Bretainia-en iturria ikusi

{{Argitzeko|Bretainia eskualde historiko eta nazioari|Bretainia (argipena)}}{{Artikulu ona}}{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen_luze = Bretainia
| bertako_izen = Breizh<br />Bertaèyn<br />Bretagne
| bandera_irudi = Flag of Brittany.svg
| armarri_irudi = Blason de Bretagne.svg
| nongo = Bretainiako
| goiburu_nazional = Potius mori quam fœdari ([[latin]]ez)<br />Kentoc’h mervel eget bezañ saotret ([[bretainiera]]z)<br />("Hobe heriotza desohorea baino")
| ereserki_nazional = [[Bro gozh ma zadoù]]<br />("Nire arbasoen lur zaharra") 
| irudi = France Pays bretons map.svg
| hiriburu = [[Nantes]] eta [[Rennes]] 
| hiriburu_mota = Hiriburu<br/>historikoak
| eremu_km2 = 34.034
| biztanle_zenbatespen = 4.365.500
| biztanle_zenbatespen_urte = 2007
| biztanle_dentsitate = 127
| gobernu_mota = {{bandera|Frantzia}}
| txanpon = [[Euro]]a
| txanpon_kode = EUR
| gentilizioa = [[bretoi]]a, bretainiarra
| eskualde_hizkuntzak = [[bretainiera|bretoiera]], [[galo]]a eta [[poitevin]]a
| hizkuntza_ofizialak = [[frantses]]a
| mapa_irudi = Localisation Duché de Bretagne.svg
| oharrak =
}}
'''Bretainia'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0154.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2008-05-30|izenburua= 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak}}</ref> ({{lang-br|Breizh}}, {{IPA|/bʁejs/}} ahoskatua; {{lang-fr|Bretagne}}; [[galo]]z: ''Bertaèyn'') eskualde historiko eta kulturala da, sei [[zelta nazioak|nazio zeltetako]] bat. Kulturalki, [[Kornualles]] eta [[Gales]]ekin oso lotura estua du haien hizkuntzak ([[gales hizkuntza|galesa]] eta [[kornubiera]]) bretainieraren ahaide hurbilenak baitira.

[[Frantzia]] ipar-mendebaldeko [[Armorika]] penintsula osoa hartzen du Bretainiak, [[Mantxako kanala]]ren eta [[Bizkaiko golkoa]]ren artean. Lau departamendu ditu: [[Côtes-d'Armor|Côtes-du-Nord]], [[Finistère]], [[Morbihan]] eta [[Ille eta Vilaine]] (27.000&nbsp;km<sup>2</sup>). Berez, [[Loira Atlantikoa]] departamendua historikoki Bretainiakoa zen, baina eskualdetik kanpo laga zuten [[Frantziako Iraultza]]ren ondoren.

== Orografia ==
[[Fitxategi:Petit-Be-a-Saint-Malo.jpg|thumb|250 px|eskuinera|alt=|Petit Bé uhartea ([[Saint-Malo]])]]
Mendebaldeko Bretainiak edo [[Bretainia Beherea]]k barnealdean mendi apalak ditu (Arrée mendiak, 384 m; Mendi Beltza, 325 m). Lurralde zelaiak zabaltzen dira mendi horien eta kostaldearen artean. Ibai sakonek urratzen dituzte eremu lauak. Itsasora orduko, zabaldu eta bokale handiak osatzen dituzte. Kostaldea guztiz malkartsua da: penintsulak eta uharteak ugari dira, eta badiek, golkoek eta lurmuturrek itsasertza etengabe mozten dute. Iparraldeko kostaldea hegoaldekoa baino garaiagoa eta malkorragoa da.

Kostaldea 1.200 [[kilometro]] luze da, hots, Frantzia osoko kostaldearen heren bat baino gehiago da.

Bitan banatzen dira, bestalde, Behe Bretainiako lurraldeak: ''Armor'' («Itsasaldeko herria») eta ''Argoat'' («Oihan-herria»). Ekialdeko Bretainia edo [[Bretainia Garaia]] eremu zabal eta irekiagoa da, eta lurrak askoz ere lauagoak dira.

== Klima ==
Bretainiak [[klima ozeaniko]]a du, hezea eta ez oso hotza. Euria urte osoan eta noiznahi egiten du, baita egun eguzkitsuetan ere. Bisitari askok diotenez, egun bakarrean «lau urtaroak» bizi ahal izatea ohikoa omen da. Bretainiar atsotitz batek dioenez:<ref>{{es}} Clima, Bretaña. Max Wooldridge. 1999, Bretaña. Guias de Viaje. Könemann argitaletxea.</ref>

{{aipu|Lurralde honetan egunero euria egiten du; igandean, berriz, bitan.}}

Barnealdean elurra egin ohi du [[negu]]an. Hegoaldea, [[Loira (ibaia)|Loira]] ibaiaren aldea, eguzkitsuagoa da. Halere, Bretainian urte osoan orokorrean klima nahiko egonkorra da. Kostaldean [[haize]] bolada bortitzak izatea ohikoa da, bereziki [[Finistère]]<nowiki/>n. Bretainian neguan tenperatura ohikoena 6 eta 8&nbsp;°C bitartekoa da; [[uda]]n, aldiz, 18 eta 20&nbsp;°C artekoa.

== Biztanleria ==
{{sakontzeko|Bretoi}}

Eskualdea beti jendetsua izan da, baina emigrazio handia nozitu behar izan zuen XIX. mendearen erdialdetik aurrera. Mende bakar batean, milioi bat gaztek Bretainia utzi zuten. Galera hori 1960tik aurrera nolabait eten zen.

[[2007]]ko [[urtarril]]ean Bretainia osoak 4.365.500 biztanle zituen. Horietako % 71 [[Bretainia (eskualdea)|Bretainiako eskualdean]] bizi zen eta % 29 [[Loirerria]] eskualdean. [[1999]]ko erroldaren arabera, [[Nantes]] hirigunean, 711.120 biztanle bizi ziren; [[Rennes]] hirigunean, 521.188; eta [[Brest]] hirigunean, 303.484.

== Ekonomia ==

Mendeetan zehar, Bretainiaren [[ekonomia]]-jarduera nagusiak [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[abeltzaintza]] izan dira. Hala ere, garrantzi txikiagoa du egun, lanpostuen % 30 nekazarienak badira ere. Lursail txikiak dira nagusi oraindik (146.000, 13 ha batez beste, [[1970]]ean). Espezializazioak (behi-aziendak ekoizpenaren % 83 hartzen du) emaitza onak ekarri ditu: [[Frantzia]] osoko esnekien % 12 eta haragien % 10 ekoizten ditu Bretainiak. Zerri-azienda ere garrantzizkoa da: Frantzia osoko % 30. [[Garagar]]-, [[lekadun]]- eta [[barazki]]-ekoizketaren maila handia da.

=== Arrantza ===
[[Fitxategi:Concarneau acceuille la calypso.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[Concarneau]] udalerriko portua.]]

Bretainian usadioz eta gaur egun ere [[arrantza]]<nowiki/>k izugarrizko garrantzia du, bretainiar kulturan oso sustraituta dagoen jarduera ere baita. Arrantza industriala [[Saint-Malo]]tik hasi eta [[Douarnenez]] eta [[Étel]] udalerrietara doazen portuetan egiten da; aldiz, eskuzko arrantzak, ipar eta hegoaldeko kostaldeetan, urteko 200.000 [[tona]] arrain ematen ditu (Frantzia osoko arrantzaren % 45). Bretainiako arrantza-portu nagusiak [[Lorient]], [[Concarneau]] eta [[Douarnenez]] dira.

=== Industria eta merkataritza ===
Bretainiako [[industria]] ahula da. Industriagune nagusiak [[Nantes]], [[Rennes]] eta [[Brest]] dira. Industri sektoreei dagokienez, janari-industria da nagusi ([[esneki]]ak eta kontserbak) eta, ondoren, [[elektronika]]. [[Automobilgintza]]k ere nolabaiteko garrantzia badu, Rennes hirian [[Citroën]] etxearen lantegi bat baitago. Bretainia Frantziako iraultza industrialetik at geratu zenez, horren ondorioz bere landa eta paisaiak industrializazioaren eragin kaltegarrietatik kanpo ere geratu zen. Bestalde, azken urteetan, kostaldean [[haize-sorgailu]] ugari ere ipini dira.

[[Fitxategi:Bretagne Finistere Locronan1 tango7174.jpg|thumb|200px|[[Locronan]]go plaza. Udalerri horrek Bretainia osoko ederrenetako bat izatearen ospea du; bertako jarduera nagusiak turismoa eta artisautza dira.]]

Zerbitzuei dagokienez, garrantzi berezia hartu du [[turismo]] handiak: [[Rennes]], administrazio-, ekonomia- eta unibertsitate-hiriburua da eta [[Brest]], merkataritza-portu handia. Lorient-ekin batera, hirurak dira Bretainiako hiri nagusiak, [[Saint-Brieuc]], [[Quimper]], [[Saint-Malo]], [[Vannes]], [[Fougères]] eta [[Morlaix]] hirixkekin batera. Horietaz gainera, [[Nantes]]<nowiki/>ek eta [[Saint-Nazaire]]<nowiki/>k, [[Loira Atlantikoa]] departamendukoak biak, industria-maila handia dute.

=== Turismoa ===
Turismoak ere Bretainian garrantzi handia du. Kostalde, itsaslabar eta hondartza ederrek, barnealdeko landa paisaia berde eta bukolikoek eta jatorrizko kulturak Frantzia osoko turismogune ospetsu bilakatu dute.

=== Nekazaritza ===
Bretainiako soro eta zelaietan usadioz [[gari]]a eta [[barazki]]ak ereiten ziren. Halere, gaur egun [[zereal]]ak, [[abeltzaintza]] eta [[esneki]]ak nagusi dira. [[Baserri]] eta etxalde ugari nezakari-kooperatiba bilakatu dira eta bretainiar maila txikiko laborarien ustiapena industria bihurtu da; dena den, gaur egun oraindik familiaren jabegoko baserri eta etxalde ugarik ere diraute.

== Bretainiako lurralde historikoak ==
[[Fitxategi:Bretagne historique.png|eskuinera|thumb|250px|Bretainia osatzen duten lurralde historikoak]]

Bretainiar [[nazionalismo|abertzaleek]] aldarrikatzen duten Bretainia historikoak [[Loira Atlantikoa]] departamendua ere barne hartzen du, egun Bretainia izena duen eskualdeaz landa. Horrela, bederatzi lurralde historikook ditu:
* [[Bro Leon]]
* [[Bro Dreger]] (''Treguier'')
* [[Bro Kernev]]
* [[Bro Gwened]] (''Vanetès'')
* [[Bro Sant Brieg]] edo [[Penteur]] (''Penthièvre'')
* [[Bro Zol]]
* [[Bro Sant Malou]]
* [[Bro Roazhon]]
* [[Bro Naoned]]

== Historia ==
{{sakontzeko|Bretainiako historia}}

{{aipu|''Bretainia matxinatu zahar bat da. Baina 200 urtetatik honantz matxinatu den aldi bakoitzeko, horretarako beti arrazoi bat izan duela aipatzekoa da. Bai [[Frantziako Iraultza|Iraultza]] edo [[monarkia]]ren aurka, bai eta [[Errepublika]]ren ordezkarien edo [[Errege]]aren agintarien aurka ere, Bretainiak dakarren borroka beti berbera da.''|[[Victor Hugo]].<ref>Historia. Bretaña. Jochen Grashaüser eta Walter Schäffer. 1992, Sua argitaletxea.</ref>}}

=== Historiaurrea ===
Bretainian antzinako gizakiek lagatako aztarna zaharrena [[K. a. 8000]] ingurukoak dira. Lurralde honetako lehenbiziko biztanleak [[ehiza|ehiztari]] eta [[fruitu]] biltzaileak ziren. Hain zuzen ere, [[Historiaurre]]ko gizaki hauek izan ziren Bretainian hain ugari diren [[zutarri (argipena)|zutarri]], [[trikuharri]] eta [[harrespil]]en eraikitzaileak. Berez, Bretainia mota honetako aztarna ugarien dituen munduko herrialdeetako bat da, horren adibide nabariak [[Carnac-eko harri lerroak]], [[La Roche-aux-Fées]], [[Champ-Dolenteko zutarria]], [[Kergadiouko zutarria]], [[Kerloasko zutarria]] edota [[Manioko Erraldoia]] direlarik.

{{irudi zabala|Carnac 2008-pano.jpg|2000px|[[Carnac-eko harri lerroak|Carnaceko harri lerroen]] ikuspegi panoramikoa.}}

=== Antzinaroa ===
[[Fitxategi:Kartenn Galianed.jpg|thumb|300px|Antzinaroa gaur egungo Bretainian bizi ziren [[galia]]r herri edo tribuen kokapen mapa:
{{legend|#66CC80|[[Osismii]]}}
{{legend|#80FFCE|[[Veneti (Galia)|Veneti]]}}
{{legend|#FFCC00|[[Curiosolitae|Coriosolites]]}}
{{legend|#FF6600|[[Redones]]}}
{{legend|#FF8080|[[Namnetes]]}}
]]

Antzina, egungo Bretainiak [[Armorika]] izena zuen (''Armor'' "Itsasoa", aldiz ''Argoat'' "Basoa") eta bertan [[zelta]] jatorriko hainbat herri edo tribu bizi ziren. Zelta haiek [[K. a. IV. mendea|K. a. IV]]. eta [[K. a. III. mendea|K. a. III. mendeetan]] iritsi ziren. Jada [[K. a. II. mendea]]n lurralde hartan [[Osismii]], [[Veneti]], [[Coriosolites]], [[Redones]] eta [[Namnetes]] tribu edo herriak bizi ziren.

[[56|K. o. 56]]<nowiki/>an [[Antzinako Erroma|erromatarrek]], [[Julio Zesar]]ren zuzendaritzapean, herrialdea konkistatu eta [[Galia Lugdunensis]] (Galia Zelta) erromatar probintziaren barnean sartu zuten.

=== Britainiar migrazioak ===
{{sakontzeko|Britoi}}

[[Erromatar Inperioa]] eroritakoan, jada [[V. mendea|V.]] eta [[VI. mendea|VI. mendeetan]] zehar [[Britania]]k [[anglo]] eta [[saxoi]]en inbasioak eta bultzada jasan eta [[britoi]] ugarik [[Mantxako kanala]] itsasoz zeharkatu ondoren [[Armorika]]n babes hartu zuten (bereziki [[Kornualles]] eta [[Gales]]eko britoiek). Britaniako britoi horiek Armorikari gaur egungo Bretainia izena eman zioten, horregatik handik aurrera bi Bretainia edo Britainia egon ziren: ''[[Britainia Handia]]'' ([[Erresuma Batua]]) eta ''Britainia Txikia'' (Bretainia). Gerora Armorikako britoi edo britainiar haiek ''bretainiar'' izena jaso zuten.

Bestalde, britoiek Armorikara [[bretainiera]] hizkuntza ere eraman zuten: horixe da bretainieraren, [[kornubiera]]ren eta [[gales hizkuntza|galesaren]] arteko ahaidekotasunaren arrazoi nagusia. Britainiar migrazio mugimendu horrekin batera, San Korentin, San Gwenole, San Ronan, San Pol eta San Brieuc santu [[ebanjelio|ebanjelariak]] ere iritsi eta bretainiarrak [[kristautasun|kristautzen]] hasi ziren.

=== Bretainiako marka ===
{{sakontzeko|Bretainiako marka}}

[[Fitxategi:Noménoë (Tenniel).png|thumb|250px|ezkerrera|[[Nominoe]], Barzaz Breiz edo Bretainiako Baladen arabera.]]

[[497]]<nowiki/>an, [[Klovis I.a|Klodoveo]] errege [[frankoak]] Bretainia konkistatu eta [[Frankoak|Frankoen Erresuma]]<nowiki/>ri gehitu zion. Halere, [[Nantes]] hiriko barrutia gobernatzea besterik ez zuen lortu, Bretainiako mendebaldeak independentzia berreskuratu eta [[IX. mendea]] arte hainbat tributan banaturik egon baitzen. [[799]]<nowiki/>an, [[Karlomagno]]<nowiki/>k bretainiarren aurkako hiru guda segidan egin zituen: denboraldi labur batez lurralde osoa menpean eduki bezain azkar, bretainiarrak berriz ere altxamendu eta matxinada ugari egin zituzten. Garai hartan, [[Bretainiako marka]] sortu zen.

=== Bretainiako erresuma ===
{{sakontzeko|Bretainiako erresuma}}

Azkenik, [[826]]<nowiki/>an Karlomagnoren seme [[Luis Errukitsua|Ludoviko Errukitsuak]] [[Bretainiako erresuma|Bretainiako Errresuma]] sortu eta haren agintean, [[Nominoe]] Bretainiako lehenbiziko erregea izan zen. [[842]]<nowiki/>an, [[Karlos II.a Burusoila]] agintera iritsi eta [[Mendebaldeko Frantzia]]ren independentzia aldarrikatu zuen; urte berean, [[Redongo gudua]]n enperadorea garaitu eta mende batez dinastia independente baten menpe egon zen.

=== Bretainiako dukerria ===
{{sakontzeko|Bretainiako dukerria}}

[[936]]-[[939]]. urteetan, [[Bretainiako dukerria]] eratuta, independentzia berreskuratu zuen, [[anglo]]-[[normandiar]] eta [[Frantzia]]ko botereen artean nolabaiteko oreka larri batean.

[[Fitxategi:Anne de bretagne.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Ana Bretainiakoa]].]]

[[1066]]<nowiki/>an, [[normandiar]]rek Bretainia konkistatu zuten. Ordutik aurrera eta denbora luzez, Bretainiako historia [[Frantzia]] eta [[Ingalaterra]]ren arteko harreman zailen eraginpean egongo da. [[1337]]<nowiki/>an Frantzia eta Ingalaterraren arteko [[Ehun Urteetako Gerra]] piztu eta [[1341]]-[[1365]] bitartean, [[Bretainiako Ondorengotza Gerra]]n zehar bi herrialde horien arteko guduleku bilakatu zen, honetatik [[Joan IV.a Bretainia|Joan Montfortekoa]] garaile atera eta Bretainiako duke berri bilakatu zen. Haren leinuak Bretainian [[1368]]-[[1468]] bitartean agindu eta bakea ezarri zuen, oparotasun eta [[kultura]] hedapen handiko garai hartan.

[[1491|1491n]], [[Ana Bretainiakoa]] eta [[Karlos VIII.a Frantziakoa]] ezkondu ziren. Errege hura hildakoan, [[1499]]an [[Luis XII. Frantziakoa]]rekin berriz ezkondu eta [[Frantziako Erresuma|Frantziako erresuma]]ko erregina bilakatu zen.

[[1532]]an Anaren alaba eta [[Frantzisko I.a Frantziakoa]]ren emazte [[Klaudia Frantziakoa]]k Bretainiako dukerria Frantziako Koroari eman zion. Nahiz eta Bretainiak bere administraritza, lege eta militar burujabetasuna mantendu, jada dukerria desegin eta Frantziako erresumako eskualde bilakatu zen.

=== XVI-XVII. mendeak ===
Frantziako monarkiak Bretainia gobernatzeko saiakerak egin zituen; horren ondorioz, mugimendu autonomistak garatu eta hainbat matxinada jazo ziren, frantziar gudarosteak gogorki apalduak. Matxinada haietako ospetsuena [[1675]]ko ''[[Txapelgorrien matxinada]]'' izan zen, baserritarrek zerga altuen aurka protesta egin baitzuten

=== XVII-XVIII. mendeak ===
Oihalgintza industriari esker, Bretainiako [[ekonomia]]<nowiki/>k garapen handia izan zuen. Hala ere, [[Nantesko Ediktuaren ezeztatzea]]rekin batera, [[higanot]] askok Bretainia laga eta ekonomia gainbehera hasi zen.

=== Frantziako Iraultza ===
[[Fitxategi:DéfenseRochefort-en-terre2.jpg|250px|ezkerrera|thumb|[[Chouannerie]] matxinadaren irudia Bretainiako [[Rochefort-en-Terre]] udalerrian. ([[Alexandre Bloch]] margolaria, [[1885]].]]

{{Sakontzeko|Chouannerie}}
{{Sakontzeko|Frantziako Iraultza}}

[[1789]]an [[Frantziako Iraultza]]ren ondorioz, Bretainiak ordu arte mantendu ahal izan zituen burujabetza eskubideak galdu eta bost departamendutan zatitu zuten: [[Côtes-d'Armor|Aodoù an Arvor]] (''Côtes-d'Armor''), [[Finistère|Penn-ar-Bed]] (''Finistère''), [[Ille-et-Vilaine|Il-ha-Gwilen]] (''Ille-et-Vilaine''), [[Morbihan|Mor-Bihan]] (''Morbihan'') eta [[Loire-Atlantique|Liger-Atlantel]] (''Loire-Atlantique''). Departamendu horietako laurekin [[Bretainia (eskualdea)|Bretainia eskualdea]] sortu zuten, eta Liger-Atlantel kanpoan utzi zuten, [[Loirerria]] eskualdean sartu baitzuten.

Bretainiak kontserbadurismoarekin zituen lotura estuak zirela eta, [[1793]]-[[1815]] bitartean [[Chouannerie]] matxinaden gotorlekuetako bat izan zen. Matxinadok baserritarrek antolatu zituzten eta eragile nagusietako batzuk hauek izan ziren: derrigorrezko soldadutza, [[bretainiera]]ren debekatzea, apaiz eta elizgizonen aurkako gehiegikeriak.

[[1795]]an Britainiar Itsas Gudarostea laguntzaz erregezaleek iraultaren aurkako matxinada bati ekin zioten. Atzerriratutako frantziar noble batzuk [[Quiberon]] penintsulan lehorreratu eta chouan baserritarrekin elkartu ziren. Halere, [[Lazare Hoche]] frantziar jeneralak eta Frantziako Gudaroste Errepublikarrak matxinada gogor zanpatu zuen.

=== XX. mendea ===

[[1914]]-[[1918]] bitartean, [[Lehen Mundu Gerra]] jazo zen: bretainiar biztanleriak galera ikaragarria jasan zuen, gazte asko eta asko hil baitziren, garai hartako Bretainia osoko biztanleriaren % 10. Gerratean hil ziren [[frantzia]]r gudarietatik 250.000 bretainirrak ziren. Usadioz, bretainiarrek Frantziako Itsas Gudarostean izen ematen zuten, baina gerra hartan adar militar guztietan sarrarazi zituzten, eta nagusiki lubakietan.<ref>La Primera Guerra Mundial. Historia. Bretaña. Jochen Grashaüser eta Walter Schäffer. 1992, Sua argitaletxea.</ref>

Mende haren hasieran gaur egungo [[bretainiar nazionalismo]]a garaikidea eratu zen; [[XIX. mendea]]ren erdi eta amaieraldeko nazionalismoak baino [[politika]] ideologia eta [[kultura|kultur]] programa garatuagoak zituen. [[1918]]an, ''[[Unvaniez Yaovankiz Breiz]]'' ("Bretainiako Gazteriaren Batasuna") erakundea sortu eta hurrengo urtean ''[[Breiz Atao]]'' aldizkaria argitaratzen hasi zen, bretainiar kulturgintzan eragin handia izan zuelarik. [[1925]]an [[Gwalarn]] aldizkaria ere argitaratu zen.

[[1927]]an [[Partie Autonomiste Breton|''Parti Autonomiste Breton'']] edo PAB ("Bretainiar Alderdi Autonomista") sortu eta Bretainiako ekonomia, kultura eta politikari buruzko eztabaida abian jarri zuen; geroago, banaketa batzuk jazo, eta beste bi alderdi sortu ziren: [[1930]]an ''[[Ligue Fédéraliste de Bretagne]]'' ("Bretainiako Liga Federalista") eta [[1932]]an ''[[Parti National Breton]]'' edo PNB ("Bretainiar Alderdi Nazionalista"). [[1931]]an [[Paris]] hirian bizi zen bretainiar talde batek [[Bretons Emancipés|''Bretons Émancipés'']] taldea sortu zuen. [[1933]]an ''[[Ar Falz]]'' aldizkaria agertu zen.

[[1939]]an, ''[[Ar Brezoneg er Skol]]'' ("Bretainiera Eskolara") elkartea sortu eta bretainieraren aldeko mugimenduak urrats garrantzitsu bat eman zuen. Erakunde horrek bretainieraren alde luzatutako aldarrikapenei 500 inguru bretainiar udalerrietatik 346ek babesa erakutsi zieten.

[[Bigarren Mundu Gerra]]n [[nazionalsozialismo|naziek]] Bretainia osoa okupatu zuten. Alde batetik, biztanleriaren zati batek alemaniarren aurkako erresistentzia mugimendua parte hartu zuen; nolanahi ere PNB alderdiko zati bat eta Breiz Atao eta Bezem Perrot talde independentistek alemaniarrek Bretainiari independentzia emango ziotelakoan, haiekin elkarlanean jardutera ere iritsi ziren, baina bretainiar nazionalismoaren gehiengoak ez zuen talde horren jarrerarekin bat egin. Gerra ostean, frantziar nazionalismoak talde horien alemaniarrekiko lotura bretainiar nazionalismo osoari kolaborazionalismoa leporatzeko saiakeratan erabili izan zuen.

{{irudi zabala|S1 mal0.jpg|1500px|[[Saint-Malo]] hiriko harresien ikuspegi orokorra.}}

== Hizkuntza ==
{{sakontzeko|Bretainiera}}
{{sakontzeko|Galo}}

[[Fitxategi:Breton dialectes.svg|270px|thumb|Kolorez, bretoieraren dialektoak (grisez, [[galo]]aren eremua).]]
[[Fitxategi:Road signs bilingual Breton in Quimper.jpg|thumb|270px|[[Frantses]] eta [[bretainiera]]zko [[seinaleztapen elebiduna]], [[Quimper|Kemper]] hirian.]]

{{aipu|''Geure hizkuntza ez da elkar ulertzeko lanabes bat bakarrik, baita arimaren ondarea ere. [[Zelta|Zelten]] misterioak bere bidez bakarrik uler ditzakegu.''|Gwenc'hlan Le souzec.<ref>Lengua. Cultura. Bretaña. Jochen Grashaüser eta Walter Schäffer. 1992, Sua argitaletxea.</ref>}}

Bretainiera [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntza]] bat da, [[zelta hizkuntzak|zelta hizkuntzen]] adarrekoa. Hizkuntza zeltak [[Mendebaldeko Europa]]n hitz egiten dira. Gaur egun hizkuntza multzo horretatik bizirik direnak hauexek dira: bretainiera, [[Eskoziako gaelera]], [[gales (hizkuntza)|galesa]], eta [[irlandako gaelera|irlandera]]; aldiz, [[kornubiera]] eta [[manxera]] berpizkunde saiakeran daude. Bretainiera [[Britoi hizkuntzak|britoi hizkuntzen]] adarrekoa denez, [[Gales (hizkuntza)|gales]]<nowiki/>arekin eta [[kornubiera]]<nowiki/>rekin lotura estua du.

Bretainiako jatorrizko hizkuntza da. Gaur egun, gutxi gorabehera 250.000 hiztun ditu (Broudic 1999), baina [[XX. mendea]]ren hasieran 1.400.000 ziren; horrek esan nahi du hiztunen zenbatasuna izugarriro murriztu zela mende aurrekoan. Egoera oso larria du egun (Wurm 2001): gero eta jende gutxiagok daki eta egoera errotik aldatzen ez bada, galtzeko atarian egongo da. Hiztunen adinari begiratzen bazaio, nabaria da oso gazte gutxik dakitela (ikus 1. irudia). Hain zuzen ere, 15-20 urte bitartekoen artean, % 0,6k baino ez daki.<ref>[http://www.amarauna-languages.com/orokorra/mapa_ikusi2.php?hizk=eu&zein=48 Bretainiera. Europako hizkuntzak. Amarauna-languages.com] {{eu}}</ref>

[[1977]]<nowiki/>tik aurrera, zenbait ikastetxetan irakasten da eta gaur nagusiki [[Bretainia Beherea]]n mintzatzen da (Bretainiako mendebaldeko muturrean). Lau [[dialekto]] nagusi ditu:

# [[Bro Leon]]goa: [[Finistère]]ko iparraldean.
# [[Bro Dreger]]rekoa: Finistèreko ipar-ekialdean eta [[Côtes-d'Armor]]reko ipar-mendebaldean.
# [[Bro Kernev]]ekoa: Finistèreko hegoaldean, Côtes-d’Armorreko hegoaldean, [[Morbihan]]<nowiki/>go zati batean eta ''Belle-Île en mer / Enez ar Gerveur''-en.
# [[Bro Gwened]]ekoa: Morbihango lurralde gehienean.

Bretainiako leku-izen ugaritan bretainieraren oso antzinako aztarna agertzen da. Adibidez:

* ''Men'' ("harri"), ''mor'' ("itsaso"), ''menez'' ("mendi"), ''avel'' ("haize") eta ''goat'' edo ''göet'' ("baso").

Bestalde, [[arkitektura]] elementuekin loturiko leku eta herri izenak ere maiz topa daitezke:

* ''Pors'' ("portu"), ''ker'' ("herri" edo "baserri"), ''plou'' edo ''tré'' ("parrokia"), ''loc'' ("leku sakratua"), ''lan'' ("santutegi") edo ''iliz'' ("eliza").

Herrialdean toki, horma, seinale eta txoko askotan bretainieraren ofizialtasunaren aldeko irudi eta esaldiak irakur daitezke. Adibidez:

{{aipu|''Hep brezhoneg, Breiz ebed.''<br />"Bretainierarik gabe, Bretainiarik ez."}}

Gaur egun, Bretainia Beherako seinale gehienak elebidunak dira, [[1985]]an [[Côtes-d'Armor]] departamendua seinaleak bretainieraz nahiz [[frantses]]ez jartzen lehenbiziko departamendua izan zen. Hona hemen Bretainiako hiri eta udalerri nagusien bretainierazko izenak: [[Roazhon]] (''Rennes''), [[Saint-Malo|Sant-Malo]] (''Saint Malo''), [[Saint-Brieuc|Sant-Brieg]] (''Saint Brieuc''), Gwengamp (''Guingamp''), Kastell-Paol (''Saint-Pol-de-León''), [[Brest]] (''Brest''), Kemper (''Quimper''), Kemperle (''Quimperlé''), [[Lorient|An Oriant]] (''Lorient''), [[Vannes|Gwened]] (''Vannes''), Sant-Nazare (''Saint-Nazaire''), [[Nantes|Naoned]] (''Nantes'') eta Poñdy (''Pontivy'').

Bretainian mintzatzen den beste jatorrizko hizkuntza [[galo]]a da, Bretainiako ekialdean —[[Bretainia Garaia]]n—. Gainera, Bretainiako hegoaldeko muturrean, [[Bro-Raez|Bro-Raez edo Pays de Retz]] eskualdean [[Oïl hizkuntzak|Oïl hizkuntzen]] dialekto [[poitevin]]<nowiki/>a ere mintzatzen da.

== Kultura ==
[[Fitxategi:Triskele-hollow-triangle.svg|thumb|150px|[[Triskel]]l<nowiki/>a.]]

* [[Pardon]]<nowiki/>a<nowiki/>k: Bretainiar kulturako musika ospakizun ospetsu eta garrantzitsuenak dira. Musika ospakizun horien jatorria erlijio ospakizunetan dago: haietan antzina santu zaindariaren eguna ospatu eta bertan [[induljentzia]]k ematen ziren.

[[Fitxategi:FIL 2009 - Coiffes bretonnes - bigoudènes - cercle ar vro vigoudenn.JPG|thumb|150px|ezkerrera|Usadiozko bretainiar [[buruko (argipena)|burukodun]] emakumeak.]]

:''Pardon'' ospakizunetan milaka erromes eta sinestun nahiz pertsona arrunt inguratzen dira, haietako asko bretainiar herri janzkeraz, kalez kale eta landaz landa doazen martxa eta prozesioetan ereserki eta abestiak kantatuz eta estandarteak, banderak, santuen irudiak, gurutzeak eta erlikiak erakutsiz.

:Ondoren [[meza]] ospatutakoan, bretainiar joko profanoetan lehiatu (adibidez, bretainiar borrokan) eta herri-musika jotzen da: [[biniou]] gaitaz lagundutako dantza eta musika, ''[[bonbarda (musika tresna)|bombarde]]'' ([[oboe]]ren familiako musika-tresna), ''[[telenn]]'' ([[harpa]]) edota ''[[bouèze]]'' ([[akordeoi]]a).

* [[Triskel]]l: Bretainiako apaindura ikur ohikoenetako bat, [[lurra]], [[su]]a eta [[haize]]a ordezkatzen dituen hiru burudun [[gurutze]]a da. Anitz oroigarritan dago.
* [[Buruko (argipena)|Burukoa]]: bretainiar emakumeen antzinako janzkera da. Egun, kultur topagune eta musika zein dantza erakustaldi eta jaialdietan janzten da.

== Musika ==
[[Fitxategi:FIL2009-010 KevrennAlre.jpg|thumb|250px|[[Kevrenn Alre]] musika taldearen bretainiar ''[[biniou]]'' gaita-joyzaileen ''[[bagad]]'' edo kale-martxa batean, [[2009]]ko [[Lorienteko Interzeltiar Jaialdia]]n.]]

* ''[[Bagad]]'': [[euskara]]z, "talde" (ikus [[Bagaudak]]). Musikari ugariz eta lau sailez osatua dago: ''[[biniou|binioù braz]]'' edo ''bras'' ([[gaita]], [[Bonbarda (musika tresna)|bonbarda]], [[kaxa (musika tresna)|kaxa]] eta [[Perkusio instrumentu|perkusioaz]].
* ''[[Fest-noz]]'' edo "gaueko jaia" oraindik ere herri askotan ospatzen da eta antzinako [[druida|druiden]] erritu magikoetan omen du jatorria. Bretainiar herri-dantzak ezagutzeko aukera ezin hobea da: [[Bro Kernev]] Garaia eta [[Pontivy]] eskualdeko ''gaveta'', [[Vannes]] eskualdeko ''larid'' dantza, [[Carhaix-Plouguer|Carhaix]] aldeko ''dans tro plin'' eta ''fisel'' dantzak, [[Bro Dreger]] eskualdeko ''dans tro'' dantza...
* [[Ka ha diskan|''Kan ha diskan'']] edo, euskaraz, "kantua eta deskantua". Bretainiar herri-kantagintzako modurik ohikoena da: bi abeslarik [[biniou]] gaitaren musikaz lagundurik, elkar zirikatu eta elkarri erantzuteko bertso jarioa da.
* [[Lorienteko Interzeltiar Jaialdia]], [[Lorient]] hirian ospatua. [[Zelta nazioak|Nazio zelten]] bilgunea da: bertan hainbat herrialde eta eskualdetako kulturak, musikak eta ohiturek topo egiten dute. [[Abuztu]]ko lehen egunetan ospatzen da eta hamar eguneko iraupena du. Ezaugarri horietako munduko jaialdirik handiena da. [[1971]]n sortu zenez, gisa hartako beste hainbat jaialdiren aitzindaria ere bada.

=== Abestiak ===
Bretainiako herri-kanta ospetsuenen artean, honako hauek daude: ''[[Bro Gozh ma Zadoù]]'' bretainiar ereserkia, ''[[Tri martolod]]'', ''[[Kerfank 1870]]'', ''[[La Jument de Michao]]'' edota ''[[An Alarc'h]]''. Bestalde, Gwendal bretainiar musika taldearen ''[[Irish Jig]]'' abestiak [[Europa]]n ospe handia bereganatu zuen.

=== Abeslariak ===
Bretainiako abeslari edo musikari ospetsuenetako batzuk hauek dira: [[Alan Stivell]], [[Nolwenn Leroy]], [[Dan Ar Braz]], [[Youenn Gwernig]], [[Iwan B]] eta [[Yann Tiersen]].

=== Musika taldeak ===
Bretainiako musika talde ospetsuenak Gwendal eta [[Tri Yann|''Tri Yann'']] dira.

<gallery>
Irudi:A Stivell 072707 Nuremberg 04.JPG|[[Alan Stivell]].
Irudi:Spa 05 jpg.jpg|[[Nolwenn Leroy]].
Irudi:Tri yann.jpg|[[Tri Yann]] taldeko kideak.
Irudi:Youenn Gwernig05.JPG|[[Youenn Gwernig]].
Irudi:Dan ar braz.jpg|[[Dan Ar Braz]].
Irudi:Iwanb-anoriant2008.png|[[Iwan B]].
</gallery>

== Mitologia ==
[[Fitxategi:Roche Maurice AnkouWeihwasser.jpg|thumb|150px|ezkerrera|[[Ankou]]ren irudia [[La Roche-Maurice]] udalerriko elizan.]]

{{sakontzeko|Bretainiar mitologia}}
{{sakontzeko|Bretainiako materia}}

* [[Ankou]]: [[heriotza]]ren pertsonifikazioa da. Haren gurdi zaharrean ([[bretainiera]]z, ''karr an Ankoù'', euskaraz "Ankouren gurdia") hilberrien arimak biltzea du betebeharra. Usadioaren arabera, gizaki bizi batek gurdiaren soinu kirriskatua (''wig ha wag'') entzun ezkero, bera edo bere inguruko norbait laster hilko delako iragarpena da. Esaten denez, Ankou ikusten duen edonor urte bateko epean hilko da.
* [[Bugul Noz]]: [[maitagarri]] baten izpiritua da, Bretainiako landetan bizi omen dena. Bere izaki arrazako azkena izanik, itxura erabat ikaragarria omen du. Ezbeharrak sortzen ditu bere inguruan. Itxura hain nardagarria duenez, basoetako abereak ihesari eta umeek negarrari ematen diote, haiek ikaratzeko asmorik ez badu ere. Nahiz eta zitalak ez izan (jator eta zintzoak ere badira), beti bakarrik ibiltzen da, bere ezkutuko izakerarengatik.<ref>{{en}} Edain McCoy, ''A witch's guide to faery folk: reclaiming our working relationship with invisible helpers'', Llewellyn's new age series, Llewellyn Worldwide, 1994, {{ISBN|0-87542-733-2 978}}0875427331, p. 193.</ref>.
* [[Ys]]: Bretainiako kostaldean eraikitako hiri mitologikoa zen, geroago itsasoak irentsi izuena. Bertsio gehienek [[Douarnenez]]eko badian kokatzen dute. [[Atlantida]]ko historiarekin duen antza nabaria da.
* [[Bretainiako materia]]: [[zelta mitologia]]n oinarriturik dago. Horretan, Bretainiako eta [[Britania|Britainiako]] ([[Kornualles]] eta [[Gales]]) mitologiek bat egiten dute. Bretainiako materiako gai nagusia [[Artur erregea|Arturiar Zikloa]] da; horko pertsonaia nagusien artean, [[Artur erregea]] eta [[Merlin]] aztia daude.

== Gastronomia ==
[[Fitxategi:Huitres Cancale.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Ostra]]dun platera, [[Cancale]] udalerrian.]]

Bretainia [[itsaso]]z inguraturiko eta arrantzale herri ugari dituen herrialdea izanik, Bretainiako [[gastronomia]]n [[itsaski]]ek oso paper garrantzitsua dute; hortaz, edozein motatako [[arrain]]a eta [[molusku]]ak topa daitezke. [[Ostra]]k dastatzeko garairik onena [[irail]]a eta [[apiril]]a artean da, bereziki [[Cancale]] udalerrian.

Bretainiar plater edo errezeta ospetsuenak —nazioartean halaber— [[krepe]]ak eta [[galette]]ak dira. Bestalde, usadiozko plater batzuk honako hauek dira: ''[[Kig ha Farz|kig ha farz]]'', ''[[kouign-amann]]'', ''[[far breton]]'', ''[[kouign]]'', ''[[farz buan]]'', ''[[yod kerc'h]]'', ''[[cotriade]]'' eta ''[[bardatte]]''.

[[Fitxategi:Far-breton.jpg|thumb|ezkerrera|250px|''[[Far breton]]''.]]

Zalantzarik gabe, Bretainiako edari nagusia [[sagardo]]a da: [[Bro Kernev]] eskualdeko sagardoak ''Jatorrizko Izendapena'' du. Sona handiko beste edari bat [[garagardo]]a da: herrialde osoan garagardotegi ugari daude, hala nola, ''[[Coreff]]'' garagardoa edota [[Lancelot garagardotegia]]. Bestalde, Bretainiako usadiozko edaria ''[[chouchen]]'' izeneko [[ezti]]dun [[pattar]]ra da. Horiekin batera, gazteen artean, [[Breizh Cola|''Breizh Cola'']] freskagarri alternatiboak ere ospea du.

Jaki eta edariok erosteko aukera ezin hobea Bretainia osoko asteroko merkatu eta azokak dira. Garrantzitsuenen artean, honako hauek daude: [[Cancale]] (igande goizetan), [[Dinan]] (ostegun goizetan), [[Josselin]] (larunbat goizetan), [[Rennes]] (egunero, igandeetan izan ezik), [[Vannes]] (asteazken eta larunbat goizetan, barazkiak; asteartetik larunbat goizera, arrainak) eta [[Saint-Malo]] (astearte eta ostiral goizetan).

== Kirolak ==
Hainbat kirol jokatzen dira Bretainian baina [[futbol|futbola]] arrakastatsuena da: lau futbol taldek [[Frantziako futbol liga|Frantziako lehen mailan]] dihardute eta emaitza bikainak izan dituzte:
{| class="wikitable" border="1"
|-
! Taldea
! Ligak
! Kopak
! Europan
|-
| [[FC Nantes]]
| align=center|8
| align=center|3
| Europako Kopa eta Errekopa finalerdietan<br/>Alpeetako Kopa (1)
|-
| [[Stade rennais football club|Stade rennais FC]]
| align=center|2
| align=center|2
| -
|-
| [[FC Lorient]]
| align=center|1
| align=center|1
| -
|-
| [[En Avant de Guingamp]]
| align=center|0
| align=center|2
| UEFA Intertoto Kopa (1)
|}

Txirrindulari onak ere eman ditu Bretainiak, denetan aipagarriena [[Bernard Hinault]], palmares bikaina duena. [[Frantziako Tourra]] bost aldiz irabazi zuen eta [[Espainiako Vuelta]] birritan.

== Leku interesgarriak ==
Hona hemen Bretainiako leku interesgarri eta erakargarrien zerrenda:

{|border="0" cellpadding="2"
|- valign="top"
|
* [[Belle-Île]] uhartea.
* [[Brest]] hiria.
* [[Bretainiako dukeen gaztelua]].
* Bretainiako ''aber'' edo itsasadarrak: [[Aber-Wrac'h]], [[Aber-Benoît]] eta [[Aber-Ildut]]
* [[Carnac-eko harri lerroak]].
* [[Champ-Dolenteko zutarria]].
* [[Côte de Granit Rose]], [[granito]] arrosazko kostaldea.
* [[Dinan]], alderdi zaharra eta harresiak.
* [[Dinard]], kostaldeko luxuzko turismo udalerria.
* [[Douarnenez]], arrantzale herria.
* [[Île de Batz|Île-de-Batz]] uhartea.
|
* [[Île-de-Bréhat]] uhartea.
* [[Île-Molène]] uhartea.
* [[Île-de-Sein]] uhartea.
* [[Kergadiouko zutarria]].
* [[Kerloasko zutarria]].
* [[La Roche-aux-Fées]], trikuharri erraldoia.
* [[Locronan]], Bretainia osoko udalerri ederrenetakoa.
* [[Lorienteko Interzeltiar Jaialdia]].
* [[Morbihango golkoa]]
* [[Nantes]] hiria.
* [[Ouessant]] uhartea.
|
* [[Quiberon|Quiberongo penintsula]]
* [[Quimper|Quimper / Kemper]] hiria.
* [[Penmarc'h lurmuturra]].
* [[Paimpol]] arrantzale udalerria.
* [[Paimponteko basoa]], bretainiar mitologiako kokalekua.
* [[Raz|Raz lurmuturra]]
* [[Rennes]] hiria.
* [[Roscoff]], arrantzale udalerria.
* [[Saint-Malo]], harresiak eta alde zaharra.
* [[Saint-Mathieu lurmuturra]]
|}

== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:Audierne Port.jpg|[[Audierne]]ko portua.
Irudi:Vue aerienne Landéda01.jpg|[[Landéda]].
Irudi:4742.1099 Menhire,bis zu 4 Meter hoch,von OstnachWest in 1167 Meter Langen Alignements(Granit-Steinreihen) in einem Halbkreis endend Le Ménec,Carnac ,Departement Morbihan,Bretagne Steffen Heilfort.JPG|[[Carnac-eko harri lerroak]].
Irudi:Dinan Rance.JPG|[[Dinan]].
Irudi:Locronan 20070706-A80-20.jpg|[[Locronan]].
Irudi:Saintmalo.jpg|[[Saint-Malo]].
Irudi:Fort de La Latte.jpg|[[Fort-la-Latte]] gaztelua.
Irudi:Paimpol Hafen 9298.jpg|[[Paimpol]].
Irudi:PixAile15.jpg|[[Douarnenez]].
Irudi:Bretagne Finistere Quimper 20055.jpg|[[Quimper]].
Irudi:LaRocheAuxFees Dolmen 2 20070408.jpg|[[La Roche-aux-Fées]].
Irudi:Phare de Ploumanac'h 001.jpg|[[Côte de Granit Rose|Côte de Granit Rose edo Granito Arrosazko Kostaldea]].
Irudi:Kerloas aus West.jpg|[[Kerloasko zutarria]].
Irudi:Cancale parcs huitres.jpg|[[Ostra]]-haztegiak [[Cancale]] udalerrian.
Irudi:Ile de Batz vue générale 2.jpg|[[Île de Batz]].
Irudi:Port Clos à Bréhat.jpg|[[Île-de-Bréhat]].
Irudi:Belle-ile vue du Grand Phare.JPG|[[Belle-Île]].
Irudi:Quiberon.JPG|[[Quiberon]].
</gallery>

== Ikus gainera ==
* [[Bretainia (eskualdea)]]
* [[Bretoi]]
* [[Zelta nazioak]]

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2012-01-09}}
{{erreferentzia_zerrenda}}

== Kanpo estekak ==
{{atari|Bretainia|Bretainia}}
* [http://www.bretagne.com/ Bretainiako turismo eta aisialdiari buruzko webgunea] {{fr}}
{{autoritate kontrola}}

{{Bretainiako lurralde historikoak}}
{{Zeltiar herrialde aurkibidea}}
{{Europako estaturik gabeko herrialdeak}}
{{Frantziako eskualde aurkibidea}}

[[Kategoria:Bretainia|*]]
[[Kategoria:Artikulu onak]]