Neutroi: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
Hobekuntza |
||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
{{HezkuntzaPrograma| |
{{HezkuntzaPrograma|Kultura zientifikoa}} |
||
<br /> |
|||
{| border="1" cellspacing="0" align="right" cellpadding="2" style="margin-left:1em" |
|||
'''Neutroia''' kargarik gabeko [[Partikula azpiatomiko|partikula azpiatomikoa]] da eta [[Protoi|protoiekin]] batera [[Atomo nukleo|atomoaren nukleoa]] osatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/neutroi|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2019-11-06}}</ref> Karga duten [[Quark]] izeneko hiru partikulek osatzen dute; horietako bi ''down'' motakoak eta hirugarrena ''up'' motakoa. Hiruren arteko karga batuketaren emaitza zero da. |
|||
! align="center" bgcolor=gray | Neutroia |
|||
|- |
|||
{| class="wikitable" align="center" |
|||
! align="center" bgcolor=gray | Sailkapena |
|||
|align="center" style="color:white" bgcolor="blue" colspan=2|INFORMAZIO TAULA |
|||
|- |
|||
| |
|||
{| align="center" |
|||
| [[Partikula azpiatomiko]]ak |
|||
|- |
|||
| [[Fermioi]]a |
|||
|- |
|||
| [[Hadroi]]a |
|||
|- |
|||
| [[Barioi]]a |
|||
|- |
|||
| [[Nukleoi]]a |
|||
|- |
|||
| ''Neutroia'' |
|||
|} |
|||
|- |
|- |
||
|Konposizioa |
|||
| |
|||
|2 quark down, 1 quark up |
|||
|- |
|- |
||
|Taldea |
|||
! align="center" bgcolor=gray | Ezaugarriak |
|||
|Hadroi |
|||
|- |
|- |
||
|Aurkitzailea |
|||
| |
|||
|James Chadwick |
|||
|- |
|- |
||
|Masa |
|||
| |
|||
|1,674 927 29(28)×10<sup>−27</sup> kg |
|||
{| align="center" |
|||
| Masa: |
|||
| 1.674.927 16(13) × 10<sup>−27</sup> kg |
|||
|- |
|||
| |
|||
| 939.565.530(38) [[MeV]]/[[Argiaren abiadura|c]]² |
|||
| |
|||
|- |
|- |
||
|Bizi-iraupena |
|||
| Erradio: |
|||
|879,4 s |
|||
| Aldakorra, baina gutxi gorabehera<br /> 1 × 10<sup>−16</sup> m |
|||
| |
|- |
||
|Karga elektrikoa |
|||
|- |
|||
|0 C |
|||
| Karga elektrikoa: |
|||
|- |
|||
| 0 [[Coulomb|C]] |
|||
|Spin |
|||
|- |
|||
|½ |
|||
| Spin: |
|||
| ½ |
|||
|- |
|||
| Dipolo momentu magnetikoa: |
|||
| -1.91304 μ<sub>N</sub> |
|||
|- |
|||
| [[Quark]] konposizioa: |
|||
| 2 Behean, 1 Goian |
|||
|} |
|||
|} |
|} |
||
<br /> |
|||
'''Neutroia''' elektrikoki neutroa den eta [[protoi]]arekin batera oinarrizko [[partikula azpiatomiko]] nuklearra da. |
|||
== Historia == |
|||
[[Fitxategi:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus.svg|thumb|[[Atomo]] baten irudia. Elektroiak orbitetan eta neutroiak eta protoiak nukleoa osatzen.]] |
|||
''Neutroi'' hitza aipatu zuen lehenengo zientzialaria [[Ernest Rutherford]] izan zen 1911. urtean. Garai hartan, indarrean zegoen [[Eredu Atomikoa|eredu atomikoa]] [[Joseph John Thomson|J. J. Thomson]] fisikari ingelesak 1907. urtean proposatutakoa zen eta eredu hau egiaztatzeko asmoz, Rutherfordek zenbait saiakuntza egin zituen bere laborategian. Horretarako [[Alfa partikula|alfa partikulak]] erabili zituen atomoaren barne-egitura aztertzeko. Helburu horrekin, bonbardatu egin zuen urrezko xafla oso mehe bat α partikulekin eta hauek izan ziren lorturiko emaitzak: |
|||
* α partikula gehienek ia desbideratu gabe zeharkatu zuten xafla. |
|||
* α partikulen % 0,1, behin xafla zeharkatuta, nabarmen desbideratu ziren bere ibilbidetik. |
|||
* Partikula gutxi batzuek (20 000tik batek) errebotatu egin zuten xaflan, hura zeharkatu gabe. |
|||
Atomoaren barnean α partikulak desbideratzeko gai zen indar elektriko oso handi bat zegoen baina desbideratzen zituen α partikula kopurua oso txikia zenez, indar hura oso eskualde txikietan egon beharko zen. Emaitza hauen ondorioz, Rutherford-ek ateratako konklusioek [[Thomsonen eredu atomikoa|Thomsonen eredu atomikoaren]] aurka egiten zuten: [[Elektroi|elektroiek]] atomoaren bolumen osoa betetzen zuten eta karga elektriko positiboa nukleo oso txiki batean kontzentraturik zegoen. |
|||
Ernest Rutherford-ek atomoa aztertzen jarraitu zuen eta 1920. urtean konturatu zen atomoa osatzen zuten elektroien eta protoien masen batura atomoaren masa baino askoz txikiagoa zela. Beraz, esperimentalki egiaztatu ez zuen arren, bazekien beste partikula bat egon beharko zela masa falta hura konpentsatzen zuena eta " neutroi " izena jarri zion.<ref>{{Cite book|hizkuntza=eu|izenburua=Fisika eta Kimika|urtea=2011|abizena=|izena=|orrialdeak=240-241|orrialdea=|argitaletxea=edebe|ISBN=9788481189377}}</ref> |
|||
Ernest Rutherford-ek neutroiaren existentzia iragarri zuen arren, 12 urte igaro ziren, 1932. urtean, [[James Chadwick]] fisikari ingelesak [[erreakzio nuklear]] baten ondorioz beste partikula azpiatomiko bat aurkitu zuen arte eta partikularen ezaugarriak Rutherford-ek aurreikusitakoak zirenez, gorde egin zen neutroi izena. Aurkikuntza honi esker [[Zerrenda:Fisikako Nobel Saria|Fisikako Nobel Saria]] irabazi zuen 1935. urtean. |
|||
== Propietateak == |
== Propietateak == |
||
Neutroia hiru quarks osatuta dago, karga elektriko neutroa du eta [[Hadroi|hadroien]] taldeko partikula da. Neutroiaren masa 1,674 927 ×10<sup>−27</sup> kg-koa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Neutron {{!}} subatomic particle|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/science/neutron|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2019-11-16}}</ref>, protoiarekin konparatuz nahiko antzekoa eta elektroia baino 1838,65 aldiz astunagoa. Atomo guztiek dute neutroiren bat nukleoan, [[Hidrogeno isotopoak|hidrogenoaren isotopo]] arruntenak izan ezik. Neutroia egonkorra da nukleo atomiko bati lotuta dagoenean, baina ezegonkorra da egoera askean. Neutroi askea protoi bat, elektroi bat eta antineutrino bat sortuz zatitzen da, eta 879,4 segundoko bizi-denbora du. |
|||
== Neutroi-Iturriak == |
|||
[[Protoi]]a baino zertxobait astunagoa da neutroia (1,67492716(13)x <math>10^{-27}</math> kg) eta [[elektroi]] bat baino 1838,65 aldiz astunagoa. Atomo guztiek dute neutroiren bat nukleoan, [[hidrogeno]]aren [[isotopo]] arruntenak izan ezik. |
|||
Bi teknika nagusi erabiltzen dira neutroiak modu askean lortzeko: |
|||
* <u>Fisio nuklearreko erreaktoreak:</u><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inicio - CSN|url=https://www.csn.es/home|aldizkaria=www.csn.es|sartze-data=2019-11-16}}</ref> Erreakzio nuklearren bidez lortzen dira, teknikarik erabilena da. Metodo honen bitartez, uranio-atomoak hautsi eta neutroiak askatzen dira eta hauek beste uranio-nukleo batzuekin talka egin eta neutroi gehiago askatzen dituzte, kate erreakzio bat eraginez. Fisio nuklearreko erreaktoreen barnean gertatzen diren talken ondorioz, energia kantitate handia askatzen da eta horregatik teknika hori batez ere, energia iturri bezala erabiltzen da eta ez ikerketara zuzenduta. Gainera teknika horrekin sortzen den erradiazioa oso kaltegarria da eta istripu teknikoren bat egotekotan, sekulako hondamendia gerta daiteke. |
|||
Hadroien taldeko partikula da eta bere [[karga elektriko]] neutroagatik materian sartzeko ahalmen handia erakusten du, materia barneko partikula positiboen aldarapenik ez duelako pairatzen. Hori dela eta,[[atomo]]en [[atomo nukleo|nukleoek]] xurga ditzakete neutroiak, egonkorrak diren nukleoak isotopo erradiaktibo ezegonkor bihurtuz. Nukleotik kanpo desintegratu egiten da (12 minutuko [[Semidesintegrazio-periodo|erdibizitza]] du) [[protoi]] bat, [[elektroi]] bat eta [[antineutrino]] bat emanez. |
|||
* <u>Espalazio-iturriak edo energia handiko azeleragailuak</u>: Protoiak erabiltzen dira. Hauek abiadura handi batekin [[Metal astun|metal astunen]] kontra talka egin eta metaletan dauden neutroiek energia handia xurgatzen dute eta neutroiak askatu egiten dira metaletik. Teknika honen abantailetariko bat da erradiazio arriskurik ez duela. |
|||
== Aplikazioak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Revista Ingenio Libre|url=http://www.unilibre.edu.co/revistaingeniolibre/|aldizkaria=www.unilibre.edu.co|sartze-data=2019-11-16}}</ref>== |
|||
== Aurkikuntza == |
|||
Gaur egun, neutroiak oso erabilgarriak dira ikerkuntzak egiteko zientziaren hainbat adarretan, hala nola medikuntzan, biologian eta arkeologian, eta horregatik bere ikasketa eta aplikazioa garrantzi handikoa da. Honako aplikazio hauek dira orain arte gehien erabili eta ezagutu direnak: |
|||
* <u>[[Oligoelementu|Oligoelementuen]] zehaztapena:</u> Neutroiak materialen konposizioa aztertzeko perfektuak dira, kargarik gabeko partikulak direnez, materian erraz barneratzeko ahalmena dute. Neutroi-iturrietatik lortutako neutroiak ikasi nahi den materialaren kontra jaurtitzen dira. Material hauek neutroiak xurgatzen dituzte isotopo erradioaktiboak eratuz eta bat-bateko [[Gamma izpi|gamma izpiak]] igorriz. Irradiatutako kantitatearen arabera, jakin dezakegu zein diren materiala osatzen duten elementuak eta zein kantitatean aurkitzen diren. Metodo hori oso erabilia da medikuntzan eta biologian, izan ere, organismo batek dituen elementuak eta haien kontzentrazioak zehaztu daitezke eta horrela gaixotasunen zergatia aurkitu. |
|||
Partikula hau, [[James Chadwick]]-ek aurkitu zuen [[1932]]an. Ordura arte, ezagunak ziren partikula azpiatomiko bakarrak [[elektroi]]ak eta [[protoi]]ak ziren; azken hauek nukleoetako partikula mota bakartzat hartzen ziren. Baina, 1930. urtetik aurrera, gorputz batzuk partikulaz bonbardatuak izan zirenean karga neutrodun partikula batzuk askatzen zituztela ikusi zen. Chadwick-ek [[parafina]]zko itu bat erabili zuen askaturiko partikula neutro horiez bonbardatzeko eta itu horren barruko protoien egozketa ikusi. Horretaz baliatuz, partikula berri horrek masa [[protoi]]arenaren antzekoa izan eta nukleoaren barne egon behar zuela ondorioztatu ahal izan zuen zientzialariak, neutroi izena jarriz partikula aurkitu berriari. Aurkikuntza honi esker [[fisika]]ko [[Nobel Sariak|Nobel saria]] irabazi zuen [[1935]]ean. |
|||
*<u>Disko gogorren eraketa:</u> <u><ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Ruiz De|abizena=Elvira|izenburua=¿Qué se puede hacer con los neutrones? {{!}} El Cultural|hizkuntza=es|url=https://elcultural.com/Que-se-puede-hacer-con-los-neutrones|sartze-data=2019-11-20}}</ref></u>Neutroiek duten propietate magnetikoari esker, oso erabiliak dira hainbat aparatu elektronikoren atalak egiteko, batez ere ordenaguailuen disko gogorrak. Iman moduan jardutean, disko gogorren ezaugarriak hobetzen dituzte, informazioa biltegiratzeko lekua handituz eta gainera informazio hori maneiatzeko (jaso, bidali, aldatu...) behar duen denbora txikituz.[[Fitxategi:Central nuclear de Trillo I.jpg|thumb|Trilloko zentral nuklearra (Guadalajara, Espainia)]] |
|||
*<u>Energiaren sorrera eta biltegiratzea:</u> "Neutroi-Iturriak" atalean azaldu den bezala, neutroiak lortzeko prozesuan energia kantitate handia lortzen da eta beraz energia eratzeko aplikazioa oso erabilia da. Neutroien propietateaz baliatuz energia sortzen duen metodo ezagunena eta baita erabilena ere, [[Energia nuklear|energia nuklearra]] da. Hala ere, partikula azpiatomiko horiek energia berriztagarri eta garbietan garrantzi handia dute. Alde batetik, hidrogenoaren [[deuterio]] eta [[tritio]] isotopoen arteko talkaren bidez energia lortu daiteke era ez kutsakor batean eta bestetik, panel fotovoltaikoetan eta zentral eolikoetan ekoizten den energia biltegiratzeko gai dira. |
|||
<br /> |
|||
* |
|||
== Erreferentziak == |
|||
<references /> |
|||
== Ikus, gainera == |
== Ikus, gainera == |
||
* [[ |
* [[Protoi]] |
||
* [[Elektroi]] |
|||
== Kanpo estekak == |
== Kanpo estekak == |
||
https://energia-nuclear.net/que-es-la-energia-nuclear/atomo/neutron |
|||
{{autoritate kontrola}} |
|||
https://www.significados.com/neutron/ |
|||
[[Kategoria:Fisika]] |
|||
[[Kategoria:Partikula azpiatomikoak]] |
[[Kategoria:Partikula azpiatomikoak]] |
||
[[Kategoria:Partikulen fisika]] |
|||
[[Kategoria:Atomoa]] |
|||
[[Kategoria:Nukleoiak]] |
|||
16:09, 18 abendua 2019ko berrikusketa
Neutroia kargarik gabeko partikula azpiatomikoa da eta protoiekin batera atomoaren nukleoa osatzen du.[1] Karga duten Quark izeneko hiru partikulek osatzen dute; horietako bi down motakoak eta hirugarrena up motakoa. Hiruren arteko karga batuketaren emaitza zero da.
| INFORMAZIO TAULA | |
| Konposizioa | 2 quark down, 1 quark up |
| Taldea | Hadroi |
| Aurkitzailea | James Chadwick |
| Masa | 1,674 927 29(28)×10−27 kg |
| Bizi-iraupena | 879,4 s |
| Karga elektrikoa | 0 C |
| Spin | ½ |
Historia
Neutroi hitza aipatu zuen lehenengo zientzialaria Ernest Rutherford izan zen 1911. urtean. Garai hartan, indarrean zegoen eredu atomikoa J. J. Thomson fisikari ingelesak 1907. urtean proposatutakoa zen eta eredu hau egiaztatzeko asmoz, Rutherfordek zenbait saiakuntza egin zituen bere laborategian. Horretarako alfa partikulak erabili zituen atomoaren barne-egitura aztertzeko. Helburu horrekin, bonbardatu egin zuen urrezko xafla oso mehe bat α partikulekin eta hauek izan ziren lorturiko emaitzak:
- α partikula gehienek ia desbideratu gabe zeharkatu zuten xafla.
- α partikulen % 0,1, behin xafla zeharkatuta, nabarmen desbideratu ziren bere ibilbidetik.
- Partikula gutxi batzuek (20 000tik batek) errebotatu egin zuten xaflan, hura zeharkatu gabe.
Atomoaren barnean α partikulak desbideratzeko gai zen indar elektriko oso handi bat zegoen baina desbideratzen zituen α partikula kopurua oso txikia zenez, indar hura oso eskualde txikietan egon beharko zen. Emaitza hauen ondorioz, Rutherford-ek ateratako konklusioek Thomsonen eredu atomikoaren aurka egiten zuten: elektroiek atomoaren bolumen osoa betetzen zuten eta karga elektriko positiboa nukleo oso txiki batean kontzentraturik zegoen.
Ernest Rutherford-ek atomoa aztertzen jarraitu zuen eta 1920. urtean konturatu zen atomoa osatzen zuten elektroien eta protoien masen batura atomoaren masa baino askoz txikiagoa zela. Beraz, esperimentalki egiaztatu ez zuen arren, bazekien beste partikula bat egon beharko zela masa falta hura konpentsatzen zuena eta " neutroi " izena jarri zion.[2]
Ernest Rutherford-ek neutroiaren existentzia iragarri zuen arren, 12 urte igaro ziren, 1932. urtean, James Chadwick fisikari ingelesak erreakzio nuklear baten ondorioz beste partikula azpiatomiko bat aurkitu zuen arte eta partikularen ezaugarriak Rutherford-ek aurreikusitakoak zirenez, gorde egin zen neutroi izena. Aurkikuntza honi esker Fisikako Nobel Saria irabazi zuen 1935. urtean.
Propietateak
Neutroia hiru quarks osatuta dago, karga elektriko neutroa du eta hadroien taldeko partikula da. Neutroiaren masa 1,674 927 ×10−27 kg-koa da[3], protoiarekin konparatuz nahiko antzekoa eta elektroia baino 1838,65 aldiz astunagoa. Atomo guztiek dute neutroiren bat nukleoan, hidrogenoaren isotopo arruntenak izan ezik. Neutroia egonkorra da nukleo atomiko bati lotuta dagoenean, baina ezegonkorra da egoera askean. Neutroi askea protoi bat, elektroi bat eta antineutrino bat sortuz zatitzen da, eta 879,4 segundoko bizi-denbora du.
Neutroi-Iturriak
Bi teknika nagusi erabiltzen dira neutroiak modu askean lortzeko:
- Fisio nuklearreko erreaktoreak:[4] Erreakzio nuklearren bidez lortzen dira, teknikarik erabilena da. Metodo honen bitartez, uranio-atomoak hautsi eta neutroiak askatzen dira eta hauek beste uranio-nukleo batzuekin talka egin eta neutroi gehiago askatzen dituzte, kate erreakzio bat eraginez. Fisio nuklearreko erreaktoreen barnean gertatzen diren talken ondorioz, energia kantitate handia askatzen da eta horregatik teknika hori batez ere, energia iturri bezala erabiltzen da eta ez ikerketara zuzenduta. Gainera teknika horrekin sortzen den erradiazioa oso kaltegarria da eta istripu teknikoren bat egotekotan, sekulako hondamendia gerta daiteke.
- Espalazio-iturriak edo energia handiko azeleragailuak: Protoiak erabiltzen dira. Hauek abiadura handi batekin metal astunen kontra talka egin eta metaletan dauden neutroiek energia handia xurgatzen dute eta neutroiak askatu egiten dira metaletik. Teknika honen abantailetariko bat da erradiazio arriskurik ez duela.
Aplikazioak[5]
Gaur egun, neutroiak oso erabilgarriak dira ikerkuntzak egiteko zientziaren hainbat adarretan, hala nola medikuntzan, biologian eta arkeologian, eta horregatik bere ikasketa eta aplikazioa garrantzi handikoa da. Honako aplikazio hauek dira orain arte gehien erabili eta ezagutu direnak:
- Oligoelementuen zehaztapena: Neutroiak materialen konposizioa aztertzeko perfektuak dira, kargarik gabeko partikulak direnez, materian erraz barneratzeko ahalmena dute. Neutroi-iturrietatik lortutako neutroiak ikasi nahi den materialaren kontra jaurtitzen dira. Material hauek neutroiak xurgatzen dituzte isotopo erradioaktiboak eratuz eta bat-bateko gamma izpiak igorriz. Irradiatutako kantitatearen arabera, jakin dezakegu zein diren materiala osatzen duten elementuak eta zein kantitatean aurkitzen diren. Metodo hori oso erabilia da medikuntzan eta biologian, izan ere, organismo batek dituen elementuak eta haien kontzentrazioak zehaztu daitezke eta horrela gaixotasunen zergatia aurkitu.
- Disko gogorren eraketa: [6]Neutroiek duten propietate magnetikoari esker, oso erabiliak dira hainbat aparatu elektronikoren atalak egiteko, batez ere ordenaguailuen disko gogorrak. Iman moduan jardutean, disko gogorren ezaugarriak hobetzen dituzte, informazioa biltegiratzeko lekua handituz eta gainera informazio hori maneiatzeko (jaso, bidali, aldatu...) behar duen denbora txikituz.
Trilloko zentral nuklearra (Guadalajara, Espainia) - Energiaren sorrera eta biltegiratzea: "Neutroi-Iturriak" atalean azaldu den bezala, neutroiak lortzeko prozesuan energia kantitate handia lortzen da eta beraz energia eratzeko aplikazioa oso erabilia da. Neutroien propietateaz baliatuz energia sortzen duen metodo ezagunena eta baita erabilena ere, energia nuklearra da. Hala ere, partikula azpiatomiko horiek energia berriztagarri eta garbietan garrantzi handia dute. Alde batetik, hidrogenoaren deuterio eta tritio isotopoen arteko talkaren bidez energia lortu daiteke era ez kutsakor batean eta bestetik, panel fotovoltaikoetan eta zentral eolikoetan ekoizten den energia biltegiratzeko gai dira.
Erreferentziak
- ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-06).
- ↑ Fisika eta Kimika. edebe, 240-241 or. ISBN 9788481189377..
- ↑ (Ingelesez) «Neutron | subatomic particle» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-11-16).
- ↑ «Inicio - CSN» www.csn.es (Noiz kontsultatua: 2019-11-16).
- ↑ «Revista Ingenio Libre» www.unilibre.edu.co (Noiz kontsultatua: 2019-11-16).
- ↑ (Gaztelaniaz) Elvira, Antonio Ruiz De. ¿Qué se puede hacer con los neutrones? | El Cultural. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
https://energia-nuclear.net/que-es-la-energia-nuclear/atomo/neutron