Pablo Gorosabel historialariaren arabera, Lezoren inguruko lehen idatzizko erreferentzia edo aipamena, Hondarribia herria fundatu zenekoa da. Erreferentzia hau 1203koa da.
Lezo, Hondarribiaren fundaziotik (1203), Hondarribia barruan zegoela esaten du
Zergatik deitzen da Lezo gure herria?
Lezo hitzaren esanahia ez da ezaguna. Askotan euskarazko leize hitzarekin lotu izan da.
Gaskoiek ekarritako abizena ere izan daitekeela esaten da.
Lezoko lehen biztanleak
Bertako biztanleak artzaintzan aritzen ziren, hau da, urtaroaren arabera Jaizkibelgo larreetatik barnealdeko mendietara aldatzen zuten ganadua.
Lezoarrak itsasoarekin interesatzen hasi ziren ondoren eta erromatar garaian portu bat eduki zuten.
Lezon finkatu zen jendearen lehen aztarnak X. mendekoak dira.
Itsasoari lotutako jarduerak, asko garatu ziren. Pasaiako portuaren garrantziari esker lezoarren ogibideak, baxurako arrantza eta balearen eta makailuaren arrantza zen.
Armarria
Nekazal-eremuan baserrian izan zen oinarrizko gunea.
Lezok, XIX.mendean lortu zuen herri izera.
Industrializazioa: XIX.mendean lezoar askok Errenteriako lantegietan topatu zuen lana. 1950az geroztik, herria asko hazi zen karrika eta auzo berri ugari sortu zen, eta baserri asko desagertu ziren.
Lezoko BasilikaHerriko plazan Gurutze Santuaren basilika dago. X. mendekoa da. Lezoko Kristo Santua, basilikaren barruan dago. Euskal herriko irudi erlijiosorik famatuenetarikoa dela esan daiteke, hemengo Kristo Santuak bizarrik ez duelako.
San Joan Bataiatzailearen eliza. XVI. mendekoa.
San Joan BataiatzaileaSan Juan Batailatzailearen eliza Lezoko hirigunean dago, muino txiki baten gainean. XVI. mendearen erdialdean eraiki zuten. Eliza zabala da eta nabe bakarra du. Kanpoan orma lodiak ditu. Gurutzeriak apaingarri bereziak ditu.Hau da Gipuzkoan aurki dezakegun kasu bakarra.
Andreonea etxea. XVII. mendekoa.
Laukizuzen itxurako oina duen jauretxe berezia; teilatuak lau alde ditu, eta goikaldean apaingarri batzuk kono formakoak (dorreak zeuzkatenen antzekoak). Horma guztiak harri landuez eginak daude, solairuak markatzen dituen harri ilarak daude. Fatxada nagusiaren toki hutsetan banaketa berdina dute. Lehen solairuan zertxobait irteten diren bi balkoi txiki daude, landutako burdinezkoak dira. Azken solairuan ateratzen den balkoi bat du, harrizko egitura batzuen gainean dago eta fatxada osoa hartzen du. Erdian XVIII. (18) mendeko ezkutu haundi bat dauka.
Udaletxea. XVII. mendekoa.
UdaletxeaGaur egungo udaletxea 1742an amaitu zuten. Hala ere, XVIII. mendearen erdian kartzela, artxibategia, erizaindegia, bilera aretoa, taberna eta armategia (gutxienez 25 fusil eta beren baionetak) zeuden. Lehen beste eraikin batean zegoen Udaletxea eta bitartean eraikin honetako lanen gastuei aurre egiteko dirua eskatu behar izan zuten.
Harrieskaileta etxea. XVI. mendekoa.
Indio Enea etxea. XVIII. mendekoa.
Jamot Enea Etxea. XVII. mendekoa.
Laukizuzen itxurako oina duen eraikina da. Bi aldeko teilatua du. Hiru solairu dauzka eta fatxadako hutsarte banaketa erregularra da. Fatxada osoa landutako harriz egina dago. Beheko solairua oso aldatua dago, irizpide “errustiko” ez jakin baten arabera.
Jaizkibel mendiko dorreak XIX. mendean gerren lekukoak dira. Sei dorre altxa ziren eta gaur egun bosten aztarnak daude. Dorre guztien oinaren forma hexagonala da, 3,5m neurtzen du alde bakoitzak, bat izan ezik, honek laukiaren forma du. Guztiek bi solairu eta terraza zituzten. Zulo txiki batzuk irekitzen zituzten aireztatzeko eta kanpokoa ikusteko. Harrizko inguruko paretak bakarrik kontserbatzen dira, barrualdea eta erabat hutsa dago .
Darieta-zar "DAITA"
Aintzinako baserria da, gaur egun baserria izaten jarraitzen du. Bi familia bizi dira bertan. Tamaina ertaina du eta oina laukizuzena da. Bi solairu eta ganbara dauzka, teilatuak bi alde ditu. Harri landuaz egindako baserria da. Atea arko baten formakoa du, eta aldeetan egurrezko bi aspilera dauzka. Toki hutsetan landutako markoak daude.
Juan José Sarasola “Lexo” bertsolaria zen. 1867 an jaio zen eta 1952 an hil zen.
Errenterian labe garaietan lan egin zuen, ezkondu zenean Donostiara joan zen, kale garbitzailea bezala lan egin zuen. Bertso asko idatzi zituen, horiekin 50 bat liburu osatu daitezke.
Salamancako unibertsitatean Filología ikasketak egin zituen.
Francoren diktaduraren ondoren Lezoko lehenengo alkatea izan zen 1979-1983 legealdian. Euskal idazleen Elkarteko lehendakaria 1989-1993 artean; hainbat literatur leheiaketatan irabazle gertatu da ipui eta olerki sailetan.
Tomas Garbizu Lezoko musikagilerik garrantzitsuena izan zen. 1901ean jaio zen eta 1989an hil zen. Bere lehen musika irakaslea Jose Gezala izan zen (Lezoko organista). Musika ikasketak Arantzazuko monastegian eta Donostian egin zituen. Zenbait emanaldi egin zituen Artzai Onaren katedrala eta Santa Maria basilikan.
Lezoko musika eskola Tomas Garbizu deitzen da bere omenez.
Elias Salaberria Lezoko margolaria izan zen. 1883an jaio eta 1952an hil zen. Donostiako arte eta lanbide eskolan hasi zituen bere ikasketak. Gerora Madrileko arte ederren eskolara joan zen ikasketa horiek zabaltzeko. Bat-batean hil zen Madrilen San Francisco el Grande elizako sabaiko margolanak berritzen ari zen bitartean.
Jaizkibel mendia 547 metro neurtzen duen mendia da. Hondarribia, Lezo eta Pasaia udalerrien barnean dago.
Jaizkibel mendia kantauri itsasoaren ertzean dago eta oso ezagunak dira bere torreoiak.
Jaizkibel mendia
Mendi hau, babestua dago.14 habitat desberdin daude, hau da, 14 gune daude, eta horietan, animalia desberdinak bizi dira.
Bertako 17 hegazti mota desberdin, hegazti bidaiarien 20 mota desberdin, eta 5 animalia ez hegalari mota sailkatu dira bere belardietan. Horien artean ardiak, zaldiak eta betizuak ikus daitezke. Betizuak Euskal Herriko behi gorri basatiak dira.
Plazatik has gaitezke, bertan Gurutze Sainduaren basilika, Udaletxea eta San Juan Bataiatzailearen parrokia ere bisita daitezke. Plazatik gertu etxe inportanteak ikusi daitezke, adibidez: Arpire-enea, Jamot–enea, Paskual-enea, Kuartela, Zabala-etxea eta Andreone.
Horietaz gain, balio handiko baserri asko daude Lezon. Adibidez:Olatzar, Darieta zar “Daita”.
Jaizkibelen karlisten gerren garaiko bost dorre daude (sei ziren hasiera batean).guztiak zeharkatzen ditu ibilbide honek, Lezotik hasi eta Hondarribiaraino.
Gailurreko lerroari jarraituz Alleru gailurrera (547m) ailegatzen da. Bertako bistak izugarriak dira eta Bidasoako Irun eta Hondarribia modu paregabean ikus daitezke.
Aurrera jarraituz 4.dorrean basoa agertzen hasten da. 4. eta 5. dorreen artean bi trikuharri ikus daitezke, haietako bat Iskulin trikuharria da.
Horra iritsita, bi aukera daude: Hondarribiara jaisten den bidea hartu edo abiapuntura buelta egin Artzainaren Etxetik.2
Inauteriak: Trapujale gose garaietan sortutako pertsonaia da eta inauterietako protagonista da. Trapujale gizon, zaldi eta betizu nahasketa den izakia da.
Maiatzan: Mendekoste jaiak(urte batzuetan ekainean)
Mendekoste jaietan piratetaz mozorrotu eta Zabarre ikusteko aukera izaten dugu. Zabarreri ongi etorria kaian egiten zaio (jendea mozorrotuta etortzea eskatzen da, eta balizko istripuak saihesteko, gurasoek arreta berezia jartzea).
Ekainan
San juan bezpera
Herriko hainbat tokitan, sutzarrak prestatzen dira eta herriko gazteak sutzarraren gainetik salto egin ohi dute.
Euskal jaia
Euskal tradizioak gogoratzeko jaiak dira. Dantzak, kontzertuak eta abar egiten dira. Irailan
Santakruz jaiak: Lezoko jai nagusiak dira.
Abenduan
Santomas: Txistorra jaten dugu baserritarrez jantzita.
Andreone etxea
Harrieskaileta etxea
Indio Enea etxea
Jamot Enea
