Lankide:Julen Leturiondo/Proba orria
Buginesea edo Bugisa Indonesiako hegoaldean hitz egiten den hizkuntza bat da. Aldi berean, etnia bat da. Eta izen berdina hartzen du bere hizkuntzak. Batez ere, Sulawesiko hegoaldean. 2000. urtean egindako errolda baten arabera, bost milioi hiztun ditu.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Buginesa, Bugis[1] bezala ezaguna, hego-indonesiako hiru etnietako bat da. Zehazki, Sulawesiko[2] uharteetan. Buginestarrak Buginesa dute hizkuntz nagusitzat. Bugines hitza Bahasa Bugis[3] hitzaren ondorioa izan zen, Malayen sortua. Buginesez Basa Ugi esaten zaio, aldiz, Bugistarrek To Ugi. Ugi Txinako lehen erregearen izena zen, aintzinan Bugis Erreinuarena zena, La Sattumpugi. Beraz, To Ugik honako hau esan nahi du "La Sattumpugiren jarraitzaileak". Buginesen filosofia oso zehatza izan da beti, eta nahiko finkatuta dago fanatismoa euren egunerokotasunean.
Oso gutxi idatzi da hizkuntza honen inguruan, beraz oso gutxi ikertu izan da. Lehenengo aztarnak Sureq Galigo izeneko mitoan[4] agertzen dira. Bugisak 18 eta 20. mendeen artean idatzitako eskuizkriboan[5][6].
Buginesaren beste iturri bat, Lontara[7] idazkia da.
Sailkapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Buginesak Hego-Sulawesi azpitaldean sailkatzen da, Austronesiar hizkuntzen barne.
Banaketa geografikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gehingo hiztunak (3 milioi inguru) Hego-Sulawesin kokatzen dira. Halere, badaude hiztun talde txiki batzuk geografikoki banatutak, hala nola: Java uhartean, Samarindan, Sumatrako ekialdean, Sabahko ekialdean, Malay Penintsulan, Malaysian eta Hego-Filipinetan. Bugisen diaspora hau 17. mendeko migrazioaren ondorioa da.
Fonologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Buginesak sei bokal erabiltzen ditu: a, e, i, o, u eta ə.
Jarraian dagoen taulak, kontsonanteen fonologia aurkezten digu.
| Labial | Dental | Palatal | Velar | Glottal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | voiced | [m] | ᨆ | [n] | ᨊ | [ɲ] | ᨎ | [ŋ] | ᨂ | ||
| Prenasalized cluster | [mp] | ᨇ | [nr] | ᨋ | [ɲc] | ᨏ | [ŋk] | ᨃ | |||
| Plosive | voiced | [b] | ᨅ | [d] | ᨉ | [ɟ] | ᨍ | [g] | ᨁ | ||
| voiceless | [p] | ᨄ | [t] | ᨈ | [c] | ᨌ | [k] | ᨀ | [ʔ] | * | |
| Fricative | [s] | ᨔ | [h] | ᨖ | |||||||
| Rhotic | [r] | ᨑ | |||||||||
| Approximant | [w] | ᨓ | [l] | ᨒ | [j] | ᨐ | |||||
Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| A: | ᨄᨘᨑᨊᨗᨀᨚ | ᨆᨙᨋ? | |
| pura-ni-ko | manre | ||
| have + [perfective (ᨊᨗ)] + you | eat |
| B: | ᨉᨙᨄ | |
| deq-pa | ||
| not + [conditional (ᨄ)] |
Idazkera-sistema[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Dialekto eta subdialektoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zenbakien zerrenda[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| 1 | ᨔᨙᨉᨗ | seqdi |
| 2 | ᨉᨘᨓ | duwa |
| 3 | ᨈᨛᨒᨘ | təllu |
| 4 | ᨕᨛᨄ | əppaq |
| 5 | ᨒᨗᨆ | lima |
| 6 | ᨕᨛᨊᨛ | ənnəŋ |
| 7 | ᨄᨗᨈᨘ | pitu |
| 8 | ᨕᨑᨘᨓ | aruwa |
| 9 | ᨕᨙᨔᨑ | asera |
| 10 | ᨔᨄᨘᨒᨚ | sapulo |
| 20 | ᨉᨘᨓᨄᨘᨒᨚ | duwa pulo |
| 30 | ᨈᨛᨒᨘᨄᨘᨒᨚ | təllu pulo |
| 40 | ᨄᨈᨄᨘᨒᨚ | pata pulo |
| 50 | ᨒᨗᨆᨄᨘᨒᨚ | lima pulo |
| 60 | ᨕᨛᨊᨛᨄᨘᨒᨚᨊ | ənə pulona |
| 70 | ᨄᨗᨈᨘᨄᨘᨒᨚ | pitu pulo |
| 80 | ᨕᨑᨘᨓᨄᨘᨒᨚᨊ | aruwa pulona |
| 90 | ᨕᨙᨔᨑᨄᨘᨒᨚᨊ | asera pulona |
| 100 | ᨔᨗᨑᨈᨘ | siratu |
| 1000 | ᨔᨗᨔᨛᨅᨘ | sisəqbu |
| 10,000 | ᨔᨗᨒᨔ | silasa |
| 100,000 | ᨔᨗᨀᨚᨈᨗ | sikoti |
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Christian., Pelras,. (1996). The Bugis. Blackwell Publishers ISBN 0631172319. PMC 33207980. (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ (Ingelesez) Volkman, Toby Alice. (2001). Sulawesi: Island Crossroads of Indonesia (Passport's regional guides to Indonesia). McGraw-Hill Contemporary, 243 or. ISBN 978-0844299068..
- ↑ (Ingelesez) Bugis: Webster's Timeline History, 1667 - 2007. , 24 or. ISBN B003M2WVTQ..
- ↑ (Ingelesez) Arnold, Wayne. (2004-04-07). «Robert Wilson Illuminates Indonesian Creation Myth» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ (Ingelesez) Rothstein, Edward. (2005-07-15). «A Sacred Epic and Its Gods, All Struggling to Survive» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ (Ingelesez) «La Galigo manuscript - UNESCO heritage – digitally available» Leiden University (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ (Ingelesez) Abidin, Andi Zainal. (1971). Notes on the Lontara' as Historical Sources. Southeast Asia Program Publications at Cornell University, 14 or. ISBN 10.2307/3350664..