Guirandana de Lay

Guirandana de Lay
	;
Bizitza
Jaiotza	ezezaguna
Herrialdea	Aragoiko koroa
Heriotza	Jaka, 1461 ( urte)
Heriotza modua	heriotza zigorra: sutan errea
Jarduerak
Jarduerak	sendalaria

Guirandana de Lay (?? - 1461) Villanugako akelarre bateko buruzagi gisa ezaguna, Aragoi Garaian, XV. mendeko sendalaria izan zen, ume eta helduak aztoratu eta pozoitu zituela egotziz, Jakako epaitegiak sutan erretzera zigortu zuen.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prozesuan Villanugan bizi zela agertzen den arren, ez dira aipatzen beste erreferentzia pertsonal batzuk, hala nola; jaioteguna eta jaioterria. Biarnesa ere izan zitekeen. Toponimia-erlazio bat erabiliz, Lay-Lamidou hiribilduko jatorriko izan zela ondoriozta liteke, Paueko mendebaldean, Lucq-de-Béarnetik oso gertu. Aragoi, migrazio ugariko zona izan zen biarnesentzat. Horietako asko nigromanteak, sorginak eta aztikeriagatik epaitu zituzten XV. eta XVIII. mendeen artean, eta hori areagotu egin zuen atzerritarren estigmak. Bestalde, ez da ahaidetasunik zehazten, ama izan ezik, Vicienta de Lay, akelarreko kide izatea eta magia beltzarekin eta deabruarekin zuen harremanaren jatorria leporatzen zitzaiona. Askotan, sorginkeriagatik akusatutako emakumeak ezkongabeak ziren, eta sendalariak, belarzainak, emaginak, artekariak edo osasun lanen bat egiten zuten. Bizimodua ateratzeko erabiltzen ziren lanbideak. Aragoiko Pirinioetako eremu horietan tradizioak iraun du gaur egun arte.

Jazarpena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Layren jazarpena, epaiketa eta zigorra mendiko sorginkeriaren kasu eredugarria da. Jakako Udal Artxiboan deskribatutako prozesuan, etxeko testuinguru batean, goi-mendiko tokiko komunitate batean auzo-gatazkak eta liskarrak ikusten dira. Ikerketa askoren arabera, Behe Erdi Aroko gizarteak maiz xelebrekeriak sortzeko joera zuen, gizarte kristauaren kontramodelo gisa, sektore ahulenetara joz eta sektore txirotuetako emakumeak izanik praktika horren gune nagusia. Erdi Aroko gizarte misoginoan, gizonak ezaugarri onak zituen, eta emakumeak, berriz, gaiztakeria eta grina txikiak.

Ustez deabruzkoak ziren ekintzak, Layri egotzitakoak, akusazioaren ardura zuten zazpi gizonek osatutako epaitegi zibil batek kondenatu zuten, eta Villanugako hamazazpi pertsonak lekuko gisa parte hartu zuen. Haiek berretsi egin zituzten haren sorginkeriak. De Lay Narbona de Cenarberi lotuta agertzen da. Inkisizioak prozesatu eta erre zuen 1498an Zaragozan, eta Villanuga aldeko sorgin eta sorgin ezaguna da. Ahozko eta idatzizko herri-kulturaren arabera, biek gaitasun mistikoak zituzten tokiak erabili zituzten, hala nola Güixas kobazuloak eta Güixas etxola.

Epaiketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Layren aurkako akusazio-prozesua 1461eko martxoaren 12an hasi zen Jaka hirian, eta prokuradoreak akusazioa area kriminal gisa seinalatu zuen. Lehen topaketa horren ondoren, berehala kartzelaratzeko eta epaiketaren kostuak ordaintzeko eskatu zioten. Egun bat geroago, 1461eko martxoaren 13an, preso hartu eta Jakara eraman zuten Lay. Fiskalak akusazio kriminal bat aurkeztu zuen, eta haren edukiak, besteak beste, pozoitze eta sorginkeria salaketak jasotzen zituen. Gertatutakoa azaldu ondoren, epaileak erabaki zuen sutan erretzea eta epaiketaren gastuak ordaintzera behartzea.

1461eko martxoaren 13an eta 14an, galdeketa egin zitzaion Layri akusazioak ukatu egin zituen eta gaixoak babesteko zuen asmoa adierazi. Gertaerak nola gertatu ziren galdetu ondoren, akusatuak gertatutakoz damutu egiten zela adierazi zuen.

1461eko martxoaren 24an, Layk galdeketa berri bat izan zuen Jakan, eta epaiketako kostuak ordaintzeko eskatu zioten. Fiskalak zordunen tasazioa eskatu zuen eta epaileak eskaera hori exekutatzeko agindu zuen, akusatuaren ondasunak bahituta. Akusatua erre zutela imaginatzea besterik ez dago, prozesuan ez baita epai hori ageri.

Layk ez zuen inoiz sorgin-etiketarik jaso azkenean hil zuen prozesu judizialean. Handik gutxira, antzeko zenbait prozesuk sorgin-apelatiboa erabili zuten, Cenarbeko Narbona d’Arcalen kasuan bezala. Villanugako zenbait bizilagun pozoitu izana leporatu ondoren, haren lankidea bezala, prozesu judiziala Jakan amaitu zen, akusatuaren erreketarekin.

Ez dago argi idatzietan Villanugako biztanleek izurriteren bat izan ote zuten XV. mendean, eta sorginkeriara jo zuten, edo Lay eta bere lagunek alebosiarekin jokatu zuten.

Sorginkeria Aragoi Garaian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aragoin, Barbastroko 1396ko Ordinazio eta Geldialdietako sorgin terminoak ez du zehazten zein gaizkile zeuden izen horretan jasota.^[1] Zaragozako Inkisizioa izan zen sorginen kontra jokatu zuen lehena. Gracia del Valle izan zen 1498an sutara kondenatutako lehena. Urte horretan bertan prozesatu zuten Narbona d’Arcal, Zenarbeko bizilaguna (Villanuga).