Lankide:Olatz Echezarreta/Proba orria
Hautespen sexuala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hautespen sexuala sexu ezberdineko banakoen aukeraketa da. Hautespen sexualean ugaltzeko gaitasunak du garrantzia, banakoak ez dira lehiatzen bizirauteko (hautespen naturalaren gakoa), sexu bateko banakoek elkar lehiatzen dute beste sexuko banakoa lortzeko. Eboluzioan, ugaltzen denak lortzen du arrakasta: ugaltzeko banakoa lortu duenak, ondorengoak izango ditu. Ugaltzea lortzen ez duenak, ez du arrakasta ebolutiborik izango.[1]
Hautespen intersexual eta hautespen intrasexuala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bi hautespen sexual mota bereizten dira:
- Hautespen intersexuala: sexu arteko hautespena. Hautespen sexualean sexu bateko banako batek beste sexuko banako bat aukeratzen du ugaltzeko. Aukeraketan gehienetan eragina duten ezaugarriak: kolorea, tamaina eta soinua. Ezaugarrien arabera, banako batzuk espezieko beste banako batzuk baino ugaltzeko arrakasta handiagoa dute.
- Hautespen intrasexuala: sexu barneko hautespena. Sexu bereko banakoen artean ematen den lehia da, beste sexuko banakoa lortzeko.
Heterogamiaren ondorioz, gameto ar asko dago eta horietako gehienek ez dute ugaltzea lortzen, gameto emeen arrakasta ziurragoa izan ohi da. Gameto ar askoren arrakasta ezak hauen arteko lehia gogorra dakar.[2] Horregatik gehienetan emeak arra aukeratzen du, arraren ezaugarrien arabera eta emea da arraren ezaugarrietan arreta jartzen duena; gene onak bere ondorengoei transmititzeko nahiarengatik, edo besterik gabe, arraren ezaugarri hori erakargarria iruditzen zaiolako. Sexu bereko banakoen arteko lehia arren artean izaten da emearekin ugaltzeko. Hala ere, eme eta ar proportzioak eragina du hautespen sexualean. Ar gutxi badaude arra izango da mugatzailea eta hau izango da emea aukeratuko duena.
Dimorfismo sexuala eta hautespen sexualaren arriskuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Espezie bereko ar eta emeek ezaugarri morfologiko desberdinak dituztenean esaten da espeziean dimorfismo sexuala dagoela. Hautespen sexualaren bidez karaktere sexual sekundarioetan (hegaztien lumadia adibidez) sortzen da dimorfismo sexuala. Karaktere sexual sekundario espezifiko batzuk iraungo dute, lehen aipatutako arrakasta ebolutiboa lortzen duten banakoen ezaugarriekin; hau da, emeak aukeratzen dituenak. [3] Hautespen sexualaren ondorioz espezie batean sortutako dimorfismo sexuala bi motatakoak izan daitezke:
- Hautespen intersexualaren ondorioz ematen dena: ezberdintasunak ugalketa nahiarekiko; hau da, emeak bakarrik kolore deigarriak dituzten arrekin ugaltzen badira, arrek kolore deigarriak eboluzionatu ditzake.
- Hautespen intrasexualaren ondorioz ematen dena: ezberdintasunak sexu bereko banakoen arteko lehia irabazi eta beste sexuko banakoarekin ugaltzeko aukera lortzeko. Ar kopuru gutxi badago, lehia irabaziko duten emeak ondorengoak uzten dituztenak izango dira. Ar edo eme kopuruak baldintzatuko du sexu bateko banakoen arteko lehia emango den edo beste sexuko banakoen artean.
Aldaketak kanpo-fisionomian, tamainan edo kolorean eman daitezke eta espezie gehienetan dimorfismo sexuala ematen bada ere, espezie bakoitzean aldaketa-maila ezberdinarekin ematen da. Animaliaren arabera ere dimorfismo sexuala ezberdina da:
- Ugaztunetan arren sexu-organoak kanpoaldera adierazten dira eta emeek barrualdera dituzte, ugatzen nabarmen argia erakusten dute emeek ere. Beste espezie batzuetan ezaugarri honetaz gain, beste ezaugarri batzuetan ikus dezakegu dimorfismo sexuala. Lehoien kasuan adibidez, arrak tamainaz handiagoak dira eta ilaje nabaria daukate. Oreinen kasuan ere argi ikus daiteke arren adar handietan.
- Hegaztietan dimorfismo sexuala hegaztietan lumadian agertzen da, arren lumadia deigarriagoa izaten da emeena baino. Hala ere, lumadia sasoiko dimorfismoa izaten da gehienetan, ar eta emeek lumadi ezberdina izan ohi dute ugalketa garaian eta oso antzekoa ugalketa garaia ez denean edo negu garaian. Dimorfismo sexuala dagoen hegaztietan orokorrean, portaeran ere dimorfismoa aurkezten da eta ezberdintasun gutxi dagoenean kumearen zainketan eta habiaren eraikuntzan biek hartzen dute parte modu berean. Oilarraren ezproiek eta gandorrak ere erakusten digute dimorfismo sexuala.
- Arrainetan arrek kolore dirdiratsuagoak dituzte eta hegats zabalagoak.
- Ornogabeetan gehienetan emea arra baino handiagoa izan ohi da.[4]
Fenotipoaren hautespena ez du inguruneak egiten berez, ingurunean dauden banakoen portaerek baino. Eboluzioan egitura berrien lorpena banakoen portaerek eraginda ematen da eta moldapenak portaera aldaketen ondorioz. Hautespen sexuala hautespen naturalaren parte dela ikus dezakegu horrela, inguruneak azken batez, ugaltzea lortzen duen banakoa (arrakasta izan duena) aukeratuko du, hau da, moldaketa jasan duena. Hau da, dimorfismo sexuala bikotearen hautaketaren ondorioz lortzen da; txori espezie bateko emeek lumen kolore urdina berdea baino erakargarriago iruditzen bazaio, ar urdinekin ugalduko da. Haien ondorengoen geneetan luma urdinen genea agertuko da. Belaunaldiz belaunaldi transmitituko da karaktere hau txori espezie horretako ar guztiak luma urdinak izan arte. Horrela ere azaldu daitezke orein arren adar luzeak edo indiolarraren isats koloretsu eta deigarria.
Ugalketa biziraupena baino zailagoa da eta honek hautespen gogorra dakar, hautespen sexualak muturreko esfortzuetara eramaten du arrak arrakasta lortzeko, horren garrantzitsua da arrakasta lortzea, non, arrek bizirauteko arrakasta arriskuan jartzen duten. Izaki baten energia mugatua da horregatik ugalketa eta biziraupena estuki lotuta daudela ondoriozatatu dezakegu; energia gehiago gastatzen bada ugalketan, biziraupenean energia gutxiago gastatu beharko da. Errazago ulertzeko, ugalketak zailtasunak jartzen dizkio biziraupenari. Hegaztien kasuan adibidez, lumadi koloretsua izateak ugalketarako bikotea eskuratzeko bikaina bada ere, harrapakariak erakartzeko ere bikaina da lumadi koloretsua.[5]
Dimorfismo sexuala espezie batzuetan nabarmenagoa da beste espezie batzuekin alderatuz aipatutako arrisku hauen ondorioz. Dimorfismo sexualaren gradu aldaketa hau ulertzeko harrapakarien presentzia hartu behar dugu kontuan. Arrain espezie batean kolore dimorfismo sexual txikia badago, hau da, ar eta emeen arteko hautespen sexuala ia oharkabea denean, harrapakari asko dauden habitat batean dagoela espeziea esanahi du. Dimorfismo sexual indartsua daukaten arrain espezieen habitata harrapakarien kopurua txikiagoa izango da. Arrain espezie hauen kolorearen dimorfismo sexuala inguruneko arriskuak baldintzatzen du.
Espezie dimorfikoak diren arrek normalean emankortasun handiagoa daukate espezie monomorfikoek baino.[6]
Protozoo eta ekinodermo bezalako klaseak ez dira gai elkarren lehia edo elkarren edertasuna edo erakargarritasuna sentitzeko adimen faltaren ondorioz. Horregatik ez dira bigarren mailako karaktere sexualak ematen, eta hau hautespen sexualaren ezaren ondorioz gertatzen da.
Hala ere, aipatutako bizidunak bezalako asko kolore distiratsuekin apainduta daude, edo itzalak eta marradun dotoreak dituzte. Hau da koralak eta itsasoko anemoniak ere adibidez. baina kolore horiek ez dute sexu erakarpen gisa balio eta ez dira sexu aukeraketa bidez eskuratu. Orduan, zertarako kolore distiratsu horien presentzia? Biziraupenerako lagungarria ez bada? Ez daukate arrakasta gehiago distiratsuak direnak, ez da erakargarriagoa. Kolore distiratsuak onuragarriak badira bizirauteko, kolore distiratsuak dituzten banako gehiago egongo litzakete, baina hau hautespen naturalari dagokio, ez hautespen sexualari.[7]
Fisherren sexu-ratioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arra sexu erabilgarria da eta emea berriz mugatzailea. Arrak beti soberan daude, baina 1:1 da sexu-ratioa, ia salbuespenik gabe, sexu bidez ugaltzen diren espezie guztietan. Fisherren sexu-ratioaren teoriak dioenez, optimizazioa banakoaren ikuspuntutik hartu behar da. Arren jaiotza-tasa handiagoa bada emeena baino, probableena da arrek aukera gehiago izatea ugaltzeko eta horrela ondorengo gehiago izateko. Horrela, genetikoki arrak sortzeko prest daudenek joera dute ar gehiago izatera. Modu honetan, arrak sortzeko geneak zabaldu egiten dira eta arren jaiotze-tasa igoko da. Berdina gertatatuko litzateke emeekin. 1:1 sexu-ratiora hurbiltzen denean, arrak sortzeko abantailak desagertzen dira. [8]
Arra sexu erabilgarria bada eta ar batek eme asko ernal baditzake, zergatik ez daude ar gutxiago? Hau azaltzeko Fisherren sexu-ratioaren teoria sortu zen. Ugalketa sexuala duten espezie gehienetan 1:1 da sexu-ratioa mantentzen da, ia salbuespenik gabe. Fisherren sexu-ratioaren teoriak dioenez, optimizazioa banakoaren ikuspuntutik hartu behar da. Arren jaiotza-tasa handiagoa bada emeena baino, kume emeak ekoiztea izango litzateke arrakasta handiagoa eta hautespena egongo litzateke arren aldera desbideratutako sexu-ratioko kumaldia izateko. Berdina gertatatuko litzateke eme gehiago egongo balira. 1:1 sexu-ratiora hurbiltzen denean, arrak sortzeko abantailak desagertzen da.[9]
1:1 proportzioa ebolutiboki egonkorra den estrategiatzat hartzen da. Hau ez den beste edozein estrategiatan zaila izango litzateke eta honek espeziearen murrizketa ekarrio luke, kaltegarria izango litzateke hautespen naturalaren ondorioz.[8]
Lehian eragiten duten baldintzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sexu ratioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ar dentsitate handia dagoenean lehia ez da hain oldarkorra izaten, teknikak erabiltzen dira gehienbat. Oryzias latipes espeziean adibidez ar batek bikote baten arteko estalketa eteten du arra edo emea helduz arraren espermatozoideak arrautzak ernaldu baino lehen eta ugalketa eten duenak bere espermatozoidea askatzen du emea ernaltzeko. Hau da espezie askotan erabiltzen den teknika, baina espezie guztietan ez da arrakastatsua, estaltze epe laburretan da eraginkorra. Hala ere, beste teknika asko daude. [10]
Emearen eragina[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arren arteko lehiak hainbat arrisku izan ditzake: energia gastu handia, lesioa... Emeak nahiago du lehiatzeko baliabide gehien dituen arra, horregatik arren arteko lehia gehienak eme baten aurrean izaten dira, bera liluratzeko. Emeak arra bultzatuko du arriskua onartzera eta lehiatzera.[11] Espezie bateko ar txikienek ere handien aurka lehiatuko dute emearen presentzian. Hala ere, txikiagoenek arrisku gehiago daukate eta honen ondorioz, banako nagusiak baino gutxiago lehiatzen dira, horregatik ondorengoak nagusiak izaten dira gehienbat, Omei zuhaitzetan dauden igelen kasuan bezala.[12]
Emean daukan eragina[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arren arteko lehiak eragina izan dezake emearen forma fisikoan. Ar dentsitate handia dagonean eta askok emearekin ugaltzen saiatzen badira, emeak eutsi egingo dio ugalketari. Lehia askok emea estutzea ekarriko du eta honek negatiboki eragingo du emearen ugalketa gaitasunean.[13] Lehia handia badago, emeak zailtasunak izango ditu arra aukeratzeko eta horrela ondorengoaren arrakastaren probabilitatea jeitsiko da.[14]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Andersson, M. B.. (1994). Sexual selection. Princeton University Press ISBN 0691033447. PMC 28891551. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
- ↑ Elosegi, Arturo, 1962-. ([1995]). Sexua, eboluzioaren motore : ugal-estrategiak joko ebolutiboan. Elhuyar Kultur Elkartea ISBN 8487114997. PMC 431273167. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
- ↑ Aboitiz, Francisco. (1990-06). «Behavior, body types and the irreversibility of evolution» Acta Biotheoretica 38 (2): 91–101. doi:. ISSN 0001-5342. (Noiz kontsultatua: 2019-04-02).
- ↑ «Dimorfismo sexual - EcuRed» www.ecured.cu (Noiz kontsultatua: 2019-04-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «LA SELECCIÓN SEXUAL (II)» Investigación y Ciencia (Noiz kontsultatua: 2019-04-27).
- ↑ The Differences between the sexes. Cambridge University Press 1994 ISBN 052144411X. PMC 28708379. (Noiz kontsultatua: 2019-04-12).
- ↑ Darwin, Charles.. (2018). The Descent Of Man, And Selection In Relation To Sex. 开放图书馆 ISBN 9600040000. PMC 1076801921. (Noiz kontsultatua: 2019-04-18).
- ↑ a b Hamilton, W. D.. (1967-04-28). «Extraordinary Sex Ratios» Science 156 (3774): 477–488. doi:. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2019-04-15).
- ↑ Dillon, Haley M.; Adair, Lora E.; Brase, Gary L.. (2014-09-02). «Operational Sex Ratio and Female Competition» Oxford Handbooks Online doi:. (Noiz kontsultatua: 2019-04-28).
- ↑ Weir, Laura K.. (2012-11-22). «Male–male competition and alternative male mating tactics influence female behavior and fertility in Japanese medaka (Oryzias latipes)» Behavioral Ecology and Sociobiology 67 (2): 193–203. doi:. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2019-04-29).
- ↑ PROCTER, D. S.; MOORE, A. J.; MILLER, C. W.. (2012-03-09). «The form of sexual selection arising from male-male competition depends on the presence of females in the social environment» Journal of Evolutionary Biology 25 (5): 803–812. doi:. ISSN 1010-061X. (Noiz kontsultatua: 2019-04-29).
- ↑ Luo, Zhenhua; Li, Chenliang; Wang, Hui; Shen, Hang; Zhao, Mian; Gu, Qi; Liao, Chunlin; Gu, Zhirong et al.. (2016-02-23). «Male-male competition drives sexual selection and group spawning in the Omei treefrog, Rhacophorus omeimontis» Behavioral Ecology and Sociobiology 70 (4): 593–605. doi:. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2019-04-29).
- ↑ Nelson-Flower, Martha J.; Ridley, Amanda R.. (2015-09-24). «Male-male competition is not costly to dominant males in a cooperatively breeding bird» Behavioral Ecology and Sociobiology 69 (12): 1997–2004. doi:. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2019-04-29).
- ↑ Cayuela, Hugo; Lengagne, Thierry; Kaufmann, Bernard; Joly, Pierre; Léna, Jean-Paul. (2016-06-24). «Larval competition risk shapes male–male competition and mating behavior in an anuran» Behavioral Ecology: arw100. doi:. ISSN 1045-2249. (Noiz kontsultatua: 2019-04-29).