Lekukotasun

Lekukotza, lekukotasuna edo testigantza ((Latinez) testimonĭum) hitzek pertsona batek gertakariren bati buruz izandako esperientziak azaltzen dituen lehen pertsonako diskurtsoari egiten diote erreferentzia. Gehien bat zuzenbidearen esparruan, filosofian eta erlijioan erabiltzen den kontzeptua da.

Lekukotasun edo testigantza faltsua izango litzateke pertsona batek gertakariren bati buruz izandako esperientziak azaltzerakoan gezurrak dituen diskurtsoa egingo balu.

Lekukotasunaren bitartez gure usteen zati handi bat lortzen dugu eta egunerokotasunean garrantzi handia duen auzi epistemologiko bat da. Lekukotasunaren garrantzia azpimarratu duten filosofoen artean  dago Thomas Reid (1710-1796). Egiazkotasun printzipioa (gizakiak egia esateko joera naturala du) eta sinesgarritasun printzipioa (esaten diotena sinesteko joera dauka gizakiak) planteatu zituen eta gure bizitzan informazio iturri bezala nolako eragina duten azaltzen du. Salbuespen batzuk onartzen ditu, adibidez, informazioa egiazkoa izatea hain zuzen. Lockeren ikuspuntutik, ordea, lekukotasunak ez du sekula ezagutza ekartzen. Nagelek, ostera, baldintza horiek beharrezkoak diren zalantzan jarri zuen. Edwad Craigek bere ikuskera muturrera eramango zuen, jakintza, lekukotasunaren menpe dagoela adieraziz. David Humek, berriz, lekukotasuna epistemologikoki menpekoa dela adieraziko du. Askok autoritatearekin lotura duela esango dute.

Lekukotasuna hasieran garrantzitsua bada ere esperientziak berau neurtzen laguntzen du, eta, maiz, errugabetasun printzipioa aplikatzen zaio.

Testigantzaren izaera eta bere ahulezia epistemologikoa

Lekukotasunaren lehenen ekintza norbaitek zerbait esan edo baieztatzean datza. Eta baieztapen horren hiztunak benetako izaera duen proposamen bat aurkezten du.

Otoitz baten enuntziatuak pentsamendu bat adierazteko eta benetako balio bati erreferentzia egiteko balio du, baita zerbait adierazteko, jakiteko, pentsamendua benetakoa dela jakinarazteko, edo egiaren balioa egia dela erakusteko ere. Baieztapen estandarrak ez daude epistemikoki kalifikatuta, ez eta "babestuta" (adibidez, oso ziur nago X-k dioenaz), baina, erabateko sinesmenaren adierazpena dira. Eta adierazpenetan, hizlariak entzuleari gonbidapen bat adierazten dio. Hori argi ulertzen da Kant-en adibidean: zure aurrean maleta prestatzen ariko banintz, baina, ez banu joateko intentziorik,  nahita engainatuko zintuzket zu, bidai batera noala itxura eginez. Hala ere, ez da nire asmoa zu egoeraz ohartzea, zuk bakarrik iritsi zara ondorio horretara. Alderantziz, nik hiritik noala esango banizu (gezurra), edo ez kezkatzeko biharamunean hemen ikusten ez banauzu ( engainatzeko baieztapena), orduan, nik ulertarazten ari natzaizu banoala; horrela, nire baieztapenen egiak duen ardura nirea da.

Halere, gure sinesmenen oinarria mintzatzailearen hitza bada, arazo epistemologiko baten aurrean gaude. Zein da arrazoia entzule batek mintzatzailearen hitzak ontzat hartzeko, jakinda hitz horiek gezurrak, akatsak… izan daitezkeela? Entzuleak hizlariari autoritatea ematen dionean. Hau da, entzulea hizlaria baino posizio hobeagoan dagoenez, adibidez jakitsu bat,  sinesten du arazoari modu egokiagoan irtenbidea aurkitu diezaiokeela. Eta autoritate edo posizio hori emateko arrazoi egokia ote du entzuleak? Arazo horri zaurgarritasuna deritzogu.

Zaurgarritasunaren arazoak duen garrantzia adierazten dute gure ohiko elkarrizketetan agertzen diren hiru ezaugarriek. Lehenengoa lekukotasunarekiko dugun menpekotasuna da. Hau da, gure sinesmen guztiak besteen lekukotasunetan oinarritzen ditugula, adibidez, umeak nola jaiotzen diren ezagutzea, munduaren geografia… “ Bigarrena ezaugarria, gehienetan entzuleak onartzen dituztela hizlarien baieztapenak. Eta hirugarrena, entzuleak zailtasun asko dituztela  baieztapenak egiaztatzeko lekukotasun-harreman batean dauden murrizketen ondorioz.

Sakoneko ebidentzia eta zaurgarritasunaren arazoa

Zaurgarritasunaren arazoari erantzuterakoan helburu nagusia da, erakustea mintzailearen egiaztapena ezinezkoa den arren, ebidentzia asko eskuratu daitekeela lekukotasunaren fidagarritasunari buruz eta baieztatzen denaren sinesgarritasunari buruz. Adibidez, entzule batek erraz identifikatu dezake hizlariaren egiazaletasuna. Baina, aurkeztu behar den sakoneko ebidentzia orokorragoa da, hau da, eguneroko elkarrizketetan aplikatzen dena eta era praktikoki eskuragarria dena:

1. Egiazko testigantza nagusitzen da. Testigantzak erabateko egia adierazten du (ez nahi gabekoa). Ekintzak testigantzatik eratortzen direnez, porrota nabaritzen ari gara eta harengana joko genuke. Beraz, ondoriozta daiteke prospekzioak aurrera egiten duen tokian, oro har, fidagarria dela. Egia arautzat. Gezurra eta engainatzea (ihesa, engainua), oro har, zintzotasun hutsa baino askoz ere problematikoagoa eta arriskutsuagoa da, nahiz eta gizarteko interakzio askotan, egunerokoan zentzuzkotzat jo.
2. Ospea eta zigorra. Egiazkotasun itxaropena behar bezain sendoa da, lekukotasun faltsuen biktima direnak, akatsengatik edo engainuagatik, gero eta konfiantza gutxiago izan dezaten. Baina konfiantza galera horren irismena oso mugatua izango da, izan ere, bilatzen dugun informazioa eskuratzeko beste bitarteko batzuk falta zaizkigu. Gure berriemaileen informazio inpertsonala. Bere sinesmenei dagokienez, informatzaileek iturri fidagarriak dituzte, hala nola, pertzepzioa, memoria, arrazoiketa eta testigantza. Garapen moral estandarrak, hezkuntza bera eta horrek gainerakoekiko dituen funtsezko balioak, zintzotasuna eta kezkak irakastea dute helburu. Balio horiek erraz ikasten dira, abantaila ematen dutelako eta behar den informazioa jasotzen dutelako. Kontuan izan behar dugu hizlari motak fidagarriak direla, edo ez  inguruabarraren arabera.
3. Motibazioa eta harreman sozio-moralak. Oso gutxitan gertatzen da gezurra ondo arrazoituta egotea. Motibazio horren faltan, Burgek zera ikusten du: "Dibertitzea eromena da". Oro har, noizean behin hiztunek, lekukotasun faltsuak edo bidegabeak transmititzean, irabaz dezakete.Elkarrizketa-trukean, hiztunaren eta entzulearen arteko lotura moral eta soziala sortzen da, baita, arrotzak direnean ere. Hitz egiten duen pertsonak erantzukizuna du entzulearen galderari erantzuteko, ez bada barkamena eskatzen duela, ("sentitzen dut, ez dakit"), edo ezin duela galdera erantzun. Hala ere, hizlariari ez zaio emango ohiko truke informatiborik. Berehalako konpentsazio bakarra entzulearen esker ona da.
4. Aurretiazko erabilgarritasuna. Lekukotasunaren edukiak ahalik eta gutxien baliatuko du. Entzuleek lekukotasun inguruneari ematen dizkioten sinesmen asko eta asko direla eta, iragazteko dispositibo ahaltsu bat dute, eta iragazteko gailu ahaltsu horrek iragazteko dispositibo ahaltsu bat dauka, eta, horren ondorioz, iragazi egiten da, adibidez, "Miami Beach-en elur-ekaitz bat izan zen, joan den uztailean"

Jakituria transmititzen

Egunerokotasunean “Zergatik sinesten dugu ezezagun baten testigantza?” galderari erantzuterakoan, erantzun ohikoa “Zergatik ez” litzateke. Entzuleek horrela erantzuteak  hizlariaren baieztapenak onartzeko arrazoi onak dituztela sinestea dakar.

K arauak (zerbait, demagun p ezagutzen ez baduzu, ez zenuke p baieztatu behar), baita DR arauak, “default rule for testimony” (demagun S hizlariak p baieztatzen diola H entzuleari, orduan, baldintza normalen gainean, zuzena da H entzulearen aldetik Sren baieztapenak onartzea, ez badago hori ukatzeko arrazoi nagusirik), bi modelo horiek lekukotasunari lotutako jakituria transmititzeko ereduaren babesleak dira, beste hainbat parte hartzaile barne: S hizlariak p badaki, S hizlariak p hori H entzuleari baieztatzen badio, eta H entzuleak, S-n oinarrituta, p hori onartzen badu, orduan, esan dezakegu H-k p dakiela.

Eredu horrek arazok ekar ditzake, adibidez: Jonek, kaletik doala, ezezagun bati bere helmuga non dagoen galdetzen dio. “Ezkerretara jarraitu tren geltokira arte” erantzuten dio ezezagunak. Jonek, ordea, ezezagun hori ezezagun multzo batetik ausaz aukeratu du, eta horietako gehienak ez diren fidagarriak. Jonek ezezagun fidagarri bat aukeratzeko izan dezakeen aukerak  ahultzen al du berak ezezagunaren eskutik eskuratuko duen jakituria? Galdera honi Ez erantzutearen arrazoia Jone lekua ezagutzera heltzea izango litzateke, eta ez hizlaria fidagarria den ala ez. Eredu honi kontra  egiteko, horrelako eta antzeko transmisio eredu desberdinak erabiltzen dira.

Beste proposamen bat izango litzateke Hizlari batek entzule bati p baieztatzea nahikoa izan daitekeela honek entzundakoa onartzeko, baldin eta ez badago horren kontra egingo duen inor. Nahiz eta hizlariak p horren inguruko jakintzarik ez izan. Lackey-k (2018) alternatiba bat proposatu zuen bere hitzetan, hizlariaren hitzak, eta, bereziki, horien fidagarritasuna dira lekukotasuna bermatzeko jakintza iturria, ez, ordea, hizlariaren jakituria.

Dretske-ek “information theoretic model of knowledge” modeloan testigantzan oinarritutako jakituriaren bestelako transmisio eredu bat aurkezten du. Bertan dakarren informazioa seinale baten eta iturri baten arteko erlazio zuzenaren ondorioa da.Seinaleak ezin du p informazioa ekarri, p ez bada, modu honetan informazioak betetzen du bertan ezagutza  egoteko konpromisoa. (S-k p daki, beraz p). Dretske-en argumentazioak onartzen du jakintsuak (informazioa dakienak) duen ahultasunak “ezjakinari” bakarrik egiten diola kalte. Adierazpen horiek onartzen badira, orduan, proposatzen den transmisio modeloa ez dago arriskuan.

A Posteriorizko ezagutzaren alde

Lekukotasun praktika baterako, testuinguruko ebidentzietara jotzeak eramaten gaitu lekukotasun horren a posteriorizko justifikazio baten saiakerara, honek erredukzionismoarekin duen lotura ahaztu gabe.

Testuingurua edo inguruko lekukotasuna bakoitzaren sinesmen multzoari eransten zaio. Horiek ebidentzia iturri handia bat osatzen dute lekukotasun baten fidagarritasuna erabakitzeko orduan. Guk jakituria eta fidagarritasuna jasotzen ditugu testigantzetatik, eta baita ezagutza bat ere. Baina ezagutza horri buruz beste batzuek emandako iritzia ez da zertan berehalakoan onartu behar;izan ere,  hizlariaren sinesgarritasunean konfiantza izateko ebidentzia handiko testigantzak erabiltzen ditugu.

Nahiz eta onargarritasuna bideratzen duten jakituriak testigantza baino arinago eskuratu, bertatik sortzen den ezagutza ez da a priorizkoa ( ez da esperientzian oinarritutako jakituria). Gure  lekukotasuna justifikatzeko testuinguruan sortzen diren ebidentzietara jotzea kontrajarri egiten da a posteirizkoei egiten zaien kritikarekin.  Esaten da beharrezkoa dela “informazio batekiko neutral edo eszeptiko mantentzea, berau fidagarria dela aitortzen duen fundamendu enpiriko ziurra izan arte”.(Burge 1993, 473)

A Priorizko ezagutzaren alde

Anti-erredukzionisten ordezkariak oso urriak izan dira orain arte. Horien barruan Coady-k (1992) erredukzionismoari egindako kritika aurkitu dezakegu, baina, idazki berriago batzuk lekukoa hartu diote. Lekukotasun Liberal (“testimonial liberals”) batzuk baieztatzen dute badagoela a priorizko arrazoi on bat lekukotasunean oinarritutako sinesmenak justifikatzeko. Coadyk argumentatzen du, hizlarien fidagarritasuna aurresuposatu behar dugula bere adierazpenak interpretatzerako orduan.

Grahamek (2000), ordea, adierazten du,  posible dela gehienetan lekukoak fidagarriak ez izatea. Adibidez, lekuko talde batean, denak zintzoak izan eta beraien artean interpretazioa onak egin, baina, gehiengoak, ideia okerrak baditu, adibide horretan lekukoek adierazpenak modu egokian interpretatu arren, lekuko ez fidagarriak izaten jarraituko dute.

Burgek (1993) argudiatzen du S entzuleak a priori onartuko duela T lekukoaren adierazpena, bere ustez,  egiazkoa eta ulergarria delako.Izan ere, S-k T-k adierazitakoa ikusi eta ulergarri egiten bazaio, orduan S-k eskubidea du pentsatzeko adierazpen hori egiak adieraztera zuzenduta dagoen prozesu baten ondorioa dela; zerbait lekukotasuna den ala ez  ulertzeko, honek faltsua izatekotan edo modu ez fidagarri batean egin bada oker jokatzen duen ikustea da.

Hala ere, kritikoek galde lezakete zergatik dugun prozesua ondo atera den onartzeko eskubidea. Horren aurrean, Burgek erantzungo luke, T lekukoak egia bilatzeko  dituen gaitasunen “munduak” (gaitasun horiek ez badute ondo funtzionatzen) ez direla aintzat hartu behar ez direlako alternatiba aipagarriak.

Testigantzetan oinarritutako sinesmenen aldeko argudioak

T-ren trebetasuna engainatzeko

Lackeyk-en iritziz, T bezala jendeak gezurra esan dezake, baina gure pertzepzio-inguruneak ezin du gezurrik esan.

Gainera,  Greenek dio askatasuna ez dela testigantzetan oinarritutako sinesmenen bereizgarria. Faulknerrek eta Lackeyk faktore horri erreferentzia egiten diote testigantzan oinarritutako sinesmenen pertzepzioan oinarritutako sinesmenak bereizteko arrazoi gisa. Hala ere, pertzepzioan oinarritutako sinesmenek engainuaren eragina ere jasan dezakete. Objektu faltsuak, adibidez, engainu baten emaitza izan daitezke, eta objektu faltsuen pertzepzioan oinarritutako sinesmenak gaizki atera daitezke, agentziak pertzepzio ingurunean duen eraginagatik.

Arduragabekeria eta sinesgarritasunari buruzko kontra-adibide eta intuizioak

Lackeyk argudiatzen du S-ek arrazoi positiboak behar dituela T-ren testigantzan sinesteko. Eta T estralurtarra den adibide batekin azaltzen du: S-ek sinesten du T estralurtarra dela, ingelesez idatzitako eguneko bat zeinean T-ren jatorrizko lurraldeko deskribapenak agertzen diren. Orduan, Lackey-en iritziz S-ek du arrazoirik sinesteko T estralurtarra denik; beraz, S-ren sinesmena ez dago justifikatuta.

Orduan, Fricker-ek esaten zuen moduan, S-k beti behatu behar du T , ea konfiantza falta azaltzen dion , bestela, behar horri jaramonik egiten ez bazaio S sineskortzat kontsideratu daiteke.

S gaitasunaren trebetasuna T ez fidatzeko

Flicker-en iritziz, testigantza batean sinestearen ekintza modu kontzientean egiten den zerbait kontsideratzen da; pertzepzioetan oinarritutako sinesmenak, berriz, modu inkontzientean egiten dira. Beraz, modu librean erabaki dezakegu testigantza batean sinetsi edo ez.  

Beste iturri batzuen testigantzetan oinarritutako sinesmen mespretxua

Plantinga eta Audik iradokitzen dute testigantzatik at datozen informazio iturriek, testigantzatik datozen sinesmenak irabaz ditzaketela. Baina, bi horiei erantzuteko kasu desberdinak planteatu daitezke pertzepzioetan oinarritutako sinesmenak galtzen duten testigantzaren aurrean. Adibidez, S-k fenomeno arraro bat ikusten du, hain arraroa non besteei berdina ikusten duten galdetzen baitie. Izan daiteke S-k bere zentzumenak edo memoria zalantzan jartzea, eta, horrela, besteen adierazpenak bilatzen ditu ikusitakoa baieztatzeko. Beraz, Graham-ek esaten duen moduan: iturri batek ematen dizun informazioa beste iturri batek gailentzen duen arren, ez du esan nahi lehenengo iturri hori bestearen azalpena denik.

S-ren goragoko mailako sinesmenak

T-k S-ri p esaten dionean norbaitek eskatu diezaioke S-ri, T-ek dituen sinesmen berdinak ez izateko. Hori jakinda, garrantzitsua da jakitea S-ren sinesmenak maila altuagokoak izango liratekeela, eta, horren ondorioaz S-ren, hau da entzulearen, eta p-ren, alegia esaten denaren, arteko erlazioa aldatuko litzateke. Fricker-ek uste du S-k T-k kontatutako testigantzak oinarri hartuta garatzen baditu sinesmenak, normalean T-ren eta bere fidagarritasunaren gaineko ordena handiagoa duela. Baina, Green-ek dioenean oinarrituta, ez da hain argia. Alegia, zenbaitzuk badute T-ri buruz iritzi inplizitua, baina, beste batzuk modu azalekoan dute. Eta modu berean, esaten du ez dagoela pertzepzioez lortutako sinesmenak testigantzan oinarritutako sinesmenen gainetik jartzerik, ezta alderantziz ere.

Testigantzetan oinarritutako sinesmenen aurkako argudioak

Oinarri induktibo eskasa

Aurkako argudiorik ohikoena da lekukotasunean oinarritzen den sinesmenek ez dutela asetzen intuitiboki jakintzarekin edo sinesmen justifikatuarekin alderatzen ditugunean. Plantingga-k horrela aurkezten du:

Reid-ek, ziur aski, arrazoia du, sineskortasunaren edo testigantzaren arabera sortzen ditugun sinesmenak, normalean, oinarrizko moduan mantentzen direla pentsatzen duenean. Adibidez, bost urte dituen ume batek:” Nire aitak esaten du Australia herrialde handi bat dela eta kontinente osoa okupatzen duela. Ez dio bere buruari esaten: "Hori dio nere aitak, eta, gehienetan, esaten dituen egiaztapenak egiazkoak direla frogatu ditut, beraz, seguruenik, Australia oso herrialde handia da eta ia kontinente osoa betetzen du ". Horrela arrazoitu genezake, eta zenbait egoera espezializatuetan horrela egiten dugu. Baina, gehienetan, ez gara horrelakoak. Oro har, esaten zaiguna soilik sinesten dugu eta oinarrizko moduan sinesten dugu. ... Esan daiteke testigantzak lekukotasuna ematen duenaren arrazoia indukziozkoa dela; baina, noski, ezingo nuke horrelako arrazoirik eman testigantzan oinarritutako lehen sinesmenetara iritsi nintzenean.

Antzemateari buruzko analogiak

Sentimenetan oinarritutako sinesmenak testigantzan oinarritutako sinesmen bihurtzeko,gure zentzumen-faktoreak eta inguruneak antropomorfizatu behar dira. Gure zentzumen-ahalmenak gure inguruneari buruzko mezuak aurkezten dizkigute, badirudi munduari begira dagoen pertsona txiki batek kontrolatzen eta ustiatzen dituela.[ekhi2]  Greenek iradokitzen du testigantzan oinarritutako sinesmenen estatus epistemikoaren azalpenaren egiturak, eraldaketa baino lehen, sentikortasunezko pertzepzioen estatus epistemikoaren azalpenen egitura bera izango lukeela. Informazioa lortzeko irakasle batek pertsona bati eragindakoa bada, Green-ek dioenez, informazio iturri horrek sinesmen justifikatuak eta ezagutzak ekoizten dituen moduan ez luke aldatuko. Kontrako eraldaketa, testigantzan oinarritutako sinesmenetatik, pertzepzioan oinarritutako sinesmenetatik, gure testigailua T makina gisa tratatzea eskatzen du, teleskopio bat bezala. Eraldaketa hori gizakiak ingurumen-ingurune gisa tratatuko luke, munduari buruzko informazioa modu konplexuan igarotzen baitu. Iruzurra posible da testigailu baten informazioa lortzen dugunean, baina, posible da  teleskopio batetik informazioa jasotzen dugunean ere halaxe gertatzea (adibidez, norbaitek irudi faltsu bat jarri badu amaieran).

Kanpo estekak

• Datuak: Q1196258
• Multimedia: Testimony / Q1196258