Ipar Amerika-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Kontinente infotaula
|izena                    = Ipar Amerika
|irudia                   = [[Fitxategi:Location North America.svg|200px]]
|azalera                  = 24.709.000 km²
|biztanleria              = 528.720.588 (2008, 4.a)
|dentsitatea              = 22,9 bizt/km²
|jentilizio               = iparamerikar
|herrialdeak              = 23
|herrialde_zerrenda       =
|dependentziak            = 
|estaturik_gabeko_nazioak =
|hizkuntzak               = [[ingeles]], [[gaztelania]], [[frantses]] eta besteak
|ordu_eremua              = [[UTC-10]]-[[UTC±0|UTC]]
|internet                 =
|hiriak                   = [[Mexiko Hiria]], [[New York]], [[Los Angeles]], [[Toronto]], [[Chicago]]
}}
'''Ipar Amerika'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=191&lang=eu&nonkodea=8.2&view=exonimia Euskaltzaindiaren onomastika datutegia]</ref> [[kontinente]] bat da. Osorik dago [[ipar hemisferio]]aren barruan eta ia dena [[mendebaldeko hemisferioa]]ren barruan. [[Amerika]]ko iparraldeko [[azpikontinente]] bezala ere deskriba daiteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=North America {{!}} Countries, Regions, & Facts|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/place/North-America|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2020-04-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Continent Map {{!}} Map of Continents {{!}} Continent Size, Populations, Number of Countries - Worldatlas.com|url=https://www.worldatlas.com/aatlas/infopage/contnent.htm|aldizkaria=www.worldatlas.com|sartze-data=2020-04-04}}</ref>, zazpi kontinente baino gutxiago erabiltzen dituzten ereduetan. Mugakide ditu iparraldean [[Ozeano Artikoa]], ekialdean [[Ozeano Atlantikoa]], mendebaldean [[Ozeano Barea]] eta hegoaldean [[Hego Amerika]] eta [[Karibe itsasoa]].

Ipar Amerikak 24.709.000 [[kilometro koadro]]ko eremua hartzen du, [[lur lehor]]raren azaleraren %16,5 eta [[Lurra]]ren azalera osoaren %4,8 inguru. Ipar Amerika hirugarren kontinenterik handiena da, [[Asia]]ren eta [[Afrika]]ren ondoren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=North America Landforms and Land Statistics - North America Landforms, Land Statistics|url=https://www.worldatlas.com/webimage/countrys/nalandst.htm|aldizkaria=www.worldatlas.com|sartze-data=2020-04-04}}</ref>, eta laugarrena biztanleriaren arabera, Asia, Afrika eta [[Europa]]ren ondoren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=North America Facts, Capital Cities, Currency, Flag, Language, Landforms, Land Statistics, Largest Cities, Population, Statehood, Symbols|url=https://www.worldatlas.com/webimage/countrys/nafacts.htm|aldizkaria=www.worldatlas.com|sartze-data=2020-04-04}}</ref>. 2013an, ia 579 milioi pertsona bizi ziren bertan, 23 [[estatu]] independentetan, edo munduko biztanleriaren %7,5 inguru, hurbileko uharteak barne (batez ere [[Karibe]] inguruan).

Ipar Amerikara [[azken glaziazioa]]n iritsi ziren bere lehen giza populazioak, [[Bering (itsasartea)|Beringeko]] lurreko zubia pasatzean, duela 40.000 eta 17.000 urte inguru. [[Paleoindiar garaia]]k duela 10.000 urte arte iraun zuela uste da (garai arkaiko edo [[mesoindiar]]raren hasiera). [[Aro Klasikoa]], gutxi gorabehera, VI. eta XIII. mendeen artean hedatzen da. [[Kolonaurreko Amerika|Kolonaurreko aroa]] [[1492]]an amaitu zen, [[migrazio transatlantiko]]en hasierarekin, [[Kolonialismo|Europako kolonoen]] etorrerarekin aurkikuntzen aroan eta aro moderno goiztiarrean. Egungo patroi kultural eta etnikoek Europako kolonoen, [[Amerindiar|herri indigenen]], [[Esklaboen Kosta|Afrikako esklaboen]] eta haien ondorengoen arteko elkarrekintzak islatzen dituzte.

Amerikako kolonizazio europarraren ondorioz, iparramerikar gehienek Europako hizkuntzak hitz egiten dituzte, hala nola [[ingeles]]a, [[espainiera]] edo [[frantses]]a, eta beren estatuetako kulturek mendebaldeko tradizioak islatu ohi dituzte.

== Historia ==
{{Sakontzeko|Ipar Amerikako historia}}

Nahiz eta adituek Ipar Amerikako jatorrizko biztanleak [[Asia]]tik etorritako etorkinak zirela uste, [[Amerindiar|Ipar Amerikako amerindiarrek]] Lurra sortu zenetik bertan daudela sinesten dute.

[[Europa]]rrek Amerika ikusi baino lehengo biztanleak politikoki egitamu ezberdinetan banatuta ziren, talde txikietatik [[inperio]] handietara. [[Kontinente]]an bazeuden [[ordoki Handiak|zabaldi handietan]] bizi ziren [[bisonte]]-ehiztari tribuak eta [[Maia zibilizazioa|Maia]] edo [[Azteka]] inperio aurreratuak.

[[1492]]an, [[espainia]]rrak [[kontinente]]ra heldu zirenean, historia goitik-behera aldatu zen. [[Espainia]]k [[azteka]] [[inperio]]a suntsitu zuen eta [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantzia]]k iparralderantz jo zuten 300 urte iraungo duten koloniak sortzeko.

[[1776]]an [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] [[Europa]]ren boterepean egoteari uko zutenean, eskualdeko beste herriek hasitako ibilbidea jarraitu zuten (adibidez [[Mexiko]] [[1810]]ean). Hortik hasi zen egun azpi-kontinentea munduko posturik aurreratuenean jarri duen bilakabide hedakorra.

== Geografia ==
=== Geografia fisikoa ===
{{Sakontzeko|Ipar Amerikako geografia}}
[[Fitxategi:North America satellite globe.jpg|thumb|200px|Ipar Amerika satelite irudian]]

Ipar Amerika [[Amerika]] [[kontinente]]aren iparraldeko aldean kokatzen da. [[Hego Amerika]]rekin duen muga eztabaidatusa da oso:
* batzuen ustez [[Kolonbia]] eta [[Panama]] arteko mugan dago,
* besteen ustez [[Panamako kanala]]n,
* badaude [[Mexiko]]ko [[Tehuantepec istmoa|Tehuantepeceko istmoan]] dagoela esaten dutenak, [[Erdialdeko Amerika]] bananduz.

Kostaldea luzea eta irregularra da. Tartean [[Mexikoko golkoa|Mexikoko Golkoa]], [[Hudson badia|Hudsoneko badia]], [[San Laurendi golkoa]] eta [[Kaliforniako golkoa]] daude.

Baditu [[uharte]] asko ere: [[Kanadako Uhartedi Artikoa|Uhartedi Artikoa]], [[Antilla Handiak]] eta [[Antilla Txikiak]], [[Alexander uhartedia]], [[Aleutiarrak|Aleutiar uharteak]], [[Groenlandia]], eta abar nagusiak izaki. [[Bermuda]]k geografikoki ez daude Ipar Amerikan.

=== Giza-geografia ===
[[Fitxategi:Looking northeast at Manhattan, New York, at night 2005-03-23.jpg|thumb|eskuinera|[[New York]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] hiririk handiena.]]

Ipar Amerikako hizkuntza nagusiak [[ingeles]]a, [[gaztelania]] eta [[frantses]]a dira. [[Angloamerika]] [[Amerika]]ko herrialde anglofonoak izendatzeko erabiltzen da, hau da, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], [[Kanada]], [[Belize]] eta zenbait [[Karibe (argipena)|Karibe]] [[uharte]]. [[Latinoamerika]], berriz, [[Amerika]]ko herrialde latinetiko hizkuntzak aritzen direnak izendatzeko erabiltzen da, hau da, [[Erdialdeko Amerika]]ko gehiena, [[Mexiko]] eta [[Karibe (argipena)|Karibe]] [[uharte]] asko, [[Hego Amerika]]rekin batera. [[Frankofonia]]ko lurraldeak Ipar Amerikan [[Kanada]], Frantziar Antillak, [[Saint-Pierre eta Mikelune]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] [[Louisiana]] eta [[Haiti]] dira.

Kulturalki hizkuntza muga handia da. [[Angloamerika]]ko kultura eta [[Latinoamerika]]koa ezberdinak dira oso.

Ekonomikoki, [[Kanada]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] aurreratuenak dira, [[Mexiko]] garapen-bidean dagoen herrialde bakarra izaki. Eskualdean badaude erakunde amankomunak, adibidez [[CARICOM|Caribbean Community and Common Market (CARICOM)]], edo [[Ipar Amerikako Merkataritza Libreko Ituna|North American Free Trade Agreement (NAFTA)]].

Demografikoki, Ipar Amerika mestizoa da.

{{clear}}
== Estatuak ==
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
|- bgcolor="#ECECEC"
! Eskualde edo herrialdearen<br />izena eta [[bandera]]
! [[Estatuen zerrenda eremuaren arabera|Azalera]]<br />(km²)
! [[Estatuen zerrenda biztanleriaren arabera|Populazioa]]<br />(2005-07-01 zenbatetsia.)
! [[Estatuen zerrenda biztanle dentsitatearen arabera|Dentsitatea]]<br />( /km²)
! [[Hiriburu (politika)|Hiriburua]]
|-
| {{bandera|Aingira}} ([[Erresuma Batua]])
| align="right" | 102
| align="right" | 13,254 
| align="right" | 129.9
| [[The Valley (Angila)|The Valley]]
|-
| {{bandera|Antigua eta Barbuda}}
| align="right" | 443
| align="right" | 68,722 
| align="right" | 155.1
| [[St. John's (Antigua eta Barbuda)|St. John's]]
|-
| {{bandera|Aruba}} ([[Herbehereak]])
| align="right" | 193
| align="right" | 71,566 
| align="right" | 370.8
| [[Oranjestad (Aruba)|Oranjestad]]
|-
| {{bandera|Bahamak}}
| align="right" | 13,940
| align="right" | 301,790 
| align="right" | 21.6
| [[Nassau]]
|-
| {{bandera|Barbados}}
| align="right" | 431
| align="right" | 279,254 
| align="right" | 647.9
| [[Bridgetown]]
|-
| {{bandera|Belize}}
| align="right" | 22,966
| align="right" | 279,457 
| align="right" | 12.2
| [[Belmopan]]
|-
| {{bandera|Bermuda}} (EB)
| align="right" | 53
| align="right" | 65,365 
| align="right" | 1,233.3
| [[Hamilton (Bermudak)|Hamilton]]
|-
| {{bandera|Birjina uharte britainiarrak}} (EB)
| align="right" | 153
| align="right" | 108.708
| align="right" | 308,8
| [[Road Town]]
|-
| {{Bandera|Birjina uharte amerikarrak}} (AEB)
| align="right" | 352
| align="right" | 22,643 
| align="right" | 148.0
| [[Charlotte Amalie]]
|-

| {{bandera|Kanada}}
| align="right" | 9,984,670
| align="right" | 32,805,041 
| align="right" | 3.3
| [[Ottawa]]
|-
| {{bandera|Kaiman uharteak}}(EB)
| align="right" | 262
| align="right" | 44,270 
| align="right" | 169.0
| [[George Town (Kaiman Uharteak)|George Town]]
|-
| {{bandera|Costa Rica}}
| align="right" | 51,100
| align="right" | 4,016,173 
| align="right" | 78.6
| [[San Jose (Costa Rica)|San Jose]]
|-
| {{bandera|Kuba}}
| align="right" | 110,860
| align="right" | 11,346,670 
| align="right" | 102.4
| [[Habana]]
|-
| {{bandera|Dominika}}
| align="right" | 754
| align="right" | 69,029 
| align="right" | 91.6
| [[Roseau]]
|-
| {{bandera|Dominikar Errepublika}}
| align="right" | 48,730
| align="right" | 8,950,034 
| align="right" | 183.7
| [[Santo Domingo]]
|-
| {{bandera|El Salvador}}
| align="right" | 21,040
| align="right" | 6,704,932 
| align="right" | 318.7
| [[San Salvador]]
|-
| {{bandera|Groenlandia}} ([[Danimarka]])
| align="right" | 2,166,086
| align="right" | 56,375 
| align="right" | 0.026
| [[Nuuk]]
|-
| {{bandera|Grenada}}
| align="right" | 344
| align="right" | 89,502 
| align="right" | 260.2
| [[St. George's (Grenada)|St. George's]]
|-
| {{bandera|Guadalupe}} ([[Frantzia]])
| align="right" | 1,780
| align="right" | 448,713
| align="right" | 252.1
| [[Basse-Terre]]
|-
| {{bandera|Guatemala}}
| align="right" | 108,890
| align="right" | 14,655,189 
| align="right" | 134.6
| [[Guatemalako Hiria|Guatemala Hiria]]
|-
| {{bandera|Haiti}}
| align="right" | 27,750
| align="right" | 8,121,622
| align="right" | 292.7
| [[Port-au-Prince]]
|-
| {{bandera|Honduras}}
| align="right" | 112,090
| align="right" | 6,975,204 
| align="right" | 62.2
| [[Tegucigalpa]]
|-
| {{bandera|Jamaika}}
| align="right" | 10,991
| align="right" | 2,731,832 
| align="right" | 248.6
| [[Kingston]]
|-
| {{bandera|Martinika}} (Frantzia)
| align="right" | 1,100
| align="right" | 432,900 
| align="right" | 393.5
| [[Fort-de-France]]
|-
| {{bandera|Mexiko}} 
| align="right" | 1,972,550
| align="right" | 106,202,903 
| align="right" | 53.8
| [[Mexiko Hiria]]
|-
| {{bandera|Montserrat}} (EB)
| align="right" | 102
| align="right" | 9,341 
| align="right" | 91.6
| [[Plymouth (Montserrat)|Plymouth]]; [[Brades]]
|-
| {{bandera|Holandarren Antillak}} ([[Herbehereak]])
| align="right" | 960
| align="right" | 219,958 
| align="right" | 229.1
| [[Willemstad]]
|-
| {{bandera|Nikaragua}}
| align="right" | 129,494
| align="right" | 5,465,100 
| align="right" | 42.2
| [[Managua]]
|-
| {{bandera|Panama}} 
| align="right" | 52,853
| align="right" | 2,498,717 
| align="right" | 47.3
| [[Panama Hiria]]
|-
| {{Bandera|Puerto Rico}} ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]])
| align="right" | 9,104
| align="right" | 3,916,632 
| align="right" | 430.2
| [[San Juan de Puerto Rico|San Juan]]
|-
| {{bandera|Saint Kitts eta Nevis}}
| align="right" | 261
| align="right" | 38,958 
| align="right" | 149.3
| [[Basseterre]]
|-
| {{bandera|Santa Luzia}}
| align="right" | 616
| align="right" | 166,312 
| align="right" | 270.0
| [[Castries]]
|-
| {{bandera|Saint-Pierre eta Mikelune}} (Frantzia)
| align="right" | 242
| align="right" | 7,012 
| align="right" | 29.0
| [[Saint-Pierre]]
|-
| {{bandera|Saint Vincent eta Grenadinak}} 
| align="right" | 389
| align="right" | 117,534 
| align="right" | 302.1
| [[Kingstown]]
|-
| {{bandera|Trinidad eta Tobago}}
| align="right" | 5,128
| align="right" | 1,088,644 
| align="right" | 212.3
| [[Port-of-Spain|Port of Spain]]
|-
| {{bandera|Turkak eta Caicoak}} (EB)
| align="right" | 430
| align="right" | 20,556 
| align="right" | 47.8
| [[Cockburn]]
|-
| {{bandera|AEB}}
| align="right" | 9,629,091
| align="right" | 295,734,134 
| align="right" | 30.7
| [[Washington|Washington Hiria]]
|- style=" font-weight:bold; "
| Total
| align="right" | 24,486,305
| align="right" | 514,144,046
| align="right" | 21.0
|}

== Diasporak ==
* [[Galestarrak Ipar Amerikan|Galesak Ipar Amerikan]].

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Ikus, gainera ==
* [[Erdialdeko Amerika]]
* [[Amerika]]
* [[Hego Amerika]]


== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

{{Kontinente aurkibidea}}

[[Kategoria:Ipar Amerika]]