Lankide:Aitor Larti/Proba orria

Kliper

Kliper bat (edo clipper) XIX. mendean belaz egindako ontzi bat da, forma luze eta estukoa, hiru mastakoa edo gehiagokoa, eta abiadura handikoa. Ibilbide batzuetan aktibo egon zen XX. mendeko lehen hamarkadetan ere. Diseinuaren oinarrizko kontzeptua hauxe zen: abiadura zela bide, belaontzi horiek lehian aritzen ziren distantzia luzeko ibilbideetan lurrun-itsasontzietan nabigatzen zirenekin. Bereziki ezaguna da tea, opioa, izokina, garia eta bidaiariak garraiatzeko erabiltzen zelako.

Historia

Cutty Sark

Kliper izena «clip» izen ingelesetik dator, garai hartan «abiadura» adierazten zuen hitz informaletik. «At a good clip» esamoldea erabiltzen da azkar gertatzen den zerbaiti buruz hitz egiteko. Kliper-ak bela-nabigazioko top izan ziren propultsio mekanikoko ontzien jazarpenaren aurrean.

Itsas diseinuaren kontzeptuak erabat aldatu zituen Kliper-ak. XIX. mendeko 30eko hamarkadan, Eskozian itsasontzi azkar bat sortzeko saiakera agertu zen, haizeak eraginda ere. Kroskoaren diseinu erradikalean zegoen sekretua. Kroskoa modu nabarian sartzen zen, karga hartzeko, eta forma mehean, ontzi luze eta estuagoak egiten ziren, motzak eta zabalak izan beharrean. Oro har, Scottish Maid, 1839an Aberdeenen botatutako goleta, kliper-en (edo clippers) amatzat hartzen da. XIX. mendearen hirugarren laurdenean «Tearen lasterketa» deiturikoan eraikitako itsasontzi handiak izan ziren haren adierazpen gorena.

Milaka milia ikatza kargatzeko eskalarik egin gabe ibiltzeko gaitasunak lehiatzeko nolabaiteko abantaila eman zien lurrun-ontziaren aurrean, oso egokia izan zen te-kargamentuak Indiako Ozeanoko kostaldetik Britainia Handiko portuetara ahalik eta denbora laburrenean garraiatzeko espekulazio-lasterketetan. Horri esker, XX. mendera arte iraun zuten.

Halaber, XIX. mendearen erdialdean, Ipar Amerikan ere izan zuen balorazio handiko unea, 1848an Kalifornian urrea aurkitu ondoren, Estatu Batuetako Ekialdeko Kostatik (New York) Hornos lurmuturretik hara iristeko garraiobide gisa, 1869an Estatu Batuetako lehen tren transkontinentala inauguratu baino lehen. Ontzi mota horren abiadurak ere garrantzia izan zuen Australiako urrearen sukarrean, 1851tik aurrera, Britainia Handiaren eta haren koloniaren arteko bidaia luzea egiteko.

1869an, Suezko kanala ireki zen, eta Londres-Shanghai zeharbidea erdira baino gutxiagora laburtu zen. Ondorioz, lurrunontziekin alderatuta, galdu egin zuten kliper-ek abantaila. Opioaren eta tearen "lasterketetak" bukatu ziren.

Azken kliper-ak

Lehen Mundu Gerraren ondoren klipperrek bizirik iraun zuten "izokinaren lasterketa" izeneko ibilbide batetan. Ontzi mota honi ("nitrate clippers" deitzen zaie ingelesez) Txileko Atakamako basamortutik ateratako sodio-nitratoa Europara eramaten zuten, eta han ongarri gisa eta beste helburu industrial batzuetarako erabiltzen zen. "Lasterketa" horrek Hornos lurmuturreko ibilbidea erabiltzen zuen. Erabilera hori, pixkanaka, zentzua galtzen hasi zen 1914an Panamako Kanala ireki eta itsas komunikazioetan gerra desdoitu ondoren, baina 1930eko hamarkadara arte iraun zuen. Garai hartan Txileko salitre-esportazioak ez baitzuen abantaila ekonomikorik ematen atmosferatik nitrogenoa lortzeko Frizt Haber asmatutako industria-prozesuaren aldean.

"Salitrearen lasterketan" Hanburgoko F. Laeisz (FL) enpresa alemanaren P klasea edo "Flying P-Liner" (klase horretako kide guztiak letra horrekin hasitako hitzekin izendatzen ziren) izena jarri zioten. Bi dozena ontzik osatu zuten serie hau, eta Potosí (1895) eta Preussen (1902) izan ziren nagusi, biak ere bost makilakoak eta altzairuzko kroskoa. Preussenen kasuan, tamaina handiko ontzi estilizatu gisa itxuratu zen kliper-a; 147 metroko luzera eta 8.000 tonako desplazamendua zituen. 1904an, Kixeren eta Londresen arteko ibilbidea 57 egunetan egitea lortu zuen Potosík, urte horietarako errekorra. Eta, gero ere, FL-k eskatuta, kliperak eraikitzen jarraitu zuten, baina ontzien neurriak lau makilatan mugatuta.

Salitre-Kliper horien iraupenaren adibide gisa, Passat-en kasua aipa dezakegu, 1911 eta 1932 artean "salitearen lasterketa" egin baitzuen. 1932tik aurrera, salitrea garraiatzeak ez zuen irabazi handirik ematen, baina ontziak "kliper-en ibilbide" tradizionala erabiltzen jarraitu zuen, globo australa inguratuz, berrogei urtetik gorako zimurtsuen haizeen laguntzarekin, Australiaren eta Ingalaterraren arteko gari-garraioan oinarritutako "alearen lasterketan" parte hartzeko, 1951 arte iraun zuen helmugan. Eta aldi horretan, Passat izan zen ibilbide horretako azkarrena lau alditan ("lasterketa irabazi zuen").

Azken klipper horietako batzuk, azkenean, XX. mendean itsasontzi eskola gisa jarduteko erabili ziren. Horixe gertatu zen 1941ean gobernu naziak Txileri emandako Priwall-arekin, Lautarok labur-labur balio izan baitzuen. 1946an, Padua gerrako harrapakin gisa sartu zuten Sobietar Armadan, eta hark eskola-ontzirako erabili zuen. 1951 eta 1953 artean, Passat-a ere arrantzaleen entrenamenduan erabiltzeko lanetan aritu zen, baina jabearen porrotak ez zuen utzi helburu hori betetzen.

Errusiako Armadako Kruzenstern-a, Padua ohia, 1926an eraiki zuten, salitre kliper-en azken belaunaldiaren zati gisa. Hain zuzen, jaurti zutenean, Atakamatik Europara salitea garraiatzen egin zuen zeharbidea.

P motako zenbait salitre-kliper kontserbatu dira gaur arte:

• Pommern (1903) itsasontzi museoa da Mariehamn-en, Finlandian.

• Peking (1911) itsasontzi museoa izan zen New York-en (South Street Seaportea) 1975 eta 2015 artean. 2017an, ontzi batek lehorrean eraman zuen Hanburgo-ra, eta, gaur egun, Elba ibaian bisita daiteke.

• Passat (1911) Lübeck-en dago, Alemanian.

• Padua (1926) da bizirik hiltzen ari den salitrero zahar bakarra, belaontzi gisa, Kruzenshtern izenarekin eta Armada Errusiarraren banderarekin.

Bestalde, Cutty Sark ere kontserbatu (edo, hobeto esanda, zaharberritu) egin zuten, 1870ean. 1922ra arte merkataritza-zerbitzuan egon zen, eta museo gisa iraun zuen. 2007ko maiatzaren 20an, sute batek gogor kaltetu zuen Cutty Sark. Mota horretako beste ontzi ezagun batzuk Thermopylae eta The Tweed izan ziren. Sarmiento Fragata Lehendakaria da oraindik bizirik mantentzen den AEB-etako clíper bat, Puerto Madero Argentinako hiriburuaren bihotzean lotuta dago.