Lankide:Saioazabalaa/Proba orria

Justiziaren balantza

Justizia oinarrizko printzipio filosofikoa, juridikoa eta morala da: printzipio horren arabera, giza ekintzak onartu edo baztertu egin behar dira, moralaren (ongiaren), zuzenbidearen, bertutearen edo portaeren judizioko beste edozein arauren arabera duten merituaren arabera. Justizia irismen unibertsaleko printzipioa bada ere, bidezkotzat jotzen dena asko aldatzen da kulturen arabera. Justizia, askotan, gizarte bizitzarako eta zibilizaziorako funtsezkotzat jotzen den ideal bat da. Estatu baten barruan, "Justizia" erakunde multzo bat da (polizia, auzitegiak, kartzelak…), legearen erresuma inposatzen duena, printzipio filosofikoarekin beharrezko loturarik gabe. Indarrean dagoen agintaritzaren legeak errespetarazteko funtsezkotzat jotzen da, zilegi izan ala ez. Suposatzen da justiziak legea errespetatzen ez duen edonor zigortzen duela legeak irakastea helburu duen zigor batekin, eta batzuetan besteei, ondare pribatu, komun edo ingurumenari egindako akatsak konpontzen laguntzea helburu duen zigor batekin.

"Justizia, balio politiko gisa, zerrenda guztien erdigunean agertzen da. Justizia ez da gobernariek soilik izan behar duten balioa. Justizia da edozein instituziok edo pertsonak izan behar duen balioa. Justizia da erabiltzen den arrazoi nagusietako bat autoritate politikoa justifikatzeko, izan ere, autoritate politikoak justizia bermatu behar du."

Definizioak

Etimologia

Zuzenbide erromatarra, historiako lehen justizia-instituzionalaren sortzailea, hitzaren jatorri linguistikoa ere bada. Latinez, «justizia» «justitia,ae» esaten da (hizkuntza horretan «iustitia» idatzita), «justus» hitzetik datorren sustantibo femeninoa, «zuzenbidearekin bat» esan nahi duena, eta «jus - juris» «eskubidea» duena.

Horrez gain, zenbait egile erro etimologiko horrekin ados ez daudenez, horri buruzko iritzi ezberdinak agertzen dira: alde batetik, erroa esanahi eta jatorri erlijiosoa duten beste izen batzuekin lotzen da: iurare, iovis edo jupiter, edo iuramentum, eta horregatik uste dute erromatarrek eskubidea eta justizia jainkotasunaren opari zirela. Hala ere, erromatarrek ezin hobeto bereizten zituzten eremu juridikoa (ius) eta erlijiosoa edo morala (fas). Beste egile batzuk, yoh erro sanskritotik etortzearen alde egiten dute, jainko batetik edo sakratu batetik datorren bezala; beste batzuk, yu erro sanskritotik datorrela uste dute, "Derrigorrezko lotura" batekin lotzen dena.

Kontzeptu polisemikoa

Funtsean, justizia polimorfoa da, garai eta zibilizazioen araberakoa.

Antzinako mendebaldeko filosofiarentzat justizia batez ere balio morala da. "Justizia morala" besteekiko errespetua eta ekitatea uztartzen dituen jokabidea litzateke. Jarrera hori, giza kontzientzian sortzetikoa dela uste dena, "Justiziaren zentzu" baten jatorria izango litzateke, balio unibertsala, gizakiari erabakiak eta ekintzak ebaluatzeko eta epaitzeko gai egingo liokeena, bere buruarentzat eta besteentzat.

Justiziaren nozioa, batetik, moral eta juridikoa da. Baina kontzeptua kulturala ere bada, eta haren aplikazioak ohiturak, tradizioak, gizarte-egiturak eta errepresentazio kolektiboak kontuan hartuta aldatzen dira. Filosofian, justiziak beste kontzeptu batzuetara jotzen du, hala nola askatasuna, berdintasuna, ekitatea, etika, bake soziala, etab. Oro har, justizia bere zentzu moralean eta zentzu juridikoan bereizten da. Zentzu moralaz ari garenean legitimitateaz hitz egiten dugu, eta zentzu juridikoaz ari garenean, aldiz, legezkotasunaz.

Tipologia

Justizia kontzeptua antzinatik aztertzen da Europan.

Askotariko sailkapenak proposatu ziren, justiziaren jatorriaren, asmoaren edo aplikazio-bitartekoen arabera. Justizia gizabanakoak babesteko izango da? Gizarteak babesteko? Nork sortzen du justizia? Kriminala zigortu behar da? Filosofoek bezainbeste galdera egin zituzten.

Baina, justiziaren kontzeptua aplikatzen duen gizartearen araberakoa denez, ez dago adostasuna lortu duen sailkapenik.

Antzinako justizia: zuzenbidea eta morala

Gizakiaren historian ezagutzen den lehen epai judiziala sumertar garaikoa da. Justizia, legea eta etika funtsezko kontzeptuak izan ziren Sumer zaharrean. Horrela, bada, bizitza ekonomiko eta sozial sumertarra biziki barneratuta zegoen justiziaz. Geroago, Antzinaroan, justizia bi kontzeptu ezberdinen artean bereizi zen: zuzenbidea eta morala. Justizia-morala edo Diké-a (Δίκη), justizia legal edo zuzenbidetik bereizten da, erromatarrek, erromatar zuzenbidearen bidez egiten zuten bezala.

Greziarrentzat, bidezkoa dikaion da ("Diké" hitzetik eratorria, justizia). Justizia bertute bat da, eta ez arau bat. Bidezkoena da besteekiko harremanetan ezarri behar duguna. Bidezkoa dena Hiriko kideen arteko berdintasuna eta ekitatea da. Platonentzat, bada analogia bat, funtsezko lotura bat arimako justiziaren eta hiriko justiziaren artean. Giza arimaren atal ezberdinen arteko harmonia nagusitzeak, hirian harmonia nagusi izatea ahalbidetzen du. Ez dago bidezko hiririk gizon zuzenik gabe.

Antzinako Erroman, kontzeptua aldatu egiten da, Diké-ak, zuzenbidearen kontzepzio erromatarrari bide ematen dio ("Jus, juris"). Orduan, justiziaren helburua, erromatarren eta beste nazio batzuetako hiritarren eskubideak babestea izaten hasten da.

Justizia modernoa

Erdi Aroan, justiziaren azterketa sistematizatu egiten da, eta mota desberdinak definitzen dira

Santo Tomas Akinokoak justiziaren ikusmolde moralari ekiten dio Mendebaldean: "Justizia da bakoitzari bere eskubidea ematen dion xedapena, betiereko eta etengabeko borondatearena" . Justizia bi justizia mota nagusitan banatzen da: Justizia orokorra (edo legala) deiturikoa, batetik, eta justizia partikularra bestetik. Justizia moten arteko ezberdintasunak oso zorrotzak dira gaur egungo pentsamenduan.

Oinarrizko ezaugarriak

Justiziak zerikusia dauka berdintasunarekin edo uniformetasunarekin, baita zigor/sari edo meritu/sari bikoteekin ere. Justinianok zioen, pertsona bakoitzari dagokiona emateko, ahalegin konstantea eta irakunkorra dela justizia. Justizia, bada, erregela, arau edo lege batzuen bitartez adierazten da. Erregela, arau eta legeek bermatzen dute nolabaiteko uniformetasuna edo berdintasuna (hori da, hain zuzen, Justinianok aipatutako al¡halegin konstantea eta iraunkorra). Legeak, ez baldin badago kasurako desberdintasun aipagarririk inplikatzen du berdintasun mota bat.

Justizia zigor/sari edo meritu/sari bikoteei lotzen zaien neurrian, proportzionaltasuna (bakoitzari dagokiona) lehenesten da. Alegia, baldin badago zer edo zer desberdintasuna justifikatzen duena, orduan desberdintasun hori proportzionala izango da zer edo zer horren arabera. Eman dezagun, lan orduen arabera soldaten arteko aldea dagoela. Orduan, soldaten arteko aldea lan orduekiko proportzionala izango da.

Justizia motak

Bi justizia mota nagusi bereizten dira. Batetik, trukatze justizia; “zer jasotzen dut nire lanaren truke?” galderari erantzuten diona besteak beste. Bestalde, banatze justizia dugu. Bigarren honek “nola banatu behar dira ondasunak eta zeren arabera” galderari erantzutzen dio.

Atal honetan bigarrenean zentratuko gara, banatze justizian.

Banatze justizia

Gaur egun, jabetzari dagozkion bi eredu nagusi daude. Batetik, merkatu librearen eredua, eta bestetik, Karl Marx eta Friedrich Engelsekin lotzen den eredua. Horiek azaldu baino lehen, aipatzekoa da, politikagintzan muturreko bi proposamen horien arteko eztabaida garrantzitsua izan dela, eta erdibidean kokatzen diren proposamenak ere egin direla: hain librea ez den merkatu librea, hain zorrotza ez den planifikazioa... .

Merkatu librearen eredua

Merkatu librearen eredu garbiak lau ezaugarri nagusi izango lituzke:

1. Lurraren lehengaien eta bestelako ondasunen jabegoa gizabanakoen eta enpresen esku dago, eta sistemak jabegoa babesten du.
2. Ondasunak ekoizten dira, premiak asebetetzeko baino, etekinak lortzeko.
3. Ondasunen banaketak borondatezko trukaketen bidez egiten dira eskaintza-eskariaren legeak arautatuko merkatuan.
4. Edonork ekoiztu eta saldu dezake edozein produktu.

Merkatu librea askatasuna (zentzu negatiboan) oinarritzat hartzen duen ondasunen mugimenduan datza. Mendebaldeko gizartean merkatu librearen eredu garbiaren hurbiltzen den sistema batean murgildurik bizi gara.

Kritikak

Merkatu librearen sistema kritikatzen dutenen arabera, merkatu librea xahutzailea da, bai eta esplotazailea eta desberdintasun ikaragarrien sortzailea ere. Horregatik diote sistema hau injustua dela. Eskuarki, merkatu librearen aldeko aldarrikapena aukera-berdintasun formalaren aldarrikapenarekin batera egiten da. Oro har, merkatu librearen aldekoek pentsatu ohi dute merkatu libreak onurarik handienak ekarri dituela: besteak beste, ongizaterik handiena ekarri du merkatu libreak bestelako sistemekin alderatuta.

Askatasuna murrizten duen sistema planifikatua

Karl Marx eta Friedrich Engelsekin lotzen den sistema mota hau, merkatu librearen ereduaren beste muturrean kokatzen da. Eredu hau, askatasuna (zentzu negatibo horretan) murrizten duen sistema goitik behera planifikatua da.

Hauek dira bere ezaugarri nagusiak:

1. Herriaren izenean, autoritate politikoak edo estatuak lehengaien eta ondasunen jabegoaren kontrola dauka.
2. Ondasunak ekoizten dira, ez etekinak lortzeko, premiak asebetetzeko baizik .
3. Ondasunen banaketa planifikaturik dago .
4. Autoritate politikoak erabakitzen du nork ekoiztu behar duen ondasun jakin bat, eta zenbat ekoiztu behar duen.

Justiziaren filosofia

Filosofia moralari eta etikari dagokie justizia ikuspegi filosofikotik aztertzea. Horietan, justizia gisa definitzen da borondatean datzan bertute kardinala, zeinaren bidez pertsona bakoitzak berea emateko joera duen, dela banaka, dela gizarte gisa, edo dela pertsona-talde gisa, gizarteko kide gisa. Definizio hori hobeto ulertzeko, zenbait azalpen egin behar dira:

• Justizia bertute bat da eta "bertute eta ohitura ororen berezkoena bere ekintzetara irmo eta iraunkorki makurtzen den joera izatea da".
• Justizia, adierazi den bezala, bertute kardinal bat da, bertute nagusi bat, bere gainean baitatza pertsonaren bizitza morala.
• Borondatean datzan bertute bat da, hau da, "apetitu arrazionalean", Santo Tomas Akinokoak adierazten duen bezala; ez da zuzena zuzentasuna "ezagutzen" duena, zuzen diharduena baizik
• Bertute bat da, zeinean, bakoitzari berea ematean, objektibotasuna nagusitzen den.

Justiziari buruzko teorizazioa

Justizia ez da gizateriari gauzak eman edo banatzea, baizik eta gauza hori norena den erabakitzen jakitea, zuzenbidez. Justizia etikoa, ekitatea eta zintzotasuna da. Bakoitzari dagokiona emateko borondate etengabea da. Jokabidea gobernatzen duen eta besteen eskubideak errespetatzera behartzen gaituen zuzentasun-erreferentea da.

Beste azterketa-maila bat da justizia eskubideen balio eta helburu gisa ulertzea (bertute subjektibo gisa baino gehiago), eta Norberto Bobbiok dioen bezala horrela uler dezakegu:: «Eskubide deritzogun bizikidetza-teknika horretara jotzen duten balio, ondasun edo interesen multzoa». Hala ere, zuzenbideak babestutako ondasun juridikoari dagokionez, hau da, arau juridikoek babestutako baldintzen multzoari dagokionez, erabateko ikuspegi iusnaturalistatzat har daiteke, non eskubide oro bidezkoa den eta, bidezkoa ez bada, ez den eskubidea. Baina ikuspegi iuspositibistatik, eskubidea justiziaren baldintza da (sine qua non), eta, aldi berean, hori eskubidea baloratzeko neurria da; beraz, esan dezakegu eskubide positibo jakin bat «zuzena edo bidegabea» izan daitekeela justiziaren ideal subjektibo baten arabera.

Bertute guztiak justiziaren baitan daude.Azken batean, benetako justizia bakoitzari berea ematea da, edo, bestela, gizabanako bati berea beste bati ematera behartzea, hori zuzenbidearen zientziaren printzipioetan oinarrituta, eta hori inoren aurrean inolako bereizkeriarik egin gabe eta inolako lehentasunik erakutsi gabe egin behar da, pertsona guztiak berdin tratatu behar baitira, justizia bete-betean aplikatzeko moduan egon ahal izateko.

John Rawls

Rawls 1958an hasi zen nabarmentzen, “Justizia ekitate gisa” izeneko joko-aldaketaren dokumentua argitaratzean. Lehen argitalpen garrantzitsua ez zen arren, Humeren kritikaren ondorioz ahultzen ari zen gizarte-kontratuaren teoria berraztertu zuen, eta utilitarioek eta pragmatikoek iraindu egin zuten. Hala ere, Rawls-ek bertsio kantiarra defendatu zuen. Honek, liburu bertsio oso garatu batera eraman zuen, Theory of Justice, 1971n argitaratua; seguru asko, aurreko mendearen bigarren erdian argitaratutako filosofia amerikarreko libururik garrantzitsuena.

Pertsonak "hasierako egoera" hipotetiko batean irudikatzeko eskatzen digu, berak "jatorrizko posizioa" deitzen duena (Hobbesen "naturazko egoerari" edo "izaera naturalari" dagokiona, baina argi eta garbi ez da inolako gertaera historiko edo aurre-historiko gisa aurkezten). Honek, harrigarriki, Rawlsek "ezjakintasunaren-estalkia" deitzen duena du ezaugarri, norberekoikeriaren eragina minimizatzeko diseinatutako gailu bat, bidezkoa litzatekeena zehazteko ahaleginean. Horrela, biltzarra egiten da, gizartean norberak duen kokapena ezagutu gabe.

Egoera horretatik abiatuz, Rawlsen arabera, justizi-printzipio hauek finkatuko liratezke:

1. Gizarteko kide bakoitzari eman behar zaio oinarrizko askatasunen multzo ahalik eta zabalena (adierazpen askatasuna, kultu-askatasuna,... baita askatasun politikoari lotzen zaizkionak ere: bozkatzeko eskubidea...).
2. Berdintasunaren printzipioa. Printzipio horren arabera, edozein gizarte kokapenetara, baita gizarte maila altuenera ere, iristeko aukera-berdintasunak egon behar du.
3. Desberdintasunaren printzipioa. Bigarren printzipioak ez dakar norbanakoen arteko berdintasuna diru sarreretan edo ondasunetan. Baina, hirugarren printzipio honen arabera, desberdintasun horiek justifikatzen dira, txiroenen eta pobreenen hobe beharrez erabiltzen badira.

Rawlsen oinarrizko intuizioa da printzipio horiek norberaren arriskua minimizatzen dutela.