y proteccion integral victimas terrorismo España; Normativa'' (Espainiako Barne Ministerioa)]

[[Kategoria:Euskal Herriko gatazka]]