Txile-en iturria ikusi

{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Txile
| ohiko_izen_luze = Txileko Errepublika
| bertako_izen = República de Chile
| nongo = Txileko
| gentilizioa = txiletar
| lema_nazional = Por la Razón o la Fuerza<br />("Arrazoiaz edo Indarraz")
| eremu_rankin = 38. 
| biztanle_zenbatespen_rankin = 60. 
| biztanle_dentsitate_rankin = 153.
|gobernu_mota=[[errepublika presidentzialista]] [[Demokrazia|demokratikoa]]}}
'''Txile''' [[Hego Amerika]]ko estatua da, [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kosta zerrenda luzea hartzen du [[Andeak|Andeen]] eta itsasoaren artean. Muga luzea du [[Argentina]]rekin ekialdean; ipar-ekialdean, [[Bolivia]]rekin; eta iparraldean, [[Peru]]rekin. Txileko lurraldeak ozeano Bareko [[Juan Fernández uhartedia|Juan Fernández]], [[Salas y Gómez uhartea|Salas y Gómez]], [[Desventuradas uharteak|Desventuradas]], eta [[Pazko uhartea]]k barne hartzen ditu. Txilek [[Antartika]]ko 1.250.000 km² aldarrikatzen ditu, nahiz eta aldarrikatzen duen guztiak [[Itun Antartikoa]]ren azpian egon.

Hiriburua [[Santiago (Txile)|Santiago]] da, eta bigarren hiria eta portu nagusia, [[Valparaíso]].

[[Atacamako basamortua|Atacamako]] basamortuak, Txileko iparraldean, aberastasun handiko mineralak dauzka, nagusiki [[kobre]]a. Area txikiak biztanleria eta nekazaritzako baliabideak menperatzen ditu, eta zentro kultural eta politikoa da. Txile 19. mendearen bukaeran iparraldeko eta hegoaldeko eskualdeak gehitu ziren. Iparraldeko Txile baso eta larreetan aberatsa da, eta [[sumendi]] eta lakuak dauzka. Hegoaldeko kostaldea [[fiordo]], [[itsasadar]], [[ubide]]zko labirinto bat da, penintsula eta uharteak bihurrituz.

[[Espainia]]k XVI. mendearen erdialdean Txile [[Txileren konkista|konkistatu eta kolonizatu]] egin zuen, iparraldeko eta erdialdeko Txilen [[Inka Inperioa|Inken agintea]] ordezkatuz.

Gaurko Txile Hego Amerikako nazio oparo eta egonkorrenetariko bat da. [[Latinoamerika]]ko nazioan giza garapena, lehiakortasuna, per capita, globalizazioa, bakea, askatasun ekonomikoaren egoera, eta ustelkeri pertzepzio baxua sailkaturik daude. Txile [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] kide da. Baita ere [[Hego Amerikako Nazioen Batasuna]] eta Latinoamerikako eta Karibeko Estatuen Komunitateko partaide da.

== Klima ==

Txileko klima munduko basamortu lehorrenetariko bat du bere iparraldean - [[Atacamako basamortua]], alegia.- Zentroan [[klima mediterraniar]] baten bidez, [[hezetasun subtropikala]] Pazko uhartean, [[klima ozeaniko]] batera, ekialde eta hegoaldean [[altear tundrak]] eta [[glaziar]]rak barneratuta. Herrialde gehienetan lau urtaroak daude: uda (abendutik otsailera), udazkena (martxoatik maiatzera), negua (ekainatik abuztura), eta udaberria (irailetik azarora).
== Geografia ==
=== Datu orokorrak ===
[[Fitxategi:Pueblo de San Pedro de Atacama 2013-09-21 11-52-31.jpg|thumb|[[Atacamako basamortua|Atacama]]]]
[[Fitxategi:Chile topo en.jpg|thumb|150px|ezkerrera|Mapa topografikoa]]
Txilek zerrenda estu baten itxura du, ipar-hego 4.200&nbsp;km dituena, [[Andeak]] eta [[Ozeano Barea]]ren artean. Zabalera handiena 440&nbsp;km da eta estuena, 90&nbsp;km. Sumendi ugari ditu eta lurrikara gunean dago, Pazifikoko Gerrikoan, Nazca Plakaren [[muga konbergente|subdukzioaren]] gainean, Hego Amerikar Plakaren azpian.

Hego muturrean, Andeak itsasoraino iritsita, [[Suaren Lurraldea]] eta uharte ugari daude, [[Hornos lurmuturra|Hornos lurmuturreraino]]. Hegoalderago, berriz agertzen da, [[Antartikako penintsula|Penintsula antartikoan]].

Ozeano Barean, Txilek [[uharte]] batzuen jabe da, hala nola, [[Juan Fernández uhartedia]] eta [[Pazko uhartea]].

[[Ibai]] gehienak Andeetatik Ozeano Barera doaz zuzenean; herrialdea estua izanik, ez dira luzeak. Goi-ordokian Lauca eta Lluta ibaiak daude, Bolivia eta Txileren artekoak, eta 100&nbsp;km baino laburragoak dira. Erdi-iparraldekoak nekazaritzarako garrantzitsuak dira, hala nola, Elqui ibaia (170&nbsp;km) eta Maule (240&nbsp;km). Ibaiok elur urtuek sortzen dituzte udan eta euriak neguan. Biobió ibaiak Araucania eskualdean du iturria eta 380&nbsp;km luze da; haren ibilguan zentral hidroelektriko batzuk daude. [[Patagonia]]ko ibai nagusiak Futalefú, Palena, Baker eta Pascua dira. [[Aintzira]] handiena General Carrera da, Suaren Lurraldean.

=== Hiri garrantzitsuenak ===
# [[Santiago (Txile)|Santiago]] (metropoli-barrutia): 5.5 milioi biztanle ([[2002]]).
# [[Valparaíso]] (metropoli-barrutia): 803.683
# [[Concepción (Txile)|Concepción]] (metropoli-barrutia): 666.381
# [[Antofagasta]]: 296.905
# [[La Serena (Txile)|La Serena]] (metropoli-barrutia): 296.253
# [[Viña del Mar]]: 286.931

== Biztanleak ==
Txileko biztanleria oso homogeneoa da, nahiz eta nahasketa handia dagoen. Izan ere, gaur egungo txiletarrak bertako indiarren eta europarren nahasketaren ondorengoak dira. Indiar herri nagusia [[maputxe]]ak dira, 300.000 inguru; Txileko erdialdeko haranean bizi dira, [[Bio-Bio]] ibaiaren hegoaldean, eta Santiago eta Concepcion hirietako kanpoko auzoetan.

Biztanleen banaketari dagokionez, aipagarria da [[hiri]]etan bizi den kopuru handia, % 80 baino gehiago. Eta hirien artean, hiriburua da alde handiz handiena: 6 milioi biztanletik gertu dago; hau da, biztanleria osoaren heren bat baino gehiago hartzen du. Hiriburuaz gainera, aipagarriak dira, baita ere, [[Viña del Mar]] (292.203 biztanle), [[Concepción (Txile)|Concepción]] (216.061 biztanle), [[Valparaíso|Valparaiso]] (276.474 biztanle) eta [[Temuco]] (245.347 biztanle) hiriak.

Osasun eta ekonomia baldintzei dagokienez, desberdintasun handiak daude gizatalde batzuen eta besteen artean, eta baita lurraldeko toki batzuetatik besteetara. Batzuetan herrialde garatuen ezaugarriak dituzte, eta beste batzuetan garatze bidean daudenenak. [[XX. mendea]]ren bukaeran, bizi itxaropena 75 urtekoa zen, eta alfabetatze maila % 95ekoa.

== Ekonomia ==
Txileko ekonomiaren oinarri nagusiak [[nekazaritza]] eta [[meatzaritza]] izan dira antzinatik, abeltzaintza, arrantza eta basoaren ustiapena ahaztu gabe: laboreak, frutak, barazkiak, mahatsa eta zenbait produktu industrial, batetik, eta nitrato sodikoa (Txileko nitratoa) eta kobrea, bestetik. Bestalde, industriaren garapena inguruko gainerako herrialdeen arteko handienetakoa da.

Nekazaritzako produkzioa laboreetan (garia, oloa, garagarra), artoan eta patatan oinarritzen da batez ere; [[fruitu|fruta]] arbolen produkzioa, baina, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari da. Txile nekazaritzako produktuak inportatu beharrean izaten da (landare olioak eta azukrea, esate baterako), eta inbertsio handiak egin izan dira urtegiak eraikiz eta azpiegitura hidraulikoa hobetuz ureztapen eremua handitzeko.

[[Abeltzaintza]]rako eremu hoberenak hegoaldean daude, Lagosko eskualdean, adibidez. [[Osorno]]ko hiria abeltzaintzako produktuak (esnea, larrua) eraldatzeko industrien (esnekiak, oinetakoak) erdigunea bihurtu da. [[Patagonia]] eta [[Fernando Magallanes|Magallanes]] aldean ere, abeltzaintza da ogibide nagusia.

[[XIX. mendea]]ren bukaeran, eskualde hura kolonizatuz joateaz batera, behi hazkuntza sartu zuten biztanle dentsitate txikiko eta lur eremu zabaleko lurralde hartan. Abeltzaintza hedatu ahala, haragia eta artilea esportatzeko hozkailuak egiten zituzten enpresa handiak sortu ziren. Nazioaren ekonomian askoz pisu handiagoa du, baina, arrantzak: [[Peru]]ren ondoren, Txile da Hego Ameriketako arrain harrapatzaile handiena, eta munduko esportatzaile nagusietako bat.

Itsasbazterraren luzera dela eta, batetik, eta uraren egoera fisiko eta itsas hondoen morfologia egokia, bestetik, [[arrantza]] da Txileko [[ekonomia]] jarduera nagusietako bat. Harrapatzen den arrain gehiena irina eta olioa egiteko ez ezik, jateko ere prestatzen eta esportatzen da.

Antzinatik Txilek ospe handia izan du bere mea-baliabideen aberastasunarengatik. Nazioaren ekonomiarentzat [[kobre]]ak du pisurik handiena, Txile baita munduko kobre ekoizle nagusia (munduko erreserba guztien heren bat ia). Kobre mea nagusiak [[Chuquicamata]]n –[[Antofagasta]]n–, [[El Salvador]]ren –pixka bat hegoalderago– eta [[Teniente]]n –Santiagotik hurbil– daude.

Kobreaz gainera, burdina dago [[Atacamako basamortua|Atacama]] hegoaldean, urrea [[Andacollo]] eta [[Marga Marga]]n, zilarra [[La Serena]], [[Taltal]] eta [[Caracoles]]en, molibdenoa Valparaiso, Vallenar, Santiago eta Coquimbon, manganesoa, beruna, zinka eta merkurioa. Mea ez metalikoen artean, Aucanguilchako sufrea, fostafo naturalak eta guanoa dira garrantzitsuenak. [[Energia]] sortzeko meetan, berriz, aipagarriak dira Concepcion, [[Valdivia]], [[Llanquihue]] eta Magallanesko ikaztokiak, eta Magallanesko itsasartetik hurbil dauden petrolio hobiak.

Industriari dagokionez, eraikuntza eta mekanika dira indartsuenak. [[Huachipato]]ko altzairutegiak, gainera, industria horiek hornitzeko adina ekoizten du. Kimika industriak ez ditu herrialdearen beharrizanak asetzen eta produktu sorta zabalak inportatu behar izan ditu urtero.

Industria txikiagoen artean, aipagarriak dira ehungintza, larrugintza, haragi izoztuak, garagardo fabrikak eta zigarro fabrikak. [[Turismo]]ak ekonomiaren suspertzaile nagusietako bat izateko adina baliabide eta azpiegiturak ditu. XX. mendearen azkeneko hamarraldian, milioi eta erdi turista inguruk bisitatu zuten Txile urtero.

== Historia ==
{{sakontzeko|Txileko historia}}
[[Fitxategi:Augusto Pinochet - 1995.jpg|thumb|Pinochet diktadorea [[1995]]ean.]]
Gizakiaren lehenengo aztarnak [[Goi Paleolitoa]]ren amaierakoak dira eta Txileko jatorrizko biztanleak iparraldean [[aimara etnia|aimarak]], atacamarrak eta diagitak eta hegoaldean [[maputxe]]ak izan ziren. Muturreko hegoaldean txonoak, yamanak, alakalufeak eta onak bizi ziren, eta [[Pazko uhartea]]n kultura [[polinesia]]r aurreratu eta misteriotsua.

[[Fernando Magallanes|Fernão de Magalhães]] esploratzaile portugaldarra hara iritsitako lehendabiziko [[europa]]rra izan zen, [[1520]]eko azaroan gaur egun haren izenarekin deitutako [[Magallaes itsasartea|Magallanes itsasartean]] zehar igaro zenean. Espainiar konkistatzaileak 15 urte geroago lurraldea menperatzen saiatu ziren, baina [[Diego de Almagro]]k lehendabizikoan porrot egin zuen. [[Pedro de Valdivia]]k, azkenean, [[1541]]ean lehenengo kokalekua sortu zuen, "Santiago de Nueva Extremadura" izenekoa, egungo hiriburua dena. Geroago, borroka gogorrak izan zituzten maputxeek espainiarren aurka, hiru mende iraun zuen [[Araucoko Gerra]]n. [[Txileko kapitaintza nagusia]] edo Txileko Erresuma (1541–1818) [[Espainiar Inperioa]]ren kolonia hegoaldetarrena izan zen, baztertua eta pobretua.

[[XIX. mendea|XIX. mendeko]] hasieran herrialdea autodeterminazioa lortzeko prozesua hasi zen, [[José de San Martín]]en eta [[Bernardo O'Higgins]]en eskutik; azkenean [[1844]]ko [[apirilaren 25]]ean, herrialdeak independentzia lortu zuen. Mende hartako bigarren erdialdean, hala ere, [[Ozeano Bareko Gerra|gerra egin zuen Txilek Boliviaren aurka]], mugarekin zerikusia zuten ika-mikak zirela eta, eta azkenik, [[1904]]ko [[urriaren 18]]an bake akordioa izenpetu zuten bi herrialdeek; horren ondorioz, boliviarrek itsas kostaldea galdu egin zuten.

== Banaketa administratiboa ==
Txilek hamabost [[Txileko eskualdeak|eskualde]] ditu, zenbaki erromatarrez izendatuak. Bestela, 53 probintziatan eta 346 udalerritan banatuta dago.

{| class="taulapolita" width=60%
|-
!Zk
!Eskualdea
!Hiriburua
!rowspan=16|[[Fitxategi:Mapa administrativo de Chile.png|erdian|250px]]
|-
|I||[[Tarapacá eskualdea]]||[[Iquique]] 
|-
|II||[[Antofagasta eskualdea|Antofagasta]]||[[Antofagasta]] 
|-
|III||[[Atacama eskualdea|Atacama]]||[[Copiapó|Copiapo]] 
|-
|IV||[[Coquimbo eskualdea|Coquimbo]]||[[La Serena (Txile)|La Serena]] 
|-
|M||[[Santiagoko metropolitar eskualdea|Metropoli]]||[[Santiago (Txile)|Santiago]]
|-
|V||[[Valparaíso eskualdea|Valparaíso]]||[[Valparaíso]]
|-
|VI||[[O'Higgins eskualdea|O'Higgins]]||[[Rancagua]]
|-
|VII||[[Maule (Txile)|Maule]]||[[Talca]]
|-
|VIII||[[Biobío eskualdea|Biobío]]||[[Concepción (Txile)|Concepción]]
|-
|IX||[[Araucanía eskualdea|Araucanía]]||[[Temuco]]
|-
|X||[[Los Lagos eskualdea|Los Lagos]]||[[Puerto Montt]]
|-
|XI||[[Aisén eskualdea|Aisén]]||[[Coihaique]]
|-
|XII||[[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txiletar Antartika]]||[[Punta Arenas]]<sup>''(1)''</sup>
|-
|XIV||[[Los Ríos eskualdea|Los Ríos]]||[[Valdivia]] 
|-
|XV||[[Arica eta Parinacota eskualdea|Arica eta Parinacota]]||[[Arica]] 
|-
:''<sup>(1)</sup> Txileko [[Antartika]] barne, 1.382.297,2 km²''
|}

== Kultura ==
[[Fitxategi:Pablo Neruda (1966).jpg|thumb|Pablo Neruda olerkaria [[1966]]an.]]
=== Literatura ===
* [[Gabriela Mistral]] ([[1889]]-[[1957]]).
* [[Pablo Neruda]] ([[1904]]-[[1973]]).
* [[Isabel Allende]] ([[1942]]-).
* [[Roberto Bolaño]] ([[1953]]-[[2003]]).

=== Musika ===
* [[Violeta Parra]] ([[1917]]-[[1973]]) abeslari, margolari, kantagile, eskultore, brodatzaile eta zeramikari izan zen.
* [[Víctor Jara|Victor Jara]] ([[1932]]-[[1973]]) musikaria. Pinocheten diktaduraren jazarpenaren ondorioz hil zen.

== Hizkuntza ofizialak ==
{{sakontzeko|Hispanofonia}}

== Kirolak ==
[[Fitxategi:Selección_chilena_de_showgol_realizará_entrenamiento_abierto.jpg|thumb|Iván Zamorano eta Claudio Bravo, beste batzuen artean.]]

[[Futbol]]a Txileko kirol nagusia da, eta [[Colo-Colo]] talderik arrakastatsuena da. Futbolari txiletar ezagunen artean, [[Sergio Livingstone|Sergio Livingstone Pohlhammer]] ([[1920]]-), [[Elías Figueroa]] ([[1946]]-), [[Leonel Sánchez]] ([[1936]]-), [[Sebastián Rozental|Sebastián Rozental Igualt]] ([[1967]]), [[Iván Zamorano]] (1967-), [[Luka Tudor|Luka Tudor Bakulic]] ([[1969]]-), [[Raimundo Tupper|Raimundo Tupper Lyon]] (1969-), [[Marcelo Salas]] ([[1974]]-) eta [[Claudio Bravo]] ([[1983]]-) ditugu, bestek beste.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/09/09}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
* {{es}}{{en}} [https://web.archive.org/web/20130310013839/http://www.gobiernodechile.cl/index/index.asp Gobernuko webgunea]
* {{es}} [http://www.euzkoetxeachile.cl Centro Vasco de Santiago]
* {{es}} [https://web.archive.org/web/20100505090638/http://www.euskoetxea.cl/ Eusko Etxea de Valparaíso]
{{autoritate kontrola}}

{{Amerikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}

[[Kategoria:Txile| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]