Burdinola: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

08:41, 20 apirila 2016ko berrikusketa

Burdinola burdin minerala landu eta burdina lortzen zen antzinako lantegia da.^[1] Euskal Herriko historian garrantzi handiko sektorea izan zen, bereziki XIV. eta XV. mendeetan zehar. Tradizio horren lekuko, euskal mitologian burdingintzari buruzko testigantza ugariak dira. XIX. mendetik aurrera, ordea, Industria Iraultzarekin batera, burdinolen gainbehera hasi zen, burdin lantegi handien garapenarekin batera.

Aurrekari historikoak

Burdin Aroa K. a. 600 urtearen inguruan garatu zen Euskal Herrian. Orduko burdin produktuak armak eta eskuko erremintak ziren, eta horien aztarnak ugariak dira hildakoen gorpuen errautsak gordetzeko trikuharrietan.

Lehen burdinolak: haizeolak

Lehen burdinolak haizeola edo agorrola izenekoak, 3 bider 1 metrokoak eta lur azpikoak. Lehenengo burdinolak mendietan kokaturik zeuden , bertan burdin minerala eta egurrikatza egiteko beharrezkoa zen egurra zeudelako. Haizeola edo agorrola (lehorreko olak) izena hartzen zuten eta mendian eraikitzen ziren harrizko labeak ziren. Gaur egun haietatik aurki daitezkeen zepa izeneko egiturak besterik ez dira, burdingintzaren hondakinak.

Egurrikatzaren errekuntza egokia egiteko airearen injekzioa modu ezberdinetan egiten zen (abearen berezko "tiroa" , hauspoak erabiliz edota tokiko haizea barnealdera bideratuz). Garai hontako aztarna gutxi aurkitzen da Euskalerrian, euri eta haizearen eraginean dauden tokitan eraiki zirenez, hormak behera erori eta desagertu direlako gehienak.

Erdi Aroko burdingintza: zeharrolak

Zeharrolak burdinola hidraulikoak ziren, ibai eta errekako uraren indarraz energia eskuratzen zutenak. Zeharrolak burdin totxo handiak (12-15 arroa bitartean) lantzen zituzten burdinola handiak ziren. ^[1]

Tiraderak

Tiraderak burdinola txikiak ziren, 5 arroa inguruko burdin totxoak lantzen zituztenak, hauek ere uraren indarra erabiliz. ^[1]

Fanderiak

Fanderiak XVIII. mendean sortu ziren burdinola mota bat izan zen. Bertan, ostean landuko zen burdin-xafla eta flaskoak sortzen ziren.

Historia

XIV. mendean hasi zen uraren indarra erabiltzen, mendietatik ibai-ertzeetara mugituz burdinolak. Burdinolen urrezko garaia XVI. mendean izan zen, ontzigintza zibil eta militarraren beharrek eraginda, baina XVII. mendean euren gainbehera hasi zen, ingeles eta suediarren teknologia aurreratuagoei aurre egin ezin zietela. Beste leku batzuetan, inguruko basoen gehiegizko ustiaketak eraman zituen burdinolak desagertzera, basoekin batera burdinolek erabiltzen zuten erregaia (zura) desagertu zelako. Dena den, azken burdinolek XIX. mendera arte iraun zuten.

Monumentu izendaturiko burdinolak

Aurtola burdinola (Aramaio, Araba)
Bankako burdinola (Banka, Nafarroa Beherea)
Etxauzko burdinola (Baigorri, Nafarroa Beherea)
El Pobaleko burdinola (Muskiz, Bizkaia)
Urtubiaga (Ea, Bizkaia)

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c Harluxet Hiztegi Entziklopedikoko sarrera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Burdinola

Wikiliburuetan liburu bat dago honi buruz:
Burdinolak

[harluxet-1] Harluxet Hiztegi Entziklopedikoko sarrera

[1]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|right|300px|'''Burdinola''' batean lanean.]]
-'''Burdinola''' burdin minerala landu eta burdina lortzen zen antzinako lantegia da.<ref name="harluxet">{{eu}}[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=burdinola Harluxet Hiztegi Entziklopedikoko sarrera]</ref>
+'''Burdinola''' burdin minerala landu eta burdina lortzen zen antzinako lantegia da.<ref name="harluxet">{{eu}}[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=burdinola Harluxet Hiztegi Entziklopedikoko sarrera]</ref> Euskal Herriko historian garrantzi handiko sektorea izan zen, bereziki XIV. eta XV. mendeetan zehar. Tradizio horren lekuko, euskal mitologian burdingintzari buruzko testigantza ugariak dira. XIX. mendetik aurrera, ordea, [[Industria Iraultza]]rekin batera, burdinolen gainbehera hasi zen, burdin lantegi handien garapenarekin batera.
-== Motak ==
+== Aurrekari historikoak ==
+Burdin Aroa K. a. 600 urtearen inguruan garatu zen Euskal Herrian. Orduko burdin produktuak armak eta eskuko erremintak ziren, eta horien aztarnak ugariak dira hildakoen gorpuen errautsak gordetzeko [[trikuharri]]etan.
-=== Zeharrolak ===
-Zeharrolak burdin totxo handiak (12-15 [[Arroa (masa-unitatea)|arroa]] bitartean) lantzen zituzten burdinola handiak ziren, uraren indarra erabiltzen zutenak berau lantzeko. <ref name="harluxet"/>
+== Lehen burdinolak: haizeolak ==
-=== Tiraderak ===
+Lehen burdinolak haizeola edo agorrola izenekoak, 3 bider 1 metrokoak eta lur azpikoak. Lehenengo burdinolak mendietan kokaturik zeuden , bertan  burdin minerala eta egurrikatza egiteko beharrezkoa zen egurra zeudelako. ''Haizeola'' edo ''agorrola'' (lehorreko olak) izena hartzen zuten eta  mendian eraikitzen ziren harrizko labeak ziren. Gaur egun haietatik aurki daitezkeen ''zepa'' izeneko egiturak besterik ez dira, burdingintzaren hondakinak.
+Egurrikatzaren  errekuntza egokia egiteko  airearen injekzioa  modu ezberdinetan egiten zen (abearen berezko "tiroa" , hauspoak erabiliz edota tokiko haizea barnealdera bideratuz). Garai hontako aztarna gutxi aurkitzen da Euskalerrian, euri eta  haizearen eraginean dauden tokitan  eraiki zirenez, hormak behera  erori eta desagertu direlako gehienak.
+== Erdi Aroko burdingintza: zeharrolak ==
+Zeharrolak burdinola hidraulikoak ziren, ibai eta errekako uraren indarraz energia eskuratzen zutenak. Zeharrolak burdin totxo handiak (12-15 [[Arroa (masa-unitatea)|arroa]] bitartean) lantzen zituzten burdinola handiak ziren. <ref name="harluxet"/>
+== Tiraderak ==
 Tiraderak burdinola txikiak ziren, 5 [[Arroa (masa-unitatea)|arroa]] inguruko burdin totxoak lantzen zituztenak, hauek ere uraren indarra erabiliz. <ref name="harluxet"/>
-=== Fanderiak ===
+== Fanderiak ==
 Fanderiak [[XVIII. mendea]]n sortu ziren burdinola mota bat izan zen. Bertan, ostean landuko zen burdin-xafla eta flaskoak sortzen ziren.
 == Historia ==
-Lehenengo burdinolak mendietan kokaturik zeuden , bertan  burdin minerala eta,  egurrikatza egiteko beharrezkoa zen , egurra   zeudelako . ''Haizeola'' edo ''agorrola'' (lehorreko olak)   izena hartzen zuten eta  mendian eraikitzen ziren harrizko labeak  ziren.
-Egurrikatzaren  errekuntza egokia egiteko  airearen injekzioa  modu ezberdinetan egiten zen  ( labearen berezko "tiroa" , hauspoak erabiliz edota tokiko haizea barnealdera bideratuz ).  Garai hontako aztarna gutxi aurkitzen da Euskalerrian, euri eta  haizearen eraginean dauden tokitan  eraiki zirenez, hormak behera  erori eta  desagertu direlako gehienak.
 [[XIV. mendea]]n hasi zen uraren indarra erabiltzen, mendietatik ibai-ertzeetara mugituz burdinolak. Burdinolen urrezko garaia XVI. mendean izan zen, ontzigintza zibil eta militarraren beharrek eraginda, baina XVII. mendean euren gainbehera hasi zen, ingeles eta suediarren teknologia aurreratuagoei aurre egin ezin zietela. Beste leku batzuetan, inguruko basoen gehiegizko ustiaketak eraman zituen burdinolak desagertzera, basoekin batera burdinolek erabiltzen zuten erregaia ([[zur]]a) desagertu zelako. Dena den, azken burdinolek XIX. mendera arte iraun zuten.