Baobab: berrikuspenen arteko aldeak

Baobab
	"Baobaben etorbidea" Madagaskarren, A. grandidieri; Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Malvales
Familia	Malvaceae
Subfamilia	Bombacoideae
Generoa	Adansonia; L.
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	baobab wood (en)

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

12:07, 22 maiatza 2024ko berrikusketa

Hola

sjhdsvn,gdf,hjcvhmaedkwfs

@@ 4. lerroa: / 4. lerroa: @@
 | image caption = "[[Baobaben etorbidea]]" [[Madagaskar]]ren, ''[[Adansonia grandidieri|A. grandidieri]]''
 }}
-== Deskribapena ==
+== Hola ==
+sjhdsvn,gdf,hjcvhmaedkwfs
-Bizialdi luzeko zuhaitz hostoerorkorra da. Espeziearen arabera tamaina desberdina du, badira 5 metroko altuera dutenak eta baita 30 metrotara iristen direnak ere<ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Baum, D.A.|urtea=1995|izenburua=A Systematic Revision of Adansonia (Bombacaceae)|argitaletxea=Annals of the Missouri Botanical Garden, 1995, Vol. 82, No. 3 (1995)|orrialdeak=440-471}}</ref>. Espezie txikiena ''Adansonia gregorii'' da eta handienak ''Adansonia grandidieri'' eta ''Adansonia digitata'' dira, azken honen zurtoinak 10 metrotako diametroa har dezake.
-=== Zurtoina eta adarrak ===
-Zuhaitz gazteek zurtoin liraina izaten dute, helduek ordea botila itxurako enbor sendoak dituzte, zlindrikoak eta gainaldean zorroztu egiten dieran. Enborrak eguz zuntzez egindako eraztun kontzentrikoez osaturik daude, eraztun horiek ez dira urtero eratzen eta beraz ezin da eraztun kopurua erabili zuhaitzaren adina jakiteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scientists determine the age of one of Africa’s most famous trees|hizkuntza=en|url=https://www.science.org/content/article/scientists-determine-age-one-africa-s-most-famous-trees|aldizkaria=www.science.org|sartze-data=2022-12-31}}</ref>. Diametroa prezipitazioen arabera handiagoa edo txikiagoa izaten da, izan ere ura pilatzen baitute zurtoinean<ref name=":0" />.
-Esezie batzuetan adarrak horizontaleak zabaltzen dira eta beste batzuetan gorantz jotzen dute. ''Adansonia rubrostipa'' espezieak arantzak izan ditzake.
-=== Hostoak ===
-Zuhaitz gazteek hosto sinpleak dituzte eta kimu berrietatik sortzen direnak ere horrelakoak dira. Zuhaitz helduek hosto konposatu palmatuak dituzte. Batetik besterako aldaketa graduala izaten da. Hosto konposatu hauek 5-11 hosto dituzte, luzeena erdikoa da. Epeziearen arabera ertz leunak edo horzkatuak dituzte eta ile geruza mehea izan dezakete edo biluziak izan<ref name=":0" />.
-Baobabak hostoerorkorrak dira eta sasoi lehorrean galtzen dituzte.
-=== Loreak ===
-[[Fitxategi:Adansonia digitata 0013.jpg|220px|thumb|''[[Adansonia digitata|A. digitataren]]'' lorea.]]
-Kimuetatik gertu ateratzen dira loreak. Peziolo txikia izaten dute orokorrean eta lore sinpleak bakarka ateratzen dir, batzutan bi ere atera ahal dira toki berean. Lore handiak eta deigarriak dira eta oso usaintsuak dira, izan ere gauez ateratzen baitira eta [[Saguzar|saguzarrek]] polinizatzen baitituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=David A.|abizena=Baum|izenburua=The Comparative Pollination and Floral Biology of Baobabs (Adansonia- Bombacaceae)|orrialdeak=322–348|data=1995|url=https://www.jstor.org/stable/2399883|aldizkaria=Annals of the Missouri Botanical Garden|alea=2|zenbakia=82|issn=0026-6493|doi=10.2307/2399883|sartze-data=2022-12-31}}</ref>. Ilunabarrean azkar irekitzen dira eta hurrengo goizean desegiten dira.
-Bost petalo dituzte eta barnealdera fusionatu egiten dira hori bat eratuz. Sepaloak ere bost dira. Lorearen erdigunean estaminak fusionaturik hodi fin bat ateratzen da eta hari lotuta pistilo iletsu bat dago. Lore sortu berriak zuriak edo krema kolorekoak izaten dira eta kolore gorrietara aldatuz doaz gauak aurrera egin ahala eta lorea lehortu ahala<ref name=":0" />.
-=== Fruituak ===
-[[Fitxategi:Baobab - fruit (8750413322).jpg|220px|thumb|''[[Adansonia digitata|A. digitataren]]'' fruitua.]]
-Fruitua handia izaten da, obalatua edo borobila den baia bat izatez, eta 10 cm hartzen dute gehienez. Oskol lehorra dute, espezie gehienetan iridizentea da. Lurrera erortzean oskola hautsi egiten da.
-Fruituaren barnean giltzurrun itxurako haziak daude pulpa lehor batean txertaturik. Hazi hauek 10-15 cm luze izaten dira<ref name=":0" />.
-== Espezieak ==
-''Adansonia'' generoko zortzi espezie ezagutzen dira. Sei Madagaskarreko endemikoak dira, zazpigarrena Afrika kontinentean eta Arabiako penintsulan aurkitzen da eta zortzigarrena Australian.
-{| class="wikitable"
-|+ Baobab espezieak
-|-
-! Espeziea !! Hedadura geografikoa
-|-
-| ''[[Adansonia digitata]]'' <small>[[Lineo|L.]]</small>  || [[Afrika]]ko mendebalde, ipar-ekialde, erdialde eta hegoaldea, [[Oman]] eta [[Yemen]].
-|-
-| ''[[Adansonia grandidieri]]'' <small>[[Henri Ernest Baillon|Baill.]]</small> || [[Madagaskar]]
-|-
-| ''[[Adansonia gregorii]]'' <small>[[Ferdinand von Mueller|F.Muell.]]</small> (sin. ''A. gibbosa'') || [[Australia]]ko ipar-mendebaldea.
-|-
-| ''[[Adansonia madagascariensis]]'' <small>Baill.</small> || [[Madagaskar]]
-|-
-| ''[[Adansonia perrieri]]'' <small>[[René Paul Raymond Capuron|Capuron]]</small> || [[Madagaskar]]reko iparraldea
-|-
-| ''[[Adansonia rubrostipa]]'' <small>[[Henri Lucien Jumelle|Jum.]] & [[Joseph Marie Henry Alfred Perrier de la Bâthie|H.Perrier]]</small> (sin. ''A. fony'') || [[Madagaskar]]
-|-
-| ''[[Adansonia suarezensis]]'' <small>H.Perrier</small> || [[Antsiranana]] ([[Madagaskar]]reko iparraldea)
-|-
-| ''[[Adansonia za]]'' <small>Baill.</small> || [[Madagaskar]]
-|}
-== Ekologia ==
-Lehorteari aurre egiteko baobabek ura pilatzen dute zurtoinean, kasu batzuetan 120.000 litrotik gora ere bai<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Baobab tree in Senegal|data=2008-10-04|url=https://web.archive.org/web/20081004233417/http://www.senegal-online.com/anglais/parcs-faune-flore/baobab.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-12-31}}</ref>. Sasoi lehorrean hostoak galtzen dituzte transpirazioa urik ez galtzeko. XXI. mendearen hasieran Afrikako baobabik zaharrenak hiltzen hasi ziren lehortea luzatu eta tenperaturak igotzearen ondorioz. Zuhaitzak deshidratatu egin ziren eta ez ziren gai izan haien enborraren pisuari eusteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Rachel|abizena=Nuwer|izenburua=Last March of the ‘Wooden Elephants’: Africa’s Ancient Baobabs Are Dying|hizkuntza=en-US|data=2018-06-12|url=https://www.nytimes.com/2018/06/12/science/baobabs-climate-change-drought.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2022-12-31}}</ref>.
-Zuhaitzak urriak diren eremuetan hegaztiek baobaben adarrak baliatzen dituzte haien habiak ezartzeko.
-== Baobab aipagarriak ==
-[[Fitxategi:Fony baobab.jpg|250px|thumb|"Grandmother" baobaba.]]
-"Panke" baobaba ([[Zimbabwe]]) ''A. digitata'' espeziekoa da. 2011n hil zenean radiokarbono bidezko datazioak 2.450 urte zituela esan zuen. Dokumentaturiko [[Landare loredun|angiospermo]] zaharrena da. [[Namibia|Namibiako]] "Dorslandboom" eta [[Hegoafrika|Hegoafrikako]] "Glencoe" zuhaitzek ere 2.000 urtetik gora dutela uste da<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Adrian|abizena=Patrut|izenburua=Searching for the Oldest Baobab of Madagascar: Radiocarbon Investigation of Large Adansonia rubrostipa Trees|orrialdeak=e0121170|hizkuntza=en|abizena2=Reden|abizena3=Danthu|abizena4=Pock-Tsy|abizena5=Patrut|abizena6=Lowy|izena2=Karl F. von|izena3=Pascal|izena4=Jean-Michel Leong|izena5=Roxana T.|izena6=Daniel A.|data=2015 mar. 25|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0121170|aldizkaria=PLOS ONE|alea=3|zenbakia=10|issn=1932-6203|pmid=25806967|pmc=PMC4373780|doi=10.1371/journal.pone.0121170|sartze-data=2022-12-31}}</ref>.
-[[Madagaskar]] aldean "Grandmother" babobabak fusionaturiko hiru enbor ditu, zaharrenak 1.600 urte ditu. "Polygamous baobab" zuhaitzak sei enbor fusionatu ditu, baina gazteagoa da, 1.000 urte ingurukoa<ref name=":1" />. Biak ala biak ''A. rubrostipa'' espeziekoak dira.
-Azkenik Madagaskarreko toki ezagunenetako bat "[[Baobaben etorbidea]]" da. [[Menabe]] eskualdean kokaturik dago, Madagaskar mendebaldean, eta ''A. grandidieri'' zuhaitz erraldoiek marrazten duten bidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Un site classé aire protégée|hizkuntza=fr|data=2022-12-31|url=https://www.madagascar-tribune.com/Un-site-classe-aire-protegee,1372.html|aldizkaria=Madagascar-Tribune.com|sartze-data=2022-12-31}}</ref>.
-== Erabilera ==
-''A. digitata'' baobabaren fruitua birrindu egiten da eta lortzen den irin gisa erabiltzen da. Fruituaren pulpa ere jangarria da, Angolan egosi eta horrekin ''gelado de múcua'' izeneko izozkiak egiten dira. [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] 2008an onartu zuen pulpa lehorraren inportazioa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ACNFP: Baobab dried fruit pulp|data=2012-07-26|url=https://web.archive.org/web/20120726223142/http://acnfp.food.gov.uk/assess/fullapplics/baobab|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-12-31}}</ref>. Zimbabwen fruita freskoaren pulpa porridge eta edariak egiteko erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AFP.com|data=2021-02-09|url=https://web.archive.org/web/20210209012008/https://www.afp.com/en|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-12-31}}</ref> eta Tanzanian azukre kanaberari gehitu eta garagardo berezia egiten dute.
-Baobabaren hazietatik olio begetala ateratzen da hainbat espezietan.
-Australiako jatorrizko biztanleek A. gregorii espeziearen sustraietako zuntzekin sokak egiten dituzte eta fruituekin apaingarriak.
-== Iruditegia ==
-<gallery>
-Fitxategi:Baobabcowherd.jpg|''[[Adansonia digitata|A. digitata]]''<br/>(Afrika kontinentala eta Arabiar penintsula).
-Fitxategi:Adansonia_grandidieri04.jpg|''[[Adansonia grandidieri|A. grandidieri]]''<br/>(Madagaskar).
-Fitxategi:Boab tree in February, Kimberley region, Western Australia.jpg|''[[Adansonia gregorii|A. gregorii]]''<br/>(Australia).
-Fitxategi:Fony baobab poly.jpg|''[[Adansonia rubrostipa|A. rubrostipa]]''<br/>(Madagaskar).
-Fitxategi:Bombacaceae - Adansonia za-2.jpg|''[[Adansonia za|A. za]]''<br/>(Madagaskar).
-</gallery>
-== Erreferentziak ==
-{{erreferentzia zerrenda|30em}}
-== Kanpo estekak ==
-* The Baobab's official website, [https://web.archive.org/web/20201111230559/https://baobab.com/ Baobab] (en)
-{{autoritate kontrola}}
 [[Kategoria:Malvaceae]]
 [[Kategoria:Afrikako flora]]