Andeetako zibilizazioak

Andeetako zibilizazioak antzinako gizarte konplexuak izan ziren, Hego Amerikako herri indigenak osatuak. Kontinentearen mendebaldean, Ozeano Barearen eta Amazoniaren arteko kostaldeko eta Andearteko haranetan garatu ziren. Eskualde hori zibilizazioaren sorlekuetako bat izan zen, hau da, gizarte konplexua modu autonomoan sortu zen eremu batzuetako bat, hala nola Mesopotamia eta Mesoamerika. Kultura-gune hori gaur egungo Peru, Bolivia eta Txileko iparraldeko eskualde menditsuetan eta kostaldean zabaldu zen, eta eragina izan zuen Argentinan, Kolonbian eta Ekuadorren. Herri horien iraganaren berreraikuntza arkeologiaren bidez egiten da nagusiki, Espainiako konkistaren garaiaren aurreko kontakizun idatzirik ez dagoelako. Horregatik, etengabeko aurkikuntzek berreraikuntza historiko horren birmoldaketak eragin zituzten^[1].

Munduko alde honetako lehen gizarte konplexu ezagunak, Sechín eta Caral, K.a. 4. milurtekoan sortu ziren, egungo Peruko erdialdeko kostaldean. K.a. XII. mendean Chavin edo Cupisniqueko kultura kostalde osoan eta erdialdeko Andeetan zabaldu zen, eta, gainbeheraren ondoren, hainbat eskualde-estilo sortu ziren: Paracas, Vicús, Cajamarca, Moche, Recuay, Lima, Pucará, Nazca, Huarpa eta Tiahuanaco.

VII. mende inguruan, Nazca eta Tiahuanacok Huarparen gainean izan zuten eragina, nekazaritzan eta ureztaketan tokiko garapenei gehituta, Huari sortzea ekarri zuen, hiri-estatu handi eta militarizatu gisa, eta Chavinen eraginpean zegoen eskualdearen zati handi batean hedatu zuen bere nagusitasuna, Tiahuanacota hegoaldean izan ezik. X. mendean Huari eta Tiahuanaco erori zirenean, botere politikoa hainbat kultura-estilotako jaurerrietan zatitu zen. Garai hartan, Lambayeque, Chimú, Chancay, Ychsma, Maranga eta Chincha garatu ziren kostaldean, Chachapyoas, Huamachuco, huancak, chancak, collak, Lupaca, Chiribaya eta inken parean. 1438. urtearen inguruan, Pachacuti inkak Inperio inkaikoa gaur egungo Kolonbiaren hegoalderaino eta Argentinako ipar-mendebalderaino hedatzen du. Kultura-ondorengotza luzeak aldaketa latza izan du Espainiaren Konkistarekin XVI. mendean.

Andeetako zibilizazioen lorpen original batzuk laboreen, ureztatze-kanalen, astronomiaren, teknika arkitektonikoen, ehunen eta kontabilitatearen garapenean daude.