Okzitania-en iturria ikusi

{{beste erabilpenak|eskualde historikoari|Frantziako eskualde administratiboa|Okzitania (eskualdea)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen_luze = Okzitania
| bertako_izen = Occitània
| bandera_irudi = Flag of Occitania (with star).svg
| armarri_irudi = Kruis van Toulouse.svg
| nongo = Okzitaniako
| goiburu_nazional = Larguesa, Convivéncia, Paratge
| ereserki_nazional = 
| mapa_irudi = Occitanie.png
| hiriburu_mota = Hiri nagusiak
| hiriburu = [[Bordele]], [[Limoges]], [[Marseilla]], [[Niza]], [[Tolosa Okzitania|Tolosa]]
| eremu_km2 = 190.000
| biztanle_zenbatespen = 15,9 milioi
| biztanle_zenbatespen_urte = 2008
| administrazioa = 
| dirua = [[euro]]a
| gentilizioa = okzitaniar
| hizkuntzak = [[okzitaniera]]
| hizkuntzak_mota = Berezko hizkuntza
| hizkuntza_ofizialak = [[Frantzia]]n: frantsesa<br />[[Italia]]n: italiera<br />[[Arango harana|Arango haranean]]: [[aranera]], katalana, gaztelania
| oharrak =
}}
'''Okzitania''' (''Occitània'', ahoskatuta: /utsiˈtanjɔ/, /uksiˈtanjɔ/, /ukʃiˈtanjɔ/, /uksiˈtanja/) [[okzitaniera]] hizkuntza hitz egiten den lurraldeari deritzo.

[[Frantzia]]ren ''Midi''a, [[Italia]]ko [[Piemonte]] eta [[Katalunia]]ko [[Arango harana]] barne biltzen ditu.

[[Bearno]]k (eskualde okzitaniarra da) eta [[Ipar Euskal Herria]]k batera osatzen dute Frantziako 64. departamendua ([[Pirinio Atlantikoak]]). Gainera, zenbait talde okzitaniarzaleren aburuz, [[Baiona]], [[Biarritz]] eta [[Angelu (Lapurdi)|Angeluko]] inguruak ere kontuan izan beharko lirateke Okzitaniaz hitz egitean.

== Etimologia ==
Okzitania literatura latindarrean [[XIII. mendea]]ren bukaeran sorturiko terminoa da. Bi espresioren kontrakzioz sorturikoa da, ''Okz'' ''lenga d'Oc''ari erreferentzia eginez, [[Dante Alighieri|Dantek]] emandako izena eta, ''itania'' ziurrenik [[Akitania]] terminoaren imitaziotik aterata.

== Geografia ==
[[Fitxategi:Carta_de_l'occitania.svg|thumb|400px|Okzitania]]
=== Eskualde edo probintzia tradizionalak ===
* '''[[Okzitaniako haranak]]''' edo ''Valadas Occitanas''.
* '''[[Proventza]]'''.
* '''[[Languedoc]]''' ''(Lengadòc)''.
* '''[[Limousin]]''' edo ''Lemosin'', Marka barruan hartzen duena.
* '''[[Borboierria]]''', ''Borbonés/Barbonés'' edo ''Boubonnais''.
* '''[[Guiena]]''' edo ''Guiana''.
* '''[[Gaskoinia|Gaskonia]]''' edo ''Gasconha'': [[Bearno]], [[Arango harana]], [[Bigorra]] eta [[Armañac|Armagnac]] barne hartuz.
* '''[[Dofinerria]]''', ''Daufinat/Dalfinat'' edo ''Dauphiné''.
* '''[[Auvernia]]''', ''(Auvèrnhe/Auvèrnha'' edo ''Auvergne''.

=== Banaketa administratiboa ===
'''Okzitania''' lau [[estatu]]tan banatuta dago: [[Frantzia]], [[Espainia]], [[Italia]] eta [[Monako]]. Azken hiruretan hauexek dira banaketa administratiboak:
* [[Espainia]]ren menpeko [[Katalunia]]ren barruko [[Arango harana]] dago; onarpen ofizialik handiena duen lurralde okzitaniarra da, bai egitura administratiboez (berezko eskualdea, [[Arango Kontseilu Orokorra]]) bai hizkuntza aldetik ([[okzitaniera]] Katalunia osoan koofiziala [[2010]]etik).
* [[Italia]]ko ''Valadas Occitanas'' edo [[Okzitaniako haranak|Okzitaniako haran]] guztiak [[Piemonte]]n daude, hiru probintziatan hain zuzen: [[Turingo probintzia|Turin]] (''Turin''), [[Cuneoko probintzia|Cuneo]] (''Coni'') eta [[Imperiako probintzia|Imperiakoak]] (''Impèria'').
* [[Monako]] estatu independentea da eta hor okzitaniera tokiko bi kulturetakoa da, [[liguriera]]rekin batera.

[[Frantzia]]ri dagokionez, [[Frantziako eskualdeak|eskualde]] hauetan banatu zituzten bere lurrak:
* Osorik edo ia osorik Okzitaniaren barruan: [[Auvernia]] (''Auvèrnhe''), [[Limousin]] (''Lemosin''), [[Midi-Pyrénées]] (''Miègjorn Pirenèus''), [[Proventza-Alpeak-Kosta Urdina]] (''Provença Aups Còsta d'Azur'').
* Zati bat Okzitanian: [[Akitania]] (''Aquitània''), [[Languedoc-Roussillon]] (okzitaneraz eta katalanez, ''Lengadòc-Rosselló'') -biak nagusiki Okzitanian-, [[Rodano-Alpeak]] (''Ròse-Aups'') -eremu nahiko handia-, [[Erdialdea-Loira Harana]] eta [[Poitou-Charentes]] -bi hauetan zati txikiak-.

Estatu horretako 39 [[Frantziako departamendu|departamenduk]] Okzitaniako lur eremuak dituzte. 27 bere osotasunean dira okzitaniarrak, bost nagusiki eta beste zazpik lurraldeko erdia baino gutxiago den zatia dute Okzitanian. Departamenduko kodeak lagunduta eta horren arabera ordenatuta, hauexek dira:
; Osorik Okzitanian:

{{col-begin}}
{{col-2}}
* [[Proventza Garaiko Alpeak]] (''Aups d'Auta Provença'', 04)
* [[Alpe Garaiak]] (''Auts Aups'', 05)
* [[Itsas Alpeak]] (''Aups Maritims'', 06)
* [[Ariège]] (''Arièja'', 09)
* [[Aude]] (11)
* [[Aveyron]] (''Avairon'', 12)
* [[Rodanoren Ahoak]] (''Bocas de Ròse'', 13)
* [[Cantal]] (15)
* [[Corrèze]] (''Corresa'', 19)
* [[Creuse]] (''Cruesa'', 23)
* [[Gard]] (30)
* [[Garona Garaia]] (''Auta Garona'', 31)
* [[Gers]] (32)
{{col-2}}
* [[Hérault]] (''Erau'', 34)
* [[Landak]] (''Lanas'', 40)
* [[Loira Garaia]] (''Aut Léger'', 43)
* [[Lot]] (''Òlt, 46)
* [[Lot eta Garona]] (''Òlt e Garona'', 47)
* [[Lozère]] (''Losera'', 48)
* [[Puy-de-Dôme]] (''Puèi Domat'', 63)
* [[Pirinio Garaiak]] (''Auts Pirenèus'', 65)
* [[Tarn]] (81)
* [[Tarn eta Garona]] (''Tarn e Garona'', 82)
* [[Var]] (83)
* [[Vaucluse]] (''Vauclusa'', 84)
* [[Vienne Garaia]] (''Auta Vinhana'', 87)
{{col-end}}

[[Fitxategi:Regions Regions Nom.png|310px]] [[Fitxategi:Sosregions Regions Occitania.png|310px]] [[Fitxategi:Encontradas Parçans Occitania.png|310px]]
* Nagusiki okzitaniarrak direnak:
* [[Allier]] (''Alèir'', 03): hegoaldeko erdia baino gehiago.
* [[Ardèche]] (''Ardecha'', 07): dena iparraldeko zerrenda izan ezik.
* [[Dordoina]] (''Dordonha'', 24): dena bi udalerri izan ezik.
* [[Drôme]] (''Droma'', 26): dena iparraldeko zerrenda izan ezik.
* [[Gironda]] (33): gehiena; kanpoan ipar-ekialdeko eskualde batzuk geratzen dira.
* [[Pirinio Atlantikoak]] (''Pirenèus Atlantics'', 64): [[Bearno]] osoa; hizkuntza aldetik [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] eremu batzuk [[euskara]]rekin partekatzen ditu.
* Erdia baino gutxiago Okzitanian:
* [[Charente]] (''Charanta'', 16): ekialdeko erdialde ia osoa, [[Okzitaniako Charente]] izena duena.
* [[Cher]] (''Char'', 18): hegoaldeko zerrenda besterik ez.
* [[Indre]] (36): hegoaldeko zerrenda baino ez.
* [[Isère]] (''Isèra'', 38): hegoaldeko zerrenda nahiko handia.
* [[Loire]] (''Léger'', 42): ekialdean lur zerrenda bat eta hegoaldean beste bi.
* [[Ekialdeko Pirinioak]] (''Pirenèus Orientaus'', 66): [[Ipar Katalunia]]z gain [[Fenolhedés]] eskualde okzitaniarra.
* [[Vienne]] (''Vinhana'', 86): hego-ekialdeko zerrenda.

=== Hiri nagusiak ===
{{col-begin}}
{{col-2}}
* [[Marseilla]] (''Marselha''): 798.430 biztanle*.
* [[Tolosa Okzitania|Tolosa]] (''Tolosa''): 426.700**.
* [[Niza]] (''Niça''): 347.100*.
* [[Montpellier]] (''Montpelhièr''): 244.300*.
* [[Bordele]] (''Bordèu''): 229.900***.
* [[Toulon]]: 168.639*.
* [[Nîmes]]: 144.600**.
* [[Aix-en-Provence]]: 140.100**.
{{col-2}}
* [[Clermont-Ferrand]]: 137.140*.
* [[Limoges]]: 133.968*.
* [[Avignon]]: 89.300***.
* [[Paue]] (''Pau''): 78.732*.
* [[Besièrs]]: 69.153*.
* [[Valence (Drôme)|Valence]]: 64.260*.
* [[Agen]]: 30.170*.
{{col-end}}

''(Oharra:*[[1999]]; **[[2004]]; ***[[2005]])''

=== Orografia ===
[[Fitxategi:Vignemale-2005.jpg|eskuinera|thumb|350px|[[Viñamala]] mendia.]]

Okzitania zazpi zonalde orografikotan bana daiteke:

* Hegoaldean, '''[[Pirinioak]]''', [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsularekiko]] muga zehazten dutenak. Gailur aipagarriak dira [[Pic d'Aussau]] (2.885 m), [[Viñamala|Vinhamala]] (3.298 m), [[Long]] (3.194 m), [[Miei de Bigorra]] (2.877 m), [[Monné]] (2.147 m), [[Mauberma]] (2.880 m), [[Valhièr]] (2.839 m), [[Tres Senhors]] (2.199 m), [[Ger]] (2.612 m), [[Sent Bertomiu]] (2.349 m), [[Serrèra]] (2.921 m), [[Puèg de Bugaràg]] (1.231 m), [[Campras]] (2.554 m), [[Pic de la Munia]] (3.194 m) eta [[Neuvielba]] (3.092 m).
* '''[[Erdiko Mendigunea]]''', Okzitaniako erdialde eta iparraldean, [[Platèu de Miuvachas]], [[Platèu de la Marcha]], eta [[Muntanyes del Vivarès]] azpisistemak barne hartzen dituena. Gailur aipagarriak dira [[Esenc]] (1.754 m), [[Cantal]] (1.858 m), [[Lo Puei de Doma]] (1.465 m), [[Lozère]] (1.702 m), [[Cevènas]] (1.551 m), [[Aubrac]] (1.471 m), eta [[Puei de Sant circ]] (edo Puei de la Crotz) (1.886 m).
* [[Alpeak]], ekialdean Italiar Peninsulatik bereizten dute herrialdea. Bertoko gailur batzuk dira [[Clapier]], 3.045 m; [[Cheiron]], 1.778 m; [[La Cabrièra]], 1.130 m), [[Pelvús]] (4.103 m), [[Col de Tenda]] (1.908 m), [[Mont Cenís]] (2.083 m), [[Ventús]] (1.912 m), [[Tres Bisbes]] (2.922 m), [[Mont Pelat]] (3.052 m), [[Aution]] (2.082 m), [[Massís de los Escrenhs]] (4.103 m), [[Ramièra]] (3.340 m), [[Pic d'Olan]] (3.654 m), [[Visol]] (3.841 m), [[Peuve d'Euva]] (3.064 m), [[Ronhosa]] (3.280 m), [[Grum]] (2.366 m), eta [[Brèc de Chambairon]] (3.400 m).
* '''Plana de les Lanes''', kostalde atlantikoan.
* '''[[Rodano (ibaia)|Rodano]] ibaiaren arroa''', [[Gard]], [[Ardèche]], [[Isère]] eta [[Drôme]] ibaiekin.
* '''[[Garona]] ibaiaren arroa''', [[Dordoina]], [[Lot]], [[Tarn]], [[Gers]], [[Aveyron]], [[Ciron]] eta [[Corrèze]] ibaiekin.
'''* [[Loira]] ibaiaren arroa''', [[Vienne]], [[Allier]], [[Creuse]] eta [[Gartempe]] ibaiekin.

Herrialdeko beste ibai batzuk dira [[Aturri]], [[Charente (ibaia)|Charente]], [[Aude]], [[Argeç]], [[Var]], [[Eure]], [[Illa]], [[Llui]], [[Midouze]] [[Midou]] eta [[Sason]].

Laku nagusiak hauek dira: [[Airolha]], [[Leucata]] edo Salses, [[Lacanau]], [[Casau]], [[Sijan]], [[Biscarrosse]], [[Carcanc]], [[Taur]], [[Mauguòu]], [[Mar de Berra]], [[Òrt]] , [[Charpal]], [[Arcachon]], [[Leon (argipena)|Leon]] eta [[Sostons]].

== Kultura ==
=== Hizkuntzak ===
Okzitaniako biztanleek hiru hizkuntza nagusi indartsu erabiltzen dituzte: [[frantses]]a eta [[italiera]] batik bat eta, neurri txikiagoan, [[gaztelania]]. Baina lurraldeari ezaugarri nagusia ematen dion hizkuntza ere egiten dute, [[okzitaniera]] alegia. Eta berarekin batera, baita beste mintzaira gutxitu batzuk ere: [[katalan]]a esate baterako. Halaber, mugakideak dituzte beste hiztun gutxitu batzuk, mendebaldetik ekialdera [[euskaldun]]ak, [[aragoiera]]dunak eta [[katalan]]ak.

=== Musika ===
[[Folk musika]] arloan, aipatzekoa da [[Xarnege]] taldea, [[Ipar Euskal Herria]] eta [[Gaskoinia|Gaskoniaren]] tradizioak uztartzen dituena.

=== Literatura ===
[[Erdi Aroa]]n, [[trobadore]] okzitaniarren jarduera nabarmena izan zen. Bestela, idazle klasikoen artean [[Frédéric Mistral]] azpimarragarria da, eta garaikideen artean bestela [[Adelina Yzac]] elebiduna dugu.

=== Gastronomia ===
{{sakontzeko|Okzitaniar sukaldaritza}}
Okzitaniar sukaldaritzak [[Mediterranear sukaldaritza]] delakoaren barruan koka badaiteke ere, [[Katalunia]]ko edo [[Italia]]koengandik bereizten dituen elementuak ditu; eta [[Frantzia|Frantses estatuko]] iparraldeko sukaldaritzarekin desberdintasun nabariak ditu.

[[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoaren]] inguruko beste lur batzuetan erabiltzen diren oinarrizko osagai eta zaporeak konpartitzen ditu ([[okela]], [[arrain]]a, [[barazki]]ak, [[oliba]]-[[olio]]a); ezaugarri berezia [[perrexil]]a, [[erromero]]a, [[ezkai]]a, [[oregano]]a edo [[albaka]] bezalako [[belar aromatiko]]en erabilera zabala da. Baina [[Ozeano Atlantikoa|Atlantiko]] aldera ere hurbiltzen da: [[kaloria]] gehiago duten [[gazta]]k, [[pate]]ak, [[esne-gain]]a, [[gurin]]a...Kostaldea-barnealdea banaketa ere pertinentea delarik, azkenean azpieremu gastronomikoak egiteko orduan mugaketak gutxi gorabehera [[okzitaniera]]ren dialektoenarekin bat egiten du.

== Ikurrak ==
[[Fitxategi:Flag of Occitania (with star).svg|thumb|ezkerrera|200px|Izarduna.]]
Eskualdeak izaera politiko uniformerik ez duenez, ikur okzitanoek ofizialtasun maila ezberdinak dauzkate lurraldearen arabera. Erabilienen artean aipa daitezke:

* [[Se Canta]] abestia, haren zenbait bertsiorekin, Okzitanieraren [[ereserki]]tzat har daiteke. Ofiziala da [[Arango harana|Aran Haranean]] eta [[Italia]]ko [[Valadas Occitanas]] eskualdean 482-99 Legeak arautzen du haren erabilera.
* [[Okzitaniar gurutze|Tolosa Okzitaniako Gurutzea]]. Tolosako lehengo kondeen ikur dinastikoa, bere lehen agerpena [[1165]]ko zigilu batean da. Gurutzea Okzitaniako hainbat lurraldetako banderetan ageri da, adibidez [[Languedoc-Roussillon]]goan, [[Alpe Garaiak|Alpe Garaietako]] departamentukoan edota Aran Haranekoan. Askotan agertzen da kultura okzitaniarreko herrietako [[heraldika]]n, eta batzuetan herri edo eskualde bat Okzitaniaren parte dela adierazteko erabiltzen da (herrietako sarreretako karteletan, adibidez).
* Era beran, gurutze honek hondo gorrian eta beste ezer gabe osatzen du [[Okzitaniako bandera]]. Bandera hau ofiziala da Midi-Pirinioetako eskualdean, eta askotan erabiltzen da modu ofiziosoan kultura okzitaniarraren ikur bezala (adibidez, zonalde turistikoetako panel eleanitzetan [[okzitaniera]]zko bertsioa markatzeko.

== Politika ==
Okzitanian aukera politiko nazionalista gutxiengoa da, eta hauteskundeetan ez du inoiz emaitza aipagarririk lortu.

[[Okzitaniar nazionalismo]]ak [[1959]]an izan zuen bere lehen adierazpide politikoa, Francés Fontan-ek ''Partit Nacionalista Occità'' (gaur egun [[Partit de la Nacion Occitana]]) sortu zuenean. Ondoren, hainbat erakunde eta alderdi sortu ziren, [[Volèm Viure al País]] aldarrikapen mugimendua horien artean, [[1974]]ean. Halaber, [[Partit Occitan]] sortu zen, [[Frantzia]]ko hauteskunde orokorretara eta eskualde hauteskundeetara aurkeztu izan den alderdia. [[2003]]an, alterglobalizazio mugimendutik [[Gardarem la Tèrra]] alderdia sortu zuten.

- Bestelako mugimendu okzitaniarzaleak:

* [[Libertat!]]
* [[Hartèra]]
* [[Iniciativa per Occitània]]
* [[Paratge]]
* [[Occitània Libertària]]

- Desagertutako erakunde nazionalistak:

* [[Lucha Occitana]]
* [[Pòble d'Òc]]
* [[Okzitaniako Korronte Iraultzailea|Corrent Revolucionari Occitan]]

== Kanpo estekak ==
* {{oc}} [https://web.archive.org/web/20110720203541/http://crdp.ac-bordeaux.fr/capoc/ Lo Cap'òc : Okzitanierazko unitate didaktikoa]
* {{ca}} [http://www.caoc.cat/ Okzitania-Katalunia anaitasun batzordea]
* {{oc}} [https://web.archive.org/web/20070607183720/http://www.aran.org/ Arango Kontseilu Orokorra]
* {{oc}} [http://www.occitania.org/ Occitania.org]
{{autoritate kontrola}}

{{Okzitania}}
{{Europako estaturik gabeko herrialdeak}}

[[Kategoria:Okzitania| ]]