Mizo hizkuntza
| Mizo hizkuntza | |
|---|---|
| mizo — Mizo ṭawng | |
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 500.000 (1997) |
| UNESCO sailkapena | 2: kaltebera |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Sino-Austronesian (en)  sino-tibetar hizkuntzak | |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | lus |
| ISO 639-3 | lus |
| Ethnologue | lus |
| Glottolog | lush1249 |
| Wikipedia | lus |
| UNESCO | 1230 |
| IETF | lus |
Mizo (Mizo twang), Sino-tibetar hizkuntzen familiako hizkuntza da. 700.000[1] hiztun ditu, gutxi gorabehera: Mizoak. Indiako Mizoram estatuan, Myanmarrekoa Chin estatuan, eta Bangladesheko Chittagong Hill Tractsen hitz egiten da.
Mizoa Lushaitzat ere ezagutzen da, termino kolokiala, Lusei britaniarrak haien hedapen kolonialan aurkitu zuten lehen herria izan zelako.
Lusei hizkuntzan oinarrituta dago, baina hainbat hitz Mizoren tribu edo klanetik etortzen dira.
Mizoramen hizkuntza ofiziala da, ingelesarekin batera, eta esfortzuak egon dira zortzigarren programako Indiako konstituzioan sartzeko[2].
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizo hizkuntza Sino-Tibetar hizkuntzaren Kuki-Chin adarrean oinarritzen da. Mizoren klanetan hanbat dialekto egon dira, horietatik Lusei dialektoa komunena izan zen, Mizo hizkuntzan eta Kuki pertsonen lingua francan bihurtu zena (Misiolari kristauen erabileragatik).
Beste hizkuntzekiko erlazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sino-Tibetar familiaren beste hizkuntzekin erlazionatuta dago. Kukish hizkuntzarekin hainbat hitz komunean ditu.
Mizoa eta Sino-Tibetar hizkuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Proto-Sino-Tibetar | Mizo hizkuntza | Hmar hizkuntza | Mandarin estadarra(Pīnyīn) | Txinatar ertain goztiarra | Antzinako mandarina | Idatzizko Tibetan | Idatzizko Burmese | Idatzizko Sgaw Karen | Bodo | Tripuri(Kokborok) | Meitei hizkuntrza | Trung | Esanahia |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *tujH | tui | tui | 水(shuǐ) | - | - | - | - | htee | døi | twi/tui | ishing | Ura | |
| *sĭj(H) (? / ś-) | thi | thi | 死 (sǐ) | si' | sjid | shi-ba | se | thee | thøi | thwi/thui | shi | ɕi | Hiltzea |
| *ghāH | khà | kha | 苦 (kǔ) | kʰɔ' | khag | kha | khâ | khá | khá | Kwkha/Kha | kha | Kha(salty) | Mikatz |
| *sĭŋ | thing | thingkung | - | sin | sjin | shing | sac | tháe | - | Bufang/Wafang | - | Egurra/ Zuhaitza | |
| *miǝ̆ŋ | hming | hming | 名 (míng) | mjiajŋ | mjing | ming | mung | mï | - | Bumung/mung | ming | muŋ | Izena |
| *paH | pa | pa | 爸 (bà) | - | - | - | - | pa | afah | Afa/Bupha | ipa | - | Aita |
| *ŋāH | (pa-)nga | panga | 五 (wǔ) | ŋɔ' | ngag | lnga | ŋ̩â | yëh | ba | Ba/Kaiba | manga | pəŋ-ŋà | Bost |
| *rŭk | (pa-)ruk | paruk | 六 (liù) | luwk | ljəkw | drug | khrok | xu | doh | - | taruk | khlu | Sei |
| *nă- | nang | nang | 汝 (rǔ) | - | - | - | - | na | nøng | nung/nwng | nang | nǎ | Zuk |
| *nĭj | ni | ni/sun/nisa | 日 (rì) | - | - | - | - | mu ni/mu | shan | Sal | nì | Eguna/ Eguzkia | |
| *druaŋ | chhung (inside) | sung/sungtieng | 中(zhōng) (middle) | ṭüŋ ṭǜŋ | truŋ truŋs | gźuŋ | ǝtwaŋh | khuh tha | - | - | manung | a3-tuŋ1 (middle) | |
| *tī̆kʷ | tâwk (enough, sufficient) | huntawk | 淑 (shú, shū, chù) | - | - | sdug (pretty, nice) | thǝuk (be worth, have certain value; be lucky) | - | - | - | - | ||
| *[ph]ra | ṭha | ṭha | - | - | - | - | - | ghay | - | Kaham/Chao | pha | - | Jainkoa |
| *chēŋ (be blue, green) | hring (green) | hring | 青 (qīng) (green) | chieŋ | shēŋ | - | - | - | - | ||||
| *ch[ē]t | sât | sat/chan/tan | 切 (qiē, qiè) | chiet | shīt | zed | ćhać | - | - | tandi/Hradi | - | Moztea |
Mizoa eta Birmaniera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
kun (Tolestu), kam (Erreka baten ertza), kha (mikatza), sam (Ilea), mei (Sua), that (Hil), ni (Eguzkia) hnih (Bi) li (Lau) nga (Bost).
Fonologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bokalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizo hizkuntza zortzi tonu eta intonazio ditu bokal bakoitzeko: a, aw, e, i eta u. Tonu eta intonazio horietatik, lau tonu murriztua dute, eta beste laurak tonu luzeak. O bokala, guztiak tonu murriztuaz, amerikar ingelesak duen /oʊ/ diptongoaren ia soinu berdina du. Horrela irudikatu daitezke bokalak[3]:
| Aurrean | Zentrala | Atzean | |
|---|---|---|---|
| Itxita | i [i], [ɨ], [iː] | u [u], [ʊ], [ʊː] | |
| Erdi irekita | e [e], [ɛ], [ɛː] | aw [o], [ɔ], [ɔː] | |
| Irekita | a [ʌ], [a], [ɑ], [ɑː], [ä] | ||
Diptongoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| a-rekin hasita | e-rekin hasita | i-rekin hasita | u-rekin hasita |
|---|---|---|---|
| ai (/aɪ̯/, /ɑːi/ or /ai/) | ei (/eɪ̯/, /ɛi/ or /ɛɪ̯/) | ia (/ɪə̯/ /ɪa/, /ja/ or /ɪa̭/) | ua (/u̯a/ or /ua̭/) |
| au (/aʊ̯/, /ɑːʊ̯/) | eu (/ɛu/, /eʊ/ or /eʊ̯/) | iu (/ɪʊ̯/ or /iw/) | ui (/ɥi/ or /ʔwi/) |
Triptongoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- iai, as in iai, piai
- iau as in riau ruau, tiau tuau etc.
- uai, as in uai, zuai, tuai, vuai
- uau, as in riau ruau, tiau tuau, suau suau
Kontsonanteak[4][aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Ezpainkari | Horzkari | Hobikari | Belar | Glotala | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zentrala | Albokoa | ||||||
| Herskaria | Ahoskabe | p [p] | t [t] | k [k] | h [ʔ]1 | ||
| Hasperen | ph pʰ] | th [tʰ] | kh [kʰ] | ||||
| Ahostun | b [b] | d [d] | |||||
| Afrikaria | Ahoskabe | ch [t͡s] | |||||
| Hasperen | chh [t͡sʰ], [tʃʰ] | ||||||
| Albokari | tl [t͡l] | ||||||
| Alboko hasperena | thl [t͡lʰ] | ||||||
| Flap | ṭ [t͡r] | ||||||
| Alboko flap | ṭh [t͡rʰ] | ||||||
| Frikaria | Ahoskabe | f [f] | s [s] | h [h] | |||
| Ahostun | v [v] | z [z] | l [l] | ||||
| Sudurkaria | Bakun | m [m] | n [n] | ng [ŋ] | |||
| Hasperen | hm [ʰm] | hn [ʰn] | ngh [ʰŋ] | ||||
| Urkari | Bakun | r [r] | l l | ||||
| Hasperen | hr [ʰr] | hl [ʰl] | |||||
| Glotalizatua
(bakarrik bukaeran ateratzen da) |
rh [rʔ] | lh [lʔ] | |||||
Tonua[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizoaren tonu desberdinak aldatu dezakete hitzen esanahia.
A bokalak izan dezaken zortzi tonuak eta intonazioak p-a-n-g letra sekuentzian ikusi daitezke:
- Tonu altu luzea: páng
- Tonu baxu luzea: pàng
- Tonu maximoa: pâng
- Tonu jaitsiera: päng
- Goranzko tonu motza: pǎng
- Beherazko tonu motza: pȧng
- Erdi tonu motza: pang
- Tonu baxu motza: pạng
| Tonu motzak | Tonu luzeak | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erdikoak | Igotzen | Jaisten | Baxuak | Maximoa | Altua | Jaisten | Baxua |
| a | (ǎ / ă) / ả | (ȧ / ã) / ą | ạ | â | á | ä | à |
| o | (ǒ / ŏ) / ỏ / (ó) | ọ / (ò) | |||||
| aw | (ǎw / ăw) / ảw | (ȧw / ãw) / ąw | ạw | âw | áw | äw | àw |
| u | (ǔ / ŭ) / ủ | (ů / ũ) / ų | ụ | û | ú | ü | ù |
| e | (ě / ĕ) / ẻ | (ė / ẽ) / ę | ẹ | ê | é | ë | è |
| i | (ǐ / ĭ) / ỉ | (ĩ) / į | ị | î | í | ï | ì |
Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizoan unitate polisilabikan dauden banakako silabak beren banako esanahia dute. Hizkuntza monosilabikoa da, beste hitzak konposatuak dira.
Hitzen ordena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizoren hitz ordena Objektua-subjektua-aditza. Baina esaldiaren ordena aldatzen bada, Subjektu-aditza-objektu osatzen, ez da esanahia aldatzen eta ez da gaizki hartzen, baina bakarrik egoera batzuetan erabiltzen da.
Aditzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aditz jokoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aditz jokoa jakiteko begiratu behar da itxuragatik eta partikula batzuen eransketagatik.
- ang (etorkizuna)
- tawh (iragana eta iragan burutua)
- mék (denbora progresiboa, orainaldia eta iragana)
- dáwn (etorkizuna)
- dáwn mék (etorkizun hurbila)
Aditzen aldaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mizoren aditzak gehienetan gerundioan erabiltzen dira. Aldaketa hau tihdanglamna deitzen da. Erabili daiteke iraganeko partizipioa.
| Mizo aditza | Tihdanglam (aldatuta) | Esanahia |
|---|---|---|
| ziak | ziah | ziak – idatzi
ziah – idazten, idatzita |
| tât | tah | tât – zorroztu
tah – zorrozten, zorroztuta |
| mà | mâk | mà – dibortziatu
mâk – dibortziatzen, dibortziatuta |
Sustantiboak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ez dago generorik subjektuentzat eta ez daude artikulurik. Atzizki batzuk daude sustantiboak eratzeko aditzekin eta adjektiboekin. Komunenak -na eta -zia atzizkiak dira.
-na atzizkia sustantiboak egiteko aditzekin eta adjektiboekin erabiltzen da. -zia atzizkia adjektiboak izendatzeko erabiltzen da.
Sustantiboen deklinazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Kasua | Desinence | Tonua (ahoskatzea) | Adibideak |
|---|---|---|---|
| Nominatiboa
Akusatiboa Genitiboa |
no change | -
- - |
1. tui
2. nula 3. hmangaihna |
| Ergatiboa | suffix -in for non-proper nouns, 'n for proper nouns | short low pitch for -in | 1. tuiin
2. nulain 3. hmangaihnain |
| Instrumental | short high pitch on -in | ||
| Lokatiboa | suffix -ah | 1. tuiah
2. nulaah 3. hmangaihnaah |
Sustantiboen pluralizazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sustantiboak pluralizatuta daude -te, -ho, -teho eta -hote atzizkien bitartez.
| Izena | Plurala | Esanahia |
|---|---|---|
| mipa | mipate
mipaho |
mipa – gizona
mipate/mipaho – gizonak |
| naupang | naupangte
naupangho |
naupang – umea
naupangte/-ho – umeak |
Izenordain[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Itxura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Izenordainak aske forman eta zikliko itxuran agertzen dira.
| Forma askea | Forma zikliikoa |
|---|---|
| kei(I) | ka (I) |
| keimah (I) | |
| keini (we) | kan (we) |
| keimahni (we) | |
| nang(you, singular) | i (you, singular) |
| nangmah (you) | |
| nangni (you, plural) | in (you, plural) |
| nangmahni (you, plural) | |
| ani (he, she, it) | a (he, she, it) |
| amah (he, she, it) | |
| anni (they) | an (they) |
| anmahni (they) |
Forma askea nabarmentzeko erabiltzen da eta forma ziklikoarekin erabili behar da.
Itxura ziklikoa ere erabiltzen da izenordainaren forma genitiboaz.
Deklinabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Izenordaina | Genitiboa | Akusatiboa | Ergatiboa | |
|---|---|---|---|---|
| Forma ziklikoa | ||||
| ka | ka | mi, min | keimahin=keima'n | |
| kan | kan | min | keimahni-in=keimahnin | |
| i | i | che | nangmahin=nangma'n | |
| in | in | che u | nangmahni-in=nangmahnin | |
| a | a | amah | amahin=ama'n | |
| an | an | anmahni | anmahni-in=anmahni'n | |
| Itxura askea | ||||
| kei | keima | keimah, keimah min | keimahin=keima'n | |
| keimah | keima | keimah, keimah min | keimahin=keima'n | |
| keini | keini | keini, keini min | keini-in=keini'n | |
| keimahni | keimahni | keimahni, keimahni min | keimahni-in=keimahni'n | |
| anni | anni | anni | anni'n | |
| anmahni | anmahni | anmahni | anmahni-in=anmahni'n |
Adjektiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Adjektiboak deskribatzen duten sustantiboaren atzean doaz.
| 1. | naupang | fel | ume ona |
| child | good | ||
| 2. | lehkhabu | chhiartlâk | Liburu atsegina |
| book | readable | ||
| 3. | hmasawnna | chhenfâkawm | Garapen iraunkorra |
| development | sustainable |
Ezekoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Egiten da lo jartzen esaldiaren bukaeran.
| Esaldia | Ezezkoa |
|---|---|
| Lala a lo kal
Lala etorri da |
Lala a lo kal lo
Lala ez da etorri |
| Pathumin paruk a sem thei
Hiru ksei zatitzen du |
Pathumin paruk a sem thei lo
Hiruk ez du sei zatitzen |
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q36147
- ↑ «Mizo language, alphabet and pronunciation» www.omniglot.com (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ (Ingelesez) «Requests to include 38 languages in Constitution pending: Govt» The Hindu 2009-12-01 ISSN 0971-751X. (Noiz kontsultatua: 2019-02-18).
- ↑ «Mizo language explained» everything.explained.today (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
- ↑ «Mizo grammar explained» everything.explained.today (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).