Poluitzaile organiko iraunkor
Poluitzaile organiko iraunkorrak (POP) prozesu kimiko, biologiko eta fotolitikoen bidez degradazioa jasateari erresistentzia erakusten dioten konposatu organikoak dira. Toxikoak dira eta gizakien osasunean eta ingurumenean eragin negatiboa dute mundu osoan. Haizeak eta urak garraia ditzaketenez, herrialde batean sortutako POP gehienek pertsonei eta basabizitzari eragin diezaiekete, erabiltzen eta askatzen diren tokitik urrun[1][2].
Poluitzaile Organiko Iraunkorrei buruzko Stockholmeko Hitzarmenean, 2001ean egindakoan, nazioarteko komunitateak poluitzaile organiko iraunkorrek giza osasunean eta ingurumenean duten eragina aztertu zuen, haien ekoizpena ezabatzeko edo modu eraginkorrean murrizteko asmoz.
POP gehienak pestizidak edo intsektizidak dira, eta batzuk disolbatzaileak, farmazia-produktuak eta produktu kimiko industrialak ere badira. POP batzuk modu naturalean sortzen diren arren (esatebaterako. sumendietakoak), gehienak gizakiak fabrikatutakoak dira[3]. Stockholmeko Hitzarmenean identifikatutako POP nagusiak hauek dira: aldrina, klordanoa, dieldrina, endrina, heptakloroa, hexaklorobentzenoa, mirexa, toxafenoa, PCB, DDT, dioxinak eta dibentzofurano polikloratuak. Harrezkero, ordea, kutsatzaile organiko iraunkor berri asko gehitu dira, adibidez, azido perflurosulfonikoa (PFOS).
Ondorioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]POPak konposatu organiko halogenatuak izan ohi dira, eta, beraz, lipidoetan erraz disolbatzen dira. Hori dela eta, gantz-ehunetan biometatzen dira. Konposatu halogenatuek ere egonkortasun handia dute, hidrolisirako eta degradazio fotolitikorako C-Cl loturen erreaktibotasunik ezak islatzen duena. Konposatu organikoen egonkortasuna eta lipidozaletasuna, askotan, beren halogeno-edukiarekin erlazionatzen dira, eta, beraz, konposatu organiko polihalogenatuak bereziki kezkagarriak dira.
Ingurumenean dituzten eragin negatiboak bi prozesuren bidez gauzatzen dituzte: distantzia luzeko garraioa, jatorritik urrun bidaiatzeko aukera ematen diena, eta biometaketa, konposatu kimiko horiek arriskutsuak izan daitezkeen mailara eramaten dituena. POPak osatzen dituzten konposatuak ere PBT (iraunkorra, biometagarria eta toxikoa) edo TOMP (mikrokutsatzaile organiko toxikoak) gisa sailkatzen dira.
Sakabanaketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]POPak fase gaseosoan sartzen dira giro-tenperatura jakin batzuetan, eta lurretatik, landaretzatik eta ur-masetatik atmosferara lurruntzen dira, airean dauden deskonposizio-erreakzioei aurre eginez, berriro metatu aurretik distantzia luzeak bidaiatzeko. Horren ondorioz, POPak erabili edo emititu ziren eremuetatik urrun metatzen dira; zehazki, POPak inoiz produzitu edo usatu ez diren inguruneetan, hala nola Antartikan eta Zirkulu Artikoan[1].
POPak lurrun gisa egon daitezke atmosferan edo partikula solidoen (aerosolen) gainazalari lotuta. Distantzia luzeko garraiorako faktore erabakigarri bat aerosoletan adsorbatutako POP baten frakzioa da. Adsorbatuta, fotooxidaziotik babestuta daude hots,. fotolisi zuzenetik eta OH erradikalen edo ozonoaren bidezko oxidaziotik[4].
POPek disolbagarritasun txikia dute uretan, baina partikula solidoek erraz harrapatzen dituzte, eta fluido organikoetan (olioetan, koipeetan eta erregai likidoetan) disolbagarriak dira. Polutzaile organiko iraunkorrak ez dira erraz degradatzen ingurumenean, egonkorrak direlako eta deskonposizio-tasan txikiak dituztelako. Distantzia luzeko garraio-ahalmen hori dela eta, POP ingurumen-poluzioa zabala da, baita POPrik inoiz erabili ez diren eremuetan ere, eta ingurune horietan egongo da degradazioarekiko erresistentziaren ondorioz ezarritako murrizketen ondoren urte batzuk igaro ondoren[5].
Biometaketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]POPen biometaketa lipido-disolbagarritasun handiko konposatuekin eta organismo bizien gantz-ehunetan, giza ehunak barne, denbora luzez metatzeko gaitasunarekin lotu ohi da. Produktu kimiko iraunkorrek kontzentrazio altuagoak izateko joera dute eta polikiago ezabatzen dira.
Metaketa edo biometaketa dietetikoa POPen beste ezaugarri bereizgarri bat da; izan ere, POPak elikatze-katean zehar mugitzen dira, haien kontzentrazioa handitzen dute organismoen ehun jakin batzuetan prozesatu eta metabolizatu ahala. Animalien traktu gastrointestinalak irentsitako produktu kimikoak kontzentratzeko duen gaitasun naturalak, lotuta POPak metablizatzeko zailtasunarekin eta izaera hidrofobikoarekin, konposatu horiek biometaketarako gaitasun handia izatea eragiten dute[6]. Beraz, POPek ingurumenean ez ezik, biometatzen dituzten animaliengan ere irauten dute, ingurumenean duten kontzentrazioa eta toxikotasuna handitzen delarik. Kontzentrazioaren gorakada honi biomagnifikazioa deitzen zaio, non elikatze-kateko organismo altuenek POP pilaketa handiena duten. Biometaketa eta distantzia luzeko garraioa dira POPak baleak bezalako organismoetan pilatu ahal izateko arrazoia, baita Antartika bezalako urrutiko eremuetan ere[7].
Osasun-kalteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]POParen eraginpean egoteak garapen akatsak, gaixotasun kronikoak eta heriotza eragin ditzake. Batzuk IARCen iritziz kartzinogenoak dira, ziurrenik bularreko minbizia eragiten dutelarik. POP asko ugaltze-sisteman, nerbio-sistema zentralean edo immunitate-sisteman nahaste endokrinoak eragiteko gai dira[8]. Pertsonak eta animaliak POPren eragina izaten dute dietaren bidez, lanbiearen ondorioz edo umetokian hazten ari diren bitartean. Dena dela gizakiongan esposizioaren % 90 baino gehiago animalia-produktuetatik eratorritako elikagaietatik dator, gantz-ehunetako biometaketaren ondorio. Oro har, POP kontzentrazioak giza ehunetan gora egiten du adinean aurrera egin ahala, eta altuagoak izaten dira emakumeengan gizonengan baino[9].
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b Egoitz, Etxebeste Aduriz. (2017-02-16). «Poluzio-maila altua aurkitu dute itsasoaren sakonenean» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ «Berezi@ Kutsazaile Organiko Iraunkorrak - ELIKA 2012» ELIKA Seguridad Alimentaria 2012-07-31 (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ El-Shahawi, M. S.; Hamza, A.; Bashammakh, A. S.; Al-Saggaf, W. T.. (2010-03-15). «An overview on the accumulation, distribution, transformations, toxicity and analytical methods for the monitoring of persistent organic pollutants» Talanta 80 (5): 1587–1597. doi:. ISSN 0039-9140. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ Raff, Jonathan D.; Hites, Ronald A.. (2007-08-29). «Deposition versus Photochemical Removal of PBDEs from Lake Superior Air» Environmental Science & Technology 41 (19): 6725–6731. doi:. ISSN 0013-936X. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ (Ingelesez) US EPA, OITA. (2014-04-02). «Persistent Organic Pollutants: A Global Issue, A Global Response» www.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ Yu, George W.; Laseter, John; Mylander, Charles. (2011). «Persistent Organic Pollutants in Serum and Several Different Fat Compartments in Humans» Journal of Environmental and Public Health 2011: 1–8. doi:. ISSN 1687-9805. PMID 21647350. PMC PMC3103883. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ Remili, Anaïs; Gallego, Pierre; Pinzone, Marianna; Castro, Cristina; Jauniaux, Thierry; Garigliany, Mutien-Marie; Malarvannan, Govindan; Covaci, Adrian et al.. (2020-12-01). «Humpback whales (Megaptera novaeangliae) breeding off Mozambique and Ecuador show geographic variation of persistent organic pollutants and isotopic niches» Environmental Pollution 267: 115575. doi:. ISSN 0269-7491. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ Cheek, A O; Vonier, P M; Oberdörster, E; Burow, B C; McLachlan, J A. (1998-02). «Environmental signaling: a biological context for endocrine disruption.» Environmental Health Perspectives 106 (suppl 1): 5–10. doi:. ISSN 0091-6765. PMID 9539003. PMC PMC1533276. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).
- ↑ Vallack, Harry W.; Bakker, Dick J.; Brandt, Ingvar; Broström-Lundén, Eva; Brouwer, Abraham; Bull, Keith R.; Gough, Clair; Guardans, Ramon et al.. (1998-11-01). «Controlling persistent organic pollutants–what next?1» Environmental Toxicology and Pharmacology 6 (3): 143–175. doi:. ISSN 1382-6689. (Noiz kontsultatua: 2024-08-21).