Lankide:Ioar1/Proba orria
Glaziologia (latineraz glacies “izotz” eta grezieraz λόγος (logos) "hitza", "adierazpena"; biak elkartuz "izotzaren azterketa") glaziarren azterketa zientifikoa da, izotza eta izotzarekin zerikusia duten fenomeno naturalen azterketa barneratzen dituena. Glaziologia diziplina arteko zientzia da, geofisika, geologia, geografia fisikoa, geomorfologia, klimatologia, meteorologia, hidrologia, biologia eta ekologia barneratzen dituenak. Glaziarrek gizakiongan eduki ditzaketen eraginak giza geografiaren eta antropologiaren eremuak hartzen ditu.[1]
Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Glaziologiak antzinako eta gaur egungo fenomeno ugari aztertzen ditu. Fenomeno hauek, zabalera, distribuzioa, zergatiak, ezaugarriak, prozesuak, dinamikak, sailkapenak eta uraren inplikazioa solido eran dira, naturan aditzera eman daitekeen forma guztietan (glaziarrak, izotza, elurra, txingorra eta abar).
Ikerketa esparru honek hainbat arlo aztertzen ditu, Antartika eta Groenlandiako izotz-mantuetatik, antzigar eta txingorreko izotz-partikuletara, mendiko glaziarretatik, elurretik, izotz ozeanikotik, aintzira-izotzetatik eta ibai-izotzetik igaroz. Bestalde, permafrostaren ikerketa, aldizka izozte-urtzeak jasaten dituzten lurzoru izoztuak, geokriologia deituriko atalari dagokio.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gizakiak aspaldian izan du interesa elurrarekiko, izotzarekiko zein glaziarrekiko. Horren ondorioz, glaziarren inguruko erreferentzia anitz topa daitezke saga islandiar zein aintzinako hainbat kontakizunetan. Glaziologia disziplina zientifiko modura XVIII. mendean sortu zen. Hainbat izan ziren sorrera horren eragileak, besteak beste, eremu polarretara eginiko esplorazio bidaiak eta Europan aisialdi garaia Alpeetan igarotzen zuen gizarte klasearen emendioa. Ondorioz, izotz eta elurraren inguruko interes zientifikoa sustatu zen. Glaziologiaren sorrera eta garapena estuki loturik dago geografia glazialarekin. Sorrera honetan, berebiziko garrantzia izan dute Mijaíl Lomonósov geografo errusiarraren lanek, zeina XVIII. mendean Errusiako Itsas Armadak, hainbatetan Siberiako artikora bidali zuen ordezkapen geografikoak egitera. 1763an, “Iparraldeko itsasoetako zeharbideen deskribapen laburra eta siberiar ozeanoa zeharkatuz ekialdeko Indietara iristeko aukeraren demostrazioa” izeneko lana argitaratu zuen. Lan horretan, izotz-mugimenduen lege orokor bat proposatu zuen, eta bertan emandako oinarrizko sailkapena oraindik ere onartua da. Errusiako geografia-eskolak, Lomonosov-en legatuari jarraituz, ikuspegi integratzailearekin ikerketarekin jarraitu zuen. Gerora, beste hainbat ikerketa garrantzitsu egon dira munduko beste lurraldeetan, Ignaz Venetz Suitzarrak buruturikoa, Agassiz-eko teoria glaziala edota William Morris Davisen ziklo geografikoaren teoriaren egiaztapena bultzatu zuen geografia glazialaren modelizazioa. Egun ezagutzen dugun glaziologia bere horretan, ez zen XX. mendera arte sortu, britaniarrek eta italiarren buruturiko lanen ondorioz batik bat. II. mundu gerraren amaieran indarra hartu zuen, emandako garapen teknologikoen eta gerra jarduerek eskatzen zuten tundra eta eremu polarren ezagutza geografikoaren garapenaren eraginez. [2][3]
Hainbat dira arlo honen aitzindariak[4]:
- 1703: Johann Heinrich Hottinger-ek “Descriptio montium glazialium Helveticorum” lana argitaratu zuen, non izotz-mendien jatorria eta mugimenduak zalantzan jartzen dituen.
- 1706: Johann Jakob Scheuchzer-ek "Suitzako historia naturala" argitaratu zuen, non Alpeetako glaziarren azterketa zientifikoa burutzen duen.
- 1779: Horace-Bénéimts de Saussure (1740-1799) “Voyage dans les Alpes” argitaratu zuen, 1787an Mont Blancera igo zen bere altuera neurtzeko; glaziar hitza ezartzen du “glacière” hitzaren ordez.
- 1821: Ignace Venetz-ek (1788-1859) Bloke Erratikoak “klima glaziarretan” garraiatu zirelaz konbentzitu zuen Jean de Charpentier-i (1786-1855).
- 1840: Louis Agassizek (1807-1873), 1837an izotz aroaren existentzia zientifikoki frogatu ondoren, “Étude sur les glaziers” lana argitaratu zuen. Garai berean, Jules Dumont d'Urville Adeliako lurretara iritsi zen eta James Clark Ross Ross itsasoa, Antartikako mendikatea eta bi sumendi (Erebus eta Monte Terror) zeharkatu zituen izotz-harresia gaindituz.
- 1881: François-Alphonse Forelek izotz geruzen inguruko lehen ikerketa sistematikoa argitaratu zuen.
Klima aldaketaren eragina glaziarretan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XX. mendean, Lurra 0.6± 0,2 ºC-z berotu zen batez beste. 1800 urteaz geroztik emandako berotze azkarra, maila globalean neurtu izan da. 2019an, batazbesteko tenperatu globala XX.mendeko batazbestekoa baino 0.95 ºC altuagoa izan zen, erregistratutako bigarren urterik beroena bihurtu zelarik. Erregistraturiko 10 tenperaturarik altuenetatik 9 2010az geroztik eman dira. [5]
Klima aldaketak glaziarretan eragin nabarmena dauka. Penintsula Antartikoaren inguruan esaterako, tenperatura munduko batez bestekoa baino sei aldiz gehiago berotzen ari da. 1950-2000 bitartean airearen tenperatura 2,5 ºC-tan igo zen. Eskualde horretako berotze azkarra 1930ko hamarkadan hasi zen. Urteko airearen batez besteko tenperatura -9 ºC isotermoa hegoalderantz mugitu da, izotz-xaflen kolapsoa eta glaziarren errezesioa eraginez. Berotze erritmo hau ezohikoa den arren, ez da aurrekaririk gabea, James Ross uhartetik erauzitako izotz laginetan ikusi denez, duela 600 urte hasi zen berotze fasea, gerora azkartzen joan dena. [6]
Glaziarren errezesio globala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mundu osoan zehar, glaziarrak murriztuz eta deuseztatuz doaz. Egun behatzen den itsas mailaren igoeraren %75aren eragile dira glaziarren errezesioa eta igoera termikoa. Glaziarrek erantzun-denbora laburra dute, ondorioz, aire-tenperaturaren aldaketei eta prezipitazioei azkar erantzuten diete. Munduan zehar, eremu menditsuetako hainbat glaziar bertoko giza-populazioentzako ur iturri garrantzitsua dira, garai lehorretan hornidura iturri garrantzitsuak direlarik. Glaziarren paper garrantzitsu hau glaziarren errezesioarengatik mehatxaturik dago. [7]
Emakume glaziologoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Glaziologian emakumeen parte hartzea disziplina bera bezainbeste hedatzen da denboran nahiz eta emakumeen ekarpen zientifikoak garaiko egoera soziopolitikoen eraginez mugatuta egon diren. 1948an argitaratu zen lehen aldiz emakume batek idatziriko artikulu zientifiko bat, "Journal of Glaciology" aldizkarian azaldu zena, aldizkariaren sorreratik urtebetera. 80ko hamarkadara arte, ordea, ez ziren ehunera iritsi emakumeek idatziriko artikulu zientifikoak disziplina honen baitan. [8]
Hona hemen zenbait emakume glaziologo [8]:
Fanny Bullock Workman (1859–1925)
Elizabeth Parker (1856–1944)
Mary Morris Walcott (1860–1940)
Louise Arner Boyd (1887–1972)
Ida Ogilvie (1874–1963)
Ebba Hult De Geer (1882–1969)
Eleanora Bliss Knopf (1883–1974)
Isobel Moira Dunbar (1918–1999)
Jean M. Grove (1927–2001)
Cuchlaine A.M. King ( 1922- )
Hilda Richardson (1924–2000)
Yang Zhenniang
Lai Zuming (1937- )
Erin Pettit (1971- )
----Ebaluaketarako, txipidediarako sarrera (artikulua sortu, moldatu edota osatu) (50%), sorturiko gymkana (20%) eta idatzizko txostena (20%) hartuko dira kontuan. Honez gain, azkeneko saioan, bakoitzak ikasitakoaren inguruko autoebaluazioa egingo du (5%) eta taldekideak ere ebaluatzeko tartea hartuko dute (5%).
- Heteroebaluazioa
Irakasleak, txikipediarako sarrera, gymkana eta txosten idatzia ebaluatuko ditu. Ebaluazioan irakasleak kalifikazio numeriko bat emango du (ebaluazio sumatiboa). Horrez gain, zeregin bakoitzeko feedback orokorra ere emango die ikasleei, lan bakoitzari buruzko indarguneak eta ahuleziak adieraziz eta hobetzeko proposamenak helaraziz (baleude).
Hurrengo errubrika, txikipediarako sarrera ebaluatzeko erabiliko da.
| Ebaluatuko diren alderdiak | Alderdi bakoitza ebaluatzeko irizpideak | Irizpideen deskribapena | |||
| Bikain (4 puntu) | Oso ondo (3 puntu) | Nahiko (2 puntu) | Gutxi (1 puntu) | ||
| Artikuluaren egokitasuna
%20 |
Artikulua betetzeko eskatzen ziren ezaugarri guztiak jasotzea (%10) | Artikuluak bere osotasunean jasotzen ditu eskatzen diren ezaugarriak eta informazioa. Atalen arteko oreka bikaina da. | Artikuluak bere osotasunean jasotzen ditu eskatzen diren ezaugarriak eta informazioa. Atalen arteko oreka egokia da. | Artikuluan informazioa biltzea falta da, baina eskatzen diren ezaugarriak egoki biltzen ditu. Atalen arteko oreka nahiko egokia da. | Artikuluak ez ditu betetzen ezaugarriak eta jasotako informazioa ez dago osatuta. Desoreka handia dago atal batzuen eta besteen garapenaren artean. |
| Artikuluaren edukien egokitasuna txikipediarako (10%) | Eduakien maila oso egokia da Txikipediarako. | Edukiaren maila egokia da Txikipediarako. | Orokorrean egokia da baina badaude eduki batzuk doitu ez direnak txikipediarako. | Artikulua ez da egokia txikipediarako. Ezagutza maila ez da doitu. | |
| Artikuluaren koherentzia eta kohesioa
%40 |
Informazioaren egokitasuna
(%20) |
Artikuluan azaltzen den informazio guztiaren arteko lotura argia dago. Ideiak guztiak argi azaltzen dira, eta hauen arteko koherentzia bikaina da. | Artikuluan azaltzen den informazio ia guztiaren arteko lotura argia dago. Ideia gehienak argi azaltzen dira, eta hauen arteko koherentzia aproposa da. | Artikuluan azaltzen den informazioaren arteko lotura dago hainbat zatitan. Ideia batzuk argi azaltzen dira, eta hauen arteko koherentzia nahikoa da testua ulertzeko. | Artikuluan azaltzen den informazioaren arteko loturik ez dago. Ez dira ideiak argi azaltzen, eta hauen arteko koherentziarik ez dago. |
| Artikuluaren txukuntasuna
(%10) |
Bisualki artikulua oso erakargarria da eta primerako kalitateko irudiak erabiltzen dira. Txukuntasuna eta argitasuna bikainak dira. | Bisualki artikulua erakargarria da eta argia ematen du. Irakurtzeko erreza da eta erabilitako irudiak egokiak dira. Nahiko txukuna da. | Artikulua ez da oso erakargarria eta antolaketa hobetu daiteke. Itxuraz, txukuna ematen du. | Artikulua ez da erakargarria, ez dago ondo antolatuta eta ez ditu txukuntasun arauak betetzen. | |
| Material grafikoaren erabilera eta kalitatea
(%10) |
Artikuluan zehar irudi/bideo/audio nahiko erabiltzen dira, ulergarriagoa egiteko. Materialaren kalitatea bikaina da. | Artikuluan zehar irudi/bideo/audio batzuk erabiltzen dira, ulergarriagoa egiteko. Materialaren kalitatea oso ona da. | Multimedia elementu gutxi erabiltzen dira eta kalitatea nahiko egokia da. | Ez da material grafikorik erabiltzen. Erabiltzekotan, kalitate baxukoa da. | |
| Artikuluaren zuzentasuna
%30 |
Idatzizko adierazpenaren zuzentasuna
(%20) |
Artikuluan azaltzen diren datu guztiak errealak dira, kontrastagarriak eta artikulu zientifiko baterako aproposak. | Artikuluan azaltzen diren datu gehienak errealak dira, kontrastagarriak eta artikulu zientifiko baterako aproposak. | Artikuluan azaltzen diren datu batzuk errealak dira, kontrastagarriak eta artikulu zientifiko baterako aproposak. | Artikuluan azaltzen diren datuak ez dira errealak, ez kontrastagarriak eta ez dira artikulu zientifiko baterako aproposak. |
| Hiztegi zientifikoaren zuzentasuna
(%10) |
Hitzezko komunikazioa bikaina da, erabiltzen den hiztegia zientifikoa da eta egokitasunez erabiltzen da. | Hitzezko komunikazioa oso ona da eta orokorrean hiztegi zientifikoa erabiltzen da era zuzen batean. | Erabiltzen den hiztegia ez da oso zientifikoa. Erabiltzen diren termino zientifikoak gutxi dira. | Hizkera ez da bat ere zientifikoa, eta kontzeptu zientifikoren bat erabiltzekotan, ez da zuzena. | |
Irakasleak gymkana ebaluatzeko erabiliko dituen irizpideak honakoak izango dira:
- Aukeratutako ekosistemarekiko duen koherentzia
- Galderen egokitasuna
- Galderen zuzentasuna
- Gymkanaren erakargarritasuna
- Gymkanaren originaltasuna
Azkenik, txosten idatzia ebaluatzeko kontuan izango dituenak hurrengo irizpideak dira:
- Galderen erantzunen zuzentasuna eta egokitasuna
- Hiztegi zientifikoaren erabileraren zuzentasuna
- Autoebaluazioa
Ikasle bakoitzak bere buruari buruzko bost adierazpen baloratu beharko ditu, 1-10 bitarteko kalifikazioa jarriz (1 baxuena eta 10 altuena).
| BALORAZIORAKO ADIERAZPENAK | Puntuazioa |
| Taldean lan egin dut eta aktiboki parte hartu dut. (20%) | |
| Komunikazio egokia izan dut eta erantzukizunez jokatu dut. (20%) | |
| Taldekideren batek laguntza behar izan ezkero, laguntzeko prest azaldu naiz. (20%) | |
| Talde lana aurrera ateratzeko egin dudan esfortzua haundia izan da. (20%) | |
| Egin dudan lanaren kalitatea ona izan da. (20%) | |
| GUZTIRA |
- Koebaluazioa
Proposamen didaktikoko lanak amaitu eta gero, irakasleak ko-ebaluazio orri bat emango dio ikasle bakoitzari. Bertan, taldeen funtzionamendua ebaluatuko delarik.
Ko-ebaluazioan kontuan izango diren parametroak: parte hartzea, lanarekiko ardura, iritzia eman, besteen iritzia entzun. Taldekideen balorazioa egiteko, ikasle bakoitzak hurrengo taula/fitxa beteko du.
Data:
Ebaluatzailea:
Taldekideen izen abizenak:
1.:
2.:
3.:
4.:
Ebaluatu taldekideen lana, hurrengo taulan adierazten diren parametroak kontuan izanik. Egin X, taldkidearen lana parametro bakoitzaren barnean hobetoen adierazten duen esaldian.
| 1. | 2. | 3. | 4. | |
| Parte hartzea (25%) | ||||
| Beti hartu du parte era aktiboan eta gogoz | ||||
| Ia beti hartu du parte era aktiboan eta gogoz | ||||
| Gehienez ekintzen erdian hartu du parte era aktiboan | ||||
| oso gutxitan hartu du parte era aktiboan | ||||
| Lanarekiko ardura (25%) | ||||
| Beti arduratu ja jarduerak egiten | ||||
| Ia beti arduratu da jarduerak egiten | ||||
| Batzuetan arduratu da jarduerak egiten | ||||
| Oso gutxian arduratu da jarduerak egiten | ||||
| Iritzia eman (25%) | ||||
| Beti eman du iritzia modu ordenatuan | ||||
| ia beti eman du iritzia modu ordenatuan | ||||
| Batzuetan eman du iritzia modu ordenatuan | ||||
| Oso gutxitan eman du iritzia modu ordenatuan | ||||
| Besteen iritzia entzun (25%) | ||||
| Beti entzun du taldekideen iritzia | ||||
| Ia beti entzun du taldekideen iritzia | ||||
| Batzuetan entzun du taldekideen iritzia | ||||
| Oso gutxitan entzun du taldekideen iritzia |
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Benn, Douglas I.. (1998). Glaciers & glaciation. Arnold ISBN 0-340-58431-9. PMC 38329570. (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Clarke, Garry K.C.. (1987). «A short history of scientific investigations on glaciers» Journal of Glaciology 33 (S1): 4–24. doi:. ISSN 0022-1430. (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Pering, Tom. (2009). The History and Philosophy of Glaciology. , http://www.volcano-blog.com/uploads/6/9/7/6/6976040/the_history_and_philosophy_of_glaciology.pdf or..
- ↑ (Ingelesez) Robin, Gordon de Q.; Swithinbank, Charles. (1987). «Fifty years of progress in understanding ice sheets» Journal of Glaciology 33 (S1): 33–47. doi:. ISSN 0022-1430. (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).
- ↑ (Ingelesez) Davies, Bethan. (2020). Climate Change. .
- ↑ (Ingelesez) Davies, Bethan. (2021). Glacier change in Antarctica. .
- ↑ (Ingelesez) Global glacier recession. .
- ↑ a b (Ingelesez) Hulbe, Christina L.; Wang, Weili; Ommanney, Simon. (2010). «Women in glaciology, a historical perspective» Journal of Glaciology 56 (200): 944–964. doi:. ISSN 0022-1430. (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).