Izen-sintagma

Izen-sintagma sintagma-buru izen nahiz izenordain bat duen sintagma da. Perpausaren bi sintagma nagusietako bat da. Bestea aditz-sintagma da.

Aditzaren inguratzaileak

Perpausa aditzaren inguruan zenbait osagai biltzen dituen egitura da. Aditzaren inguruan ibili ohi diren inguratzaile horiek hainbat motatakoak dira. Perpaus bat aditzaren inguratzaile izan daiteke eta, horrenbestez, goragoko perpaus baten osagai: Maddik esan digu Azpeititik datorrela.

Izen-sintagmak izan daitezke, bakoitza bere kasu-markarekin:

• Etxe handi hari su eman nahi izan diote bart.
• Liburu honek zenbat balio du?
• Irakasle berri bat etorri zaigu ikastolara.

Postposizio-sintagmak ere izan daitezke perpausaren osagai:

• Mendian aurkitu dugu azeria.
• Fosilei buruz hitz egin digu Alberdi jaunak.

Predikatu osagarri deitzen diren sintagmak ere agertzen dira perpausean; horrelakoetan, aditzak bereziak izan ohi dira.

• Nire lagunak oso alaiak dira.
• Bost ikasle lagun harturik ibili zen zuzendaria baserriz baserri.

Sintagma horiek guztiek, perpausean bete behar duten zeregina nolakoa den, hala markatuak egon behar dute, kasu-marka batez edo postposizio batez hornituak, alegia. Adibidez: [Tabernariak] [astelehenetan] erosten ditu [edari guztiak].

Perpaus horretan, aditzaz gainera, beste hiru osagai daude. Haietako bakoitzak marka berezia darama, dagokion zereginaren arabera: lehenbiziko osagaiak -k kasu-marka darama: tabernaria + -k. Marka horrek adierazten du zein den osagai horrek aditzarekin duen erlazioa. Kasu horretan, jakina da subjektua dela, erosketaren egilea bera dela, etab. Adibidean ikusten den bigarren osagaia ere modu jakin batean markaturik dago: astelehen-etan. -etan bukaera horrek adierazten du osagai horrek denboraren berri ematen duela, erosketa noiz gertatzen den, alegia. Azkenik, edari guztiak osagaia dago. Esan ohi da osagai horrek ez daramala marka berezirik, edo, nahiago bada, markarik ez izatea dela haren marka berezia edo Ø dela marka. Izan ere, osagai horrek erakusten duen -ak hori ez da kasu-marka, determinatzailea baizik. Hortaz, edari guztiak = edari guztiak + Ø. Horrek Zer? galderari erantzuten dio.

Izen-sintagma izenaren inguruan eratzen da

Perpausean aditzaren inguruan biltzen diren inguratzaile horiek, perpausean betetzen duten zereginaren arabera, modu aproposean markatuak joan ohi dira. Hortaz, aurreko ataleko Tabernariak astelehenetan erosten ditu edari guztiak adibideko hiru osagai horiei eskuin muturrean daramaten marka kenduz gero, honako atalak suertatzen dira: tabernaria, astelehenak, edari guztiak.

Erraz ikusten da atal horiek izen baten gainean eraikita daudela:

Tabernaria = tabernari + -a

Astelehenak = astelehen + -ak

Edari guztiak = edari + guzti + -ak

Tabernari, astelehen eta edari izenak dira. Horrenbestez, osagai horiek izenaren inguruan eratuta daude. Izena ardatza edo burua da, eta buru horrek, hartzen dituen inguratzaileekin batera, «izenezko» egitura bat osatzen du. «Izenezko egitura» horri izen-sintagma deritzo eta, labur beharrez, maiz, izen-sintagma gisa ematen da aditzera. Hitz gutxitan esateko: izen-sintagma izena ardatz duen egitura da.

Ardatz horretaz gainera, bestelako osagarriak eta inguratzaileak ere izan ditzake. Eta, azken muturrean, marka egokia eramango du, perpausean betetzea dagokion zereginaren araberakoa. Marka hori atzizki bat izan ohi da. Eta zein atzizki dauden kontuan harturik, kasu-sintagmak bereizten dira alde batetik eta postposizio-sintagmak bestetik. Hala, tabernariak eta edari guztiak kasu-sintagmak dira, eta astelehenetan, berriz, postposizio-sintagma da.

Izen-sintagmaren osagaiak

Esan dugu izenak eta haien inguruan biltzen diren osagaiek osatzen dutela izen-sintagma. Izen-sintagmaren osagai nagusiak hauek dira: izena, izenordaina, determinatzailea, adjektiboa eta izenlaguna.

Kanpo estekak

• Datuak: Q1401131