Elkarrekintza nuklear bortitz: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

10:27, 13 abuztua 2020ko berrikusketa

Fisika nuklearrean eta partikulen fisikan, elkarrekintza nuklear bortitza da atomoaren barneko nukleoien arteko indar nuklear bortitza sortzen duen mekanismoa, eta ezagutzen diren lau oinarrizko elkarrekintzetako bat da, elektromagnetismoa, elkarrekintza ahula eta grabitazioarekin batera.

Oso irismen laburrekoa da ( $10^{-15}{\text{ m}}$ inguru, hots, femtometro bat), baina elkarrekintza nuklear bortitzaren intentsitatea elkarrekintza elektromagnetikoarens baino $137$ aldiz handiagoa da, elkarrekintza ahularena baino $10^{13}$ aldiz handiagoa, eta grabitazioarena baino $10^{38}$ aldiz handiagoa.

Indar nuklear bortitzak hadroi, mesoi eta barioi guztietan eragiten du, alegia quarkek eta antiquarkek osatutako partikuletan. Indar horren interakzioa gluoi izeneko bosoiek eragiten dute, fotoiek indar elektromagnetikoan eragiten duten antzera. Indar horrek eragiten du quarkak elkartuta egotea, baita barioiak (protoiak edo neutroiak, esaterako) eta mesoiak (pioi edo kaoiak kasu) eratzeko ere. Gainera, gai da protoiak eta neutroiak nukleo atomikoan mantentzeko, nahikoa intentsoa baita protoien arteko aldaratze-indarrari aurre egiteko; bi protoiren arteko indar nuklear bortitzari dagokion energia megaelektroi-volten ( ${\text{MeV}}$ ) ordenakoa da.

Harald Fritzsch
Murray GellMan

Indar nuklear bortitzari ez dio eragiten partikulen karga elektrikoak: protoiek eta neutroiek berdin jasaten dute elkarrekintza bortitza. Indar nuklear bortitza azaltzen duen teoria kromodinamika kuantikoa da (quantum chromodynamics, QCD), eta Harald Fritzsch, Heinrich Leutwyler eta Murray Gell-Mann fisikariek 1973an proposatua.

Historia

1970eko hamarkada baino lehen protoia eta neutroia funtsezko partikulak zirela uste zen. Garai hartan, elkarrekintza bortiz esaera gaur egun indar nuklear edo hondarreko elkarrekintza bortitzari erreferentzia egiten zion.

Garai haietan eginiko esperimentuetan ikus zitekeena indar horrek nukleoaren osagaien gainean zituen efektuak ziren, hadroiengan, hauek barioiak zein mesoiak izan, lana egiten duen elkarrekintza bortitzaren hondarreko efektuak.

Elkarrekintza bortitz hau modu teorikoan proposatu zen nukleoaren barnean existitzen zela ezagutzen zen indar elektromagnetikoa konpentsatzeko, nukleoa karga elektriko positiboa zuten protoiz eta karga elektrikorik gabeko neutroiz osatua zegoela aurkitu zenean. Bere iritsiera nukleoaren erradioa baino handiagoa ezin zitekeela izan proposatu zen, gertuko beste nukleo batzuek nabari ez zezaten, iritsiera handiagoa izango balu unibertsoko nukleo guztiak masa nuklearrezko konglomeratu handi bat osatzeko kolapsatuko baitziren. Garai hartan elkarrekintza bortitz deitu zen.

1963an quarkak aurkitu ondoren zientzialariek teoria indar honek bere lana protoiak eta neutroiak osatzen zituzten gluoi eta quarken gainean egin zezan egokitu zuten. Beranduago zenbait denboraz hondarrezko elkarrekintza bortitz aurretik elkarrekintza bortitz bezala ezagutzen zena deitua izan zen, elkarrekintza indartsu berria kolore indarra deituz.

Erreferentziak

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q11415
Multimedia: Strong nuclear force / Q11415

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 {{Wikipedia1000}}
 {{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
-[[Fitxategi:Fuerzas.png|thumb|250px|Lau funtsezko elkarreraginak azaltzen dituen koadroa.]]
 Fisika nuklearrean eta partikulen fisikan, '''elkarrekintza nuklear bortitza''' da atomoaren barneko nukleoien arteko '''indar nuklear bortitza''' sortzen duen mekanismoa, eta ezagutzen diren lau [[Oinarrizko elkarrekintza|oinarrizko elkarrekintzetako bat]] da, [[Elektromagnetismo|elektromagnetismoa]], [[Elkarrekintza ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitazio|grabitazioa]]<nowiki/>rekin batera.
-Oso irismen laburrekoa da (<math>10^{-15} \text { m}</math> inguru, hots, [[femtometro]] bat), baina elkarrekintza nuklear bortitza elkarrekintza elektromagnetikoa baino <math>137</math> aldiz sendoagoa da, elkarrekintza ahula baino <math>10^{13}</math> aldiz handiagoa, eta grabitazioa baino <math>10^{38}</math> aldiz handiagoa.
+Oso irismen laburrekoa da (<math>10^{-15} \text { m}</math> inguru, hots, [[femtometro]] bat), baina elkarrekintza nuklear bortitzaren intentsitatea elkarrekintza elektromagnetikoarens baino <math>137</math> aldiz handiagoa da, elkarrekintza ahularena baino <math>10^{13}</math> aldiz handiagoa, eta grabitazioarena baino <math>10^{38}</math> aldiz handiagoa.
+Indar nuklear bortitzak [[hadroi]], mesoi eta [[barioi]] guztietan eragiten du, alegia [[quark]]<nowiki/>ek eta antiquarkek osatutako partikuletan. Indar horren interakzioa [[gluoi]] izeneko [[bosoi]]<nowiki/>ek eragiten dute, [[fotoi]]<nowiki/>ek indar elektromagnetikoan eragiten duten antzera. Indar horrek eragiten du quarkak elkartuta egotea, baita barioiak ([[protoi]]<nowiki/>ak edo neutroiak, esaterako) eta mesoiak ([[pioi]] edo [[kaoi]]<nowiki/>ak kasu) eratzeko ere. Gainera, gai da protoiak eta neutroiak [[nukleo atomiko]]<nowiki/>an mantentzeko, nahikoa intentsoa baita protoien arteko aldaratze-indarrari aurre egiteko; bi protoiren arteko indar nuklear bortitzari dagokion energia megaelektroi-volten (<math>\text {MeV}</math>) ordenakoa da.<gallery widths="220" heights="120" perrow="2">
-Indar nuklear bortitzak elkarrekin eusten die materiaren oinarrizko partikulei; hain zuzen, indar nuklear bortitzak elkarrekin biltzen ditu [[neutroi]]<nowiki/>ak eta [[protoi]]<nowiki/>ak [[Atomo nukleo|nukleo atomiko]]<nowiki/>etan.
+Fitxategi:Harald Fritzsch, 2011.jpg|Harald Fritzsch
+Fitxategi:MurrayGellMannJI1.jpg|Murray GellMan
+</gallery>Indar nuklear bortitzari ez dio eragiten partikulen [[karga elektriko]]<nowiki/>ak: protoiek eta neutroiek berdin jasaten dute elkarrekintza bortitza. Indar nuklear bortitza azaltzen duen teoria kromodinamika kuantikoa da (''quantum chromodynamics'', QCD), eta Harald Fritzsch, Heinrich Leutwyler eta [[Murray Gell-Mann]] fisikariek 1973an proposatua.
 == Historia ==