Bilgor-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Tallow-beef suet after rendering.jpg|thumb|240px|Txekor-[[gantz]]ez eginiko bilgorra.]]
'''Bilgorra'''<ref>{{euskaltzaindia|Bilgor|22-08-28}}</ref> (edo '''seboa'''<ref>{{euskaltzaindia|Sebo|22-08-28}}</ref>, latinez ''sebum'') animalia-jatorriko gai [[koipe]]tsu solidoa da, erraz urtzen dena, batez ere gainazalak olioztatzeko (bilgorreztatzeko) eta janariak prestatzeko erabiltzen dena. Industrian ere erabiltzen da, [[gantz]] gordina ez bezala giroko tenperaturan kontserbatzen baita, besteak beste [[xaboi]]a eta [[lubrifikatzaile]]ak egiteko. [[Kandela]] egiteko ere erabilinizan da [[argizari]]aren ordez, '''ziho''' izena hartuz<ref>''Ziho kandela'', {{euskaltzaindia|Ziho|2022-08-30}}</ref>.

Biologian, bilgorra goi-mailako animalien [[bilgor-guruin]]ek jariatzen duten gai [[koipe]]tsua da<ref>Euskalterm, Hiztegi terminologikoa, 2009 (noiz kontsultatua: 2022-8-27)</ref>. Honen funtzioa da azalaren kanpoaldea babestu eta olioztatzea. 

==Osagaiak==
{{Balio nutrizional infotaula | name=Idi bilgorra | kJ=3774 | protein=0 g | fat=100 g | carbs=0 g | satfat=42 g | monofat=50 g | polyfat=4 g | opt1n=[[Kolesterol]]a | opt1v=109 mg | opt3n=[[Selenio]]a | opt3v=0.2 mg | right=1 | source_usda=1 | note=Gantzen ehunekoa alda daiteke. }}
Hauek dira bilgorraren [[gantz azido]]ak:<ref>National Research Council, 1976, ''Fat Content and Composition of Animal Products'', Printing and Publishing Office, National Academy of Science, Washington, D.C., {{ISBN|0-309-02440-4}}; p. 203, [http://books.nap.edu/openbook.php?chapselect=yo&page=203&record_id=22&Jump+to+Specified+Page.x=0&Jump+to+Specified+Page.y=0 online edition]</ref>
*Gantz azido aseak:
**[[Azido palmitiko]]a (C16:0): 26%
**[[Azido esteariko]]a (C18:0): 14%
**[[Azido miristiko]]a (C14:0): 3%
*Gantz azido monoasegabeak:
**[[Azido oleiko]]a (C18-1, ω-9): 47%
**[[Azido palmitoleiko]]a (C16:1): 3%
*Gantz azido poliasegabeak:
**[[Azido linoleiko]]a: 3%
**[[Azido linoleniko]]a: 1%

==Erabilera==
===Sukaldaritzan===

Bilgor gordina erruz erabili izan da [[sukaldaritza]]n, koipe gisa. Adibidez, ezinbestekoa da britainiar uharteetan egindako budin tradizionalak egiteko, hala nola [[Eguberri budin]]a eta [[giltzurrun budin]]a prestatzeko, azal leuna ematen baitio besteak beste. Haragi betegarri tradizionalaren osagaia ere bada.

Estatu Batuetan, 1990ean landare-olioagatik aldatu aurretik, McDonald's janari lasterreko katean [[patata frijitu]]ak prestatzeko %93ko behi-bilgorra eta %7ko kotoi-olio nahasketa erabiltzen zen.

Bere [[balio kaloriko|kaloria-eduki]] handia dela eta, bilgorra erabiltzen zuten klima hotzeko esploratzaileek, bidaia hauen eguneroko energia-behar handia osatzeko (normalean 5.000-6.000 kcal).

===Industrian===
[[Fitxategi:Candles (AM 1966.3-5).jpg|thumb|Ziho kandela bat.]]

Erabilera industrialerako, lehenik eta behin bilgor gordina urtu eta sutan prozesatzen da, ondoren iragazi eta hozten da, batzuetan ziklo osoa behin baino gehiagotan eginez. Bilgor prozesatua, azienda-bazka eta [[txori-jan]] gisa eta [[xaboi]]a egiteko erabiltzen da. Biodiesela eta beste oleokimiko batzuk ekoizteko lehengai gisa erabil daiteke. Historikoki [[kandela]] egiteko erabili izan da, [[argizari]]a baino alternatiba merkeagoa baitzen. Kasu honetan, bilgorrari ''ziho'' deritzo.

Bilgorra soldadura-fluxu gisa ere erabil daiteke eta [[larru]]-egokitzaile batzuen osagai nagusia da.

====Xaboia====

Xaboia egiteko gantz-azidoak [[saponifikazio|saponifikatu]] behar dira, eta maiz xaboigileek idi-bilgorra erabiltzen dute. Horrela, xaboien osagaietan maiz ageri da ''[[sodio tallowato]]a'', hau da, bilgorrezko (ingelesez ''tallow'') gantz-azidozko [[gatz (kimika)|gatza]]). Sodio tallowatoa lortzeko, bilgorra [[sodio hidroxido]]arekin ([[lixiba]], [[soda kaustiko]]a) edo [[sodio karbonato]]arekin (garbiketa-soda) erreakzionatuz lortzen da.

<!---
===Lubrifikatzaileak===
Sefoa metal ijezketa-industrian erabiltzen da konpresio-arrabolen bidez altzairu-xafla pasatzeko beharrezko lubrifikazioa emateko. Garbiketa arrazoiengatik seboa olio sintetikoekin ordezkatzeko joera dago.4

Fusil-kartutxoak lubrifikatzeko seboa edo laburpena erabiltzea izan zen 1857ko Indiako matxinada piztu zuen txinparta. 1853 Enfield fusil modelo berria kargatzeko, Sepoy-ek paperezko kartutxoa hortzekin urratu behar izan zuten. Bozak kargatzeko fusil honetan erabiltzen ziren paper-kartutxoak gantzaz (musulmanek ezpurutzat jotzen zuten) edo behi-seboarekin (sakratutzat jotzen zuten hinduek) koipeztatuta zeudela uste zen.

Bilgorra, erle argizariaz gain, Springfield Model 1861 fusilean erabilitako Gerra Zibileko muniziorako lubrifikatzaileak egiteko ere erabiltzen zen.

===Xaboiak===
Tallow luxuzko bizarra-xaboietan erabiltzen zen, batez ere Geo.F bezalako elite britainiar enpresetakoetan. Old Bond Streeteko Trumper, Truefitt & Hill eta Taylor. Marka hauek gaur egun glizerina oinarria erabiltzen duten arren, oraindik seboarekin egindako xaboiak daude, besteak beste, The Art of Shaving marka amerikarrarenak. Xaboi hauek erraz identifika daitezke, sarritan sodio tallowatoa sartzen baitute lehen hiru osagaietako bat. Arkoren bizarra egiteko kremak oraindik potasio seboa erabiltzen dute osagai nagusi gisa, eta oso kalitate onekotzat jotzen dira.5

===Txori janaria===

Jaipur, Indiako txorientzako janari postuak.
Okilak, kardinak, kardinalak, birigarroak, jayak, txoritxoak, txori urdinak, amitxiak, sitasak, txoriek eta istorriek seboarekin egindako janaria nahiago dutela ezagutzen da.

Seboa, hegaztientzako janari gisa, beste gantz solido batzuekin presta daitezkeen opiletan agertzen da, esate baterako, gantza, sarritan olo-malutak, hazia, arto-irina, mahaspasak eta gatzik gabeko fruitu lehorrak sartuz.7
--->

==Erreferentziak==
{{erref zer}}

== Kanpo estekak ==

{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Animalia produktuak]]
[[Kategoria:Kozinatzeko gantzak]]