Gipuzkera-en iturria ikusi

[[Fitxategi:Euskalkiak koldo zuazo 2008.png|thumb|300px|eskuinera|{{legenda|#cd5858|Erdialdeko euskara}}]]
[[Fitxategi:Erdialdeko euskara (euskalkiak.com).jpg|thumb|Erdialdeko euskara edo gipuzkerak 2015ean duen hedadura erakusten duen mapa.]]
'''Gipuzkera''', '''giputz euskara''' edo '''erdialdeko euskara''' [[euskalki]] bat da, [[Gipuzkoa]]ko zatirik handienean (lurraldearen sartaldean dauden [[Debagoiena|Debagoienean]], [[Soraluze]]n eta [[Eibar]]ren izan ezik) eta [[Nafarroa Garai]]ko ipar-mendebaldean (zehazki esanda, [[Araitz]]en, [[Basaburua]]n, [[Larraun]]en eta [[Imotz]]en) hitz egiten dena.

Gipuzkera euskalki historiko nagusietakoa izan da, eta literatura hizkuntza izan da [[XVIII. mendea|XVIII. mendetik]] aurrera. [[Nafar-lapurtera|Lapurtera]] eta [[nafarrera|goi-nafarrerarekin]] zerikusi nabarmena dauka, nahiz eta [[bizkaiera]]ren kutsu bat ere baduen. [[Euskara batua]] neurri handi batean gipuzkeran oinarrituta eratu zen, gipuzkerak zuen (eta duen) prestigioagatik eta, erdialdeko euskalkia izanik, gainerako euskalkien hiztunentzat ulergarriena zelako.

== Gipuzkeraren eremua ==
Gipuzkera ez da Gipuzkoa osoan hitz egiten: [[Deba]] ibaiaren arroan, [[Leintz Gatzaga|Leintz-Gatzagatik]] [[Elgoibar]]reraino, [[bizkaiera]]z mintzatzen dira hango euskaldunak. Gipuzkoako gainerako lurretan eta Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldean (zehazki esanda, [[Araitz]]en, [[Basaburua]]n, [[Larraun]]en eta [[Imotz]]en), gipuzkera da nagusi.

XVII. mendetik XX. mendearen azkenalderaino, Gipuzkoako ipar-ekialdean —[[Oiartzun]] eta [[Bidasoa|Bidaso]] ibaien arroetan— gehienbat [[nafarrera|goi-nafarreraz]] mintzo ziren (XVIII. mendearen hasieratik aurrera, gipuzkeraren eragin handiarekin), baina [[Beterriko gipuzkera]] nagusitua da han ere orduz geroztik, bereziki gazteen artean.<ref name="ZuazoOiartzungo">Koldo Zuazo (1997): «Oiartzungo hizkeraren kokagunea», in ''Fontes linguae vasconum: Studia et documenta'', 76. zenbakia, 397-426. orrialdeak.</ref>

== Azpieuskalkiak ==
Hiru azpieuskalki eta sei hizkera egin daitezke euskalki horren barruan. Hauexek dira azpieuskalkiak: sartaldekoa, erdigunekoa eta sortaldekoa. Sartaldekotik erdigunekora gaur egun ez dago hainbesteko alderik; sortaldekoa bereziagoa da. Hizkera bi daude sartaldean: [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldekoa]] eta [[Goierriko gipuzkera|Goierrikoa]]. Erdigunean ere beste hizkera bi daude: [[Beterriko gipuzkera|Beterrikoa]] eta Tolosaldekoa. Sortaldean ere hizkera bi daude: Errenteria, Lezo, Oiartzun, Hondarribia, Irun eta [[Arano]]koa (Beterriko euskararen eragin handikoa), iparraldean, eta Araitz, Larraun, Basaburua eta Imotz ibarretakoa, hegoaldean.<ref>[[Koldo Zuazo]]: [https://web.archive.org/web/20160205152132/http://euskalkiak.eu/ezaugarriak.html ''Euskalkiak.com''].</ref>

<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Goierriko hizkera edo azpieuskalkia.png|[[Goierriko gipuzkera|Goierrikoa]], sartaldeko azpieuskalkiaren hizkeretako bat.
Fitxategi:Urolaldeko hizkera.png|[[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldekoa]], sartaldeko azpieuskalkiaren beste hizkera.
Fitxategi:Erdialdeko euskara (euskalkiak.com).jpg|Eskuinean, ilunago, sortaldeko azpieuskalkia.
</gallery>

== Ezaugarriak ==
Ezaugarri fonetiko eta morfologikoak:<ref>[http://www.hiru.com/lengua-vasca/clasificacion-actual-de-los-dialectos «Euskalkien egungo sailkapena»], Hiru.com webgunean.</ref>
* Bokal alternantziak:<ref>Aurreko aipuko web orrian eta beste hainbatetan, hau aipatzen da: ''a/e (burua > burue)''. Hala ere, oker nabarmena da, Goierriko gipuzkeraren ezaugarria baita hori, eta ez gipuzkera osoarena.</ref>
** ''a/e:'' beste euskalkiek ''izan'' aditz laguntzailearen orainaldian «a» dute; gipuzkeraz, ordea, «e». Konparazio batera: ''gara > g'''e'''ra, zara > z'''e'''ra, zarete > z'''e'''rate''.<ref name="TxillardegiEuskalDialektologiaren">Txillardegi eta beste (1987): ''Euskal dialektologiaren hastapenak'', Udako Euskal Unibertsitatea. {{ISBN|84-86644-00-3}}.</ref>
** ''e/i.'' Adibidez: ''ageri > ag'''i'''ri, edeki > '''i'''d'''i'''gi/'''i'''degi/'''i'''doki''.<ref name="TxillardegiEuskalDialektologiaren" />
* Hiato markatua, kontsonante bat tartekatuz, iparraldeko gipuzkerako hizkeretan: ''buru'''b'''a, ogi'''dd'''a/ogi'''dx'''a/ogi'''j'''a/ogi'''x'''a''. Hegoaldeko gipuzkeran, ''burue'' eta ''ogie''.
* Bokalak batzea: ''zaharra > zarra''.
* Palatalizazioa. Euskara batuan aukerakoak diren palatalizazioak, nahitaez egin beharrekoak izaten dira gipuzkeran: ''aditu > a(d)i'''tt'''u, egina > e(g)i'''ñ'''a, ilargi > i'''ll'''argi.''
* ''j'', gaztelaniaz bezala ahoskatzen da (''giza'''j'''o'' hitzean egiten den eran), eta ez euskara batuan eta euskalki gehienetan bezala ('''''j'''adanik'' hitzean egiten den eran).
* ''h'' ez da ahoskatzen, mutua da.
* Ez dira bereizten [[absolutibo]] plurala (euskara batuko ''-ak'') eta [[ergatibo]] plurala (''-ek''), denak ''-ak'' egiten baitira, azentua gorabehera.
* Menpeko esaldi guztiak markatzen dira: ''etorri de'''n''' gizona nire aita da''.

Gaur egun gipuzkera, beste [[euskalki]]en antzera, [[euskara batu]]ra ari da lerratzen, hedabideek eta [[literatura]]k duten indarragatik. Gainera, euskara batua neurri handi batean gipuzkeran oinarritu zenez, hurbilen duen euskalkia da.

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Kanpo loturak ==
* [http://etgz.files.wordpress.com/2008/01/berriazuazoeuskalkienjatorri.pdf Koldo Zuazo, "Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz", Berria 2007-XII-9]
{{Euskara aurkibidea}}

[[Kategoria:Gipuzkera]]