Ostegun Beltza 1929ko urriaren 29a, New Yorkeko burtsan kotizazioen beherakada handiena gertatu zen eguna, ostegun beltzaren (1929ko urriaren 24a) hurrengo astean, Depresio Handia hasiko zen 29ko crackean.
Wall Street, New Yorkeko Manhattan uharteko hegoaldeko kale estu bat, jendez gainezka zegoen eta kaleko eraikinik garrantzitsuena, New Yorkeko Baloreen Burtsa, goizeko 10ak arte ez zen irekitzen, baina jendetza handia bildu zen.
Ez zen albiste ona izan. Aitzitik, eguratsa kezkaz, beldurrez eta ikaraz beterik zegoen. Aurreko arratsaldeko negoziazioaren azken orduan, finantza merkatuak behera egin zuen, 2,6 milioi akzio salduta.
1920ko hamarkadan,hainbat industria loratzen hasi ziren Estatu Batuetan, hala nola sektore industrializatuak. gainera, kredituaren bidezko erosketa jendarteratzen hasi zen, finantzaketarako irisgarritasun handiagoa emanez. Kontuan hartu beharreko beste puntu bat da pertsona asko hasi zirela 20ko hamarkdan baloreen merkatuan inbertitzen. Horietako askok askatasunaren bonuak eskuratu zituzten. Gobernu estatubatuarrak gastu militarra finantzatzeko zor tituluak ziren hauek. Gertatu zena da, gobernuaren bonu horiek eskuratzean, inbertitzaile berriak finantza-merkatuetara ohitzen hasi zirela. Pertsona horietako asko animatu ziren enpresen ekintzak bezalako balioekin espekulatzera. Horrela, aberastasun handiagoa lortu nahi zuten. [1]
Astearte Beltzaren eragina izan zuen beste faktore bat nekazaritzako lehengaien prezioen beherakada izan zen 1929an. Hori guztia, Europan prezioa beherantz bultzatuko lituzkeen uzta handi baten aurrean. Gainera, ondasun higiezinen eta automobilen erosketetan gainbehera hasi zen, kontsumitzaileek zorrak baitzituzten jada; aurreko guztiarekin, ekaitz perfektu bat sortu zen, 29ko Crack-a eragin zuena.
Crack hau, burtsako merkatuen %7aren jeitsieragatik gertatuko zen, eta ez zuen Estatu Batuetan soilik eragina izango, mundu osoan baizik. New Yorkeko burtsaren edo Ostegun beltzaren beherakadak benetako izuikara eragin zuen, eta Estatu Batuetako bankuen krisia eragin zuen. Lau urte iraun zuen Estatu Batuetan, baina eragin zituen efektuak munduan zehar 1940ra arte iraun zuen. Garai honetako zailtasun ekonomiko eta sozialek aldaketa poltiko handiak eragin zituzten munduko ia eskualde guztietan.
Tituluen balioaren beherakadaz eta abalen likidazio konstanteaz gain, burtsako maileguen bolumenak nabarmen egin zuen behera ia milioi bat jaitsi zela kalkulatzen da. Wall Streetek, [2]Chicagok eta Buffalok amaiera eman zioten: egoera gero eta gobernaezinagoa zen.
Urriaren 24a, osteguna, lehen izu-eguna izan zen. Egun horretan, 12.894.650 partaidetza transferitu ziren, horietako asko, izan zituztenen ametsak eta itxaropenak zapuztu zituzten prezioetan, adierazi zuen John Kenneth Galbraithek 29ko El Cracken, garai hau aztertzeko liburu paradigmatikoetako batean.
Urriaren 24an, ostegunean, merkatuaren espekulazioak sortutako burbuila lehertu egin zen, merkatuen errealitateak bultzatuta. Lehen Mundu Gerraren amaierak hamarkada bateko dinamismo ekonomikoaren hasiera ekarri zuen Estatu Batuetako industri eta enpresa-sektoreetan. Une horretan, Ipar Amerikako ekonomia gaur egun dena bihurtu zen, ekonomia mailan munduko lehen potentzia. “20ko hamarkada zoriontsuetan”[3] mugilduta, Estatu Batuek boom espekulatibo bat bizi izan zuten, herritarrak burtan inbertitzera eraman zituena, gehienak inolako esperientziarik gabe. Handik gutxira, lehen ahulezia zantzuak agertu ziren eta brokerrek, diru kopuru handiak mailegatu behar izan zizkieten inbertitzaile txikiei.
Espekulazioa zen burtsa-merkatuko truke-txanpona, akzioek kuota sinesgaitzak lortuz. Orduan, 1929ko urrian[4], New Yorkeko burtsak %9 egin zuen behera, 1800. urteaz geroztik izandako mailarik baxuenetako bat ukitzeraino, Urte horretan ez zen bankurik edo inbertitzaile handirik agertu burtsak berrindartzeko asmoz; eta ez zen ezta hurrengo egunetan aurrera ateratzeko asmoa zuen norbait agertu. AEBetako Gobernuak ere ez zuen bere gain hartu beherakada horren eragina arintzeko agintea, eta ondorio sozioekonomiko handiak izan zituen gizartean. Hoover errepublikanoaren ustez, krisi iragankorra zen, eta ez zuen beharrezko ikusi Estatuaren esku-hartzea, egoerak okerrera egitea baino ez baitzuen eragin.
Aldaketa askeko kapitalismoaren aurka Keynestarrek erabiltzen duten kontsigna handietako bat Herbert Hoover [5]presidenteak 1929ko Depresio Hanidaren hasieran “laissez-faire” politikak egiterari ekin ziola da. Bere agintaldian zehar, eta horrek are larriagoa bihurtu zuela, beraiek dioten bezala, espekulazio kapitalista intrinsekoa eragin zuen krisia.
Hervert Hoover 1929tik 1933ra presidente izan zen; urte horietan zehar egin zen kredituaren hedapen artifizialak eragindako oparoaldian sartu zen lehendakaritzan. Depresio Handia lehertu zenean, askok diote beren politikak komunak izan zirela. Beren ekonomiaren garapen handi eta azkarrean izan zituzten krisialdi txikietan Estatu Batuetan beti izan zituztenak.
1929ko urriaren 29a, new Yorkeko burtsan kotizazioen beherakada handiena gertatu zen eguna, ostegun beltzaren hurrengo astean, Depresio handia hasten den 29ko crackean. Astearte Beltzaren[6] egunak aurreko egunaren antzeko jaitsiera ekarri zuen, 1929ko urriaren 28koa, New Yorkeko burtsaren baja %13koa izan zenean. Horrela, urriaren 24an (osteguna) hasitako beheranzko joerarekin jarraitu zuen, beherakada %11koa izan baitzen.
Bursta bere flotazio-lerroan ukituta geratu zen, eta ez ziren jada metatu, jaitsierak baizik. Nahiz eta historiara Ostegun Beltza Crck handiarena bezala pasa, egia esan, Astearte beltza bezala ezagutzen dena, 1929ko urriak 29an, burtsak 43 puntu galdu zituen. Aurreko egunean, astelehean, gehiago erori zen (49 puntu), baina erorketa handien pilaketak aberats handien eta aurreko ostegunean inbertitutako banku handien dirutzak lurrera bota zituen.
Lau egunetan, burtsak balioaren %25 galdu zuen, 5.000 milioi dolar baino gehiago (1929koeatatik). Urria krisi handi baten hasiera besterik ez zen izan, Europa osoan domino bat bezala hedatu zena. Hilabete bat geroago, AEBetako burtsak 415 puntutik 225era egin zuen behera. krisi handi hartako minimoa 1932ko ekainaren 8an izan zen, hiru urte geroagoa, indizeak 58 puntu baino gehiago eta gutxiago markatu zituenean.
Astearte Beltzaren eragina izan zuen beste faktore bat nekazaritzako lehengaien prezioen beherakada izan zen 1929an. Hori guztia, Europan prezioak beherantz bultzatuko lituzken uzta handi baten aurrean. Gainera, ondasun hizgiezinen eta automobilen erosketetan gainbehera hasi zen, kontsumitzaileek zorrak baitzituzten jada; aurreko guztiarekin, ekaitz perfektu bat sortu zen, 29ko Crcka eragin zuen. [7]
Burtsako krisi honen eragina izugarria izan zen mundu osoan. Bertako krisi bat bezala hasi zena, munduko bihurtu zen Hego Ameriketatik Australiaraino, eta Depresio Handikoak bezala ezagutu ziren urte batzuei eman zien hasiera.
Finantza-krisia: Zorpetze-tasa altuak eta maileguak ez itzultzeak banku askoren porrota eragin zuen, eta aldi berean, enpresen porrota, finantziazioa falta zelako. Likidezia falta horrek kontsumoari eta ekoizpenei eragin zien, eta ekoizpena murriztu zuen.
Industria eta merkataritza-krisia: Eskaria jasitsi zenean, prezioak eta, aldi berean, enpresen etekinak jaitsi ziren, eta horrek langabezia-tasari eragin zion.
Nekazaritza krisia: Nekazaritza krisian zegoen leheangotik, baina prezioen beherakadak areagotu egin zuen.
Nazioarteko krisia: AEBk Europari emandako maileguak murriztu egin ziren, eta aldi berean, bere mugetatik kanpo inbertituta zegoen kapital amerikarra itzuli egin zen. Aldi berean, AEBk neurri protekzionistak hartu zituen bere ekoizpena errazteko, eta horrek kalte egin zion beste herrialde batzuetakoari.
Aldaketa politikoak: Krisi honek aldaketa politiko garrantzitsuak ekarri zituen, baina nazioartean, agian gertakari garrantzitsuena, zer da, krisi eta ondoez sozial handien artean, Europan, austriar gazte bat bere jendearen artean konfiantza ematen hasi zela, Alemania handi baten alde egiten zuten irtenbideak eskainiz.
Hamarkada bat baino gehiagoz Depresio handiak Estatu Batuak suntsitu zuen; erorketa inbertitzaile guztiak kaltetu zituen, bereizketarik egin gabe. Negozio gizon handietatik hasi eta aurrezkiak burtsan jarri zituzten akziodun txikietaraino, esperientzia zuten milaka inbertitatzaile profesional barne. Herritarrak korrika joan ziren aurrezkiak banketxeetatik kentzera, eta 5.000 erakunde itxi behar izan zituzten galeren aurrean, Kontsumo pribatua ere %10 baino gehiago jaitsi zen estatubatuarren artean, eta enpresa asko itxi behar izan zituzten. Historiako kapitalismoaren krisi handienaren ondorieok ez zuten soilik Estatu Batuetan izan zzuen eragina, baizik eta, nazioarteko potentzia izategatik, munduko gainerako herrialdeek finantza-krisia erreplikatu zuten. Latinoamerikak, Europak edo Japoniak Ostegun Beltz ospetsu honen ondorioak jasan zituzten. [8]
Berehala, errentaren gaineko zergaren tasak puntu batean murriztu zituen. Gastu federala handitzen hasi zen, 1930tik 1932ra %42 handituz. Horrek inbertsio pribatutik kanporatzea eragin zuen, “Crash” aren eraginez. Baina Hooverren keynesianismoa benetan balioesteko, ohartu behar dugu gastuaren jauzi izugarri hori soldaten eta kontsumoaren kolapsoaren erdian gertatu zela, bai jarduera ekonomikoaren murrizketaren ondorioz, bai 1930ek hamarkadaren hasierako prezioen deflazioaren ondorioz. Konbinazio honek, aurrekaririk gabeko defizitetara eram zuen Hoover administrazioaren mendeko bake garaian. Bere aurrekoak, Calvin Coolodgek, aurrekontu superabita izan zuen presidente izan zen urte guztietan. Aurrekontu federala ia konstante mantendu zuen, “Eroen” oparotasun eroa izan arren.
Hooverren legegintzaldian langabeziak gora egin izanaren benetako arrazoia ez zen defizitekiko bere gorrotoa izan, ezta urrezko patroiarekin duen kotura ere. Aurreko presidenteengandik bereizi zuena, negozio handiei soldatak ez murrizteko behin eta berriz esan izana izan zen. Hori guztia kolapso ekonomikoari erantzunez. Enpresa handien soldaten zurruntasun itzelak haiek haustea eragin zuen.
Hooverrek hainbat errore izan zituen administrazioa; hasteko, Hooverrek ez zuen gertakarien larritasuna onartu eta bere ustetan, hura krisi iragankor bat zen. Bigarrenik, krisiak eragindako langabezi tasa izugarria zegoen eta ez zion arazo horri aurre egin. Nekazaritzari dagokionez, Estatuak nekazal soberakina erosi zuen, ekoizpena suspertuz. Hala ere, 1931rako, gobernua ez zen gastu horri eusteko gai, eta stockak askatu zituen, prezioak hondoratu eta milioika nekazari hondamendira eramanez, gainera, Midwesten kaltetuak izan zirenak, Dust Bowlen hondamendi ekologikoak eragin zuen lehorte handiaren ondorioz.
Gaur, 92 (2021)[9] urte geroago, inbertsiogileek oraindik gogoan dituzte amiltze hori eta horren ondorio kaltegarriak, bai Estatu Batuentzat, bai mundu osoarentzat. Gaur egun, nazioarteko burtsetan ez dago espekulaziorik, 29ko Crackaren eragile nagusia, baizik eta inbertitzaile-profila ez da hain arriskutsua, datu ekonomiko errealetan eta analisten aurreikuspenetan oinarrituta.
Duela 80 bat urte mundua orain baino askoz globalizatuago zegoen arren, efektuak gainerako planetan nabaritu ziren. Espainian gaur egungo antzeko arazoak izan ziren: langabezia-maila oso altua, familiaren zorpetzea, enpresen itxiera eta Estatutuaren defizit handia. Hori guztia are larriagoa da langabetuak babestuko zituen gizarte-estaldurarik ezarekin eta hamarkada batean diktadura batetik Errepublika eta ondorengo gerra zibila bezalako ezegonkortasun politikoarekin.
Espainia, 1929an, industrializazio maila eskaseko nekazaritza herrialdea zen. Gorakada ekonomikoa bizi izan zuen hogeiko hamarkadan, gainerako bizilagunek bezala, baina enpresa-sarea pobreegia zen. Krisiaren lehen ondorioa pezetaren balio-galera izan zen. Izan ere, krisiak hainbat urte behar izan zituen hondoa jotzeko.
