Kausalitate

Kausalitatea "kausaren eta efektuaren artean ezartzen den erlazioa da. Gertaeren, prozesuen, fenomenoen erregulartasunaren eta zerbaiten ekoizpenaren arteko erlazio horri buruz hitz egin daiteke ".^[1]

Ez dago normalean onartzen den "kausa" terminoaren definizio bakar bat. Bere adiera zabalenean, zerbait efektu baten kausa dela esaten da, azkena lehenengoaren menpe dagoenean; edo, bestela esanda, kausa efektua badena bihurtzen duena da. Hau era askotara gerta daiteke eta, horregatik, ez da harritzekoa efektu bati kausa asko dagozkionik.

A B kausa izateko beharrezkoak diren baina nahikoak ez diren bi baldintza hauek dira:

A B baino lehenagokoa izatea denboran.
A eta B nahiko hurbil egotea espazioan eta denboran.

Historia

Kausalitatearen nozioak eztabaida piztu du filosofiaren hasieratik. Aristotelesek Bigarren analitikoen liburua giza gogamenak oinarrizko egiak, oinarrizko premisak edo lehen printzipioak, sorrerakoak ez direnak, ezagutzeko duen moduaz amaitzen du, gure bizitzaren zati handi batean ez ezagutzea posible baita. Aurreko ezein ezagutzatik ere ezin dira ondorioztatu, edo ez lirateke printzipio lehenak izango. Lehenengo printzipioak pertzepzio sentsorialetik eratortzen direla dio, giza gogamenean benetako printzipio unibertsalak ezartzen baititu. Ideia horretatik dator «adimenean ezer ez dago aurretik zentzumenetan egon ez denik» maxima eskolastikoa (Nihil est in intellectu, quod prius non fuerit in sensu). «Gauza baten izaera ezagutzea, zergatik da ?» eta «gauza baten ezagutza zientifikoa gauza horren kausa ezagutzen dugunean bakarrik dugula» mantentzean. Aristotelesek lau kausa mota bereizi zituen:^[2]

Kausalitatearen nozioak kritika gogorra jasan zuen David Humeren aldetik.

Kantengan, zeinarengandik Humeren pentsamenduarekin duen desadostasuna teoria filosofiko bat idazteko motibazio gisa aipatzen baita, kausalitatea adimenaren a priori kategorietako bat da, eta orduan ez dator ohituratik (Humek zioen bezala), baizik eta izaera beharrezko eta unibertsala du. Horrek zientzia kausalitatearen printzipioan oinarritzea ahalbidetzen du, beharrezkoa eta unibertsala izateari utzi gabe.

Kausalitate printzipioak

Kausalitatearen printzipioa filosofiaren eta zientziaren printzipio klasikoa da, gertaera orok kausa eta ondorio bat duela baieztatzen duena.

Gauzak ez dira modu isolatuan gertatzen, baizik eta elkarrekintza-prozesu batean batzuk beste batzuekin lotuta daude. Gauza batzuk besteei gertatzen zaizkie, eta maiz orden berean. Erlazio bateko lehen gertakariei kausa deitzen diegu, eta bigarrenei, berriz efektua.^[3]

Ez da kausalitatearen printzipioa arrazoimen nahikoaren printzipioarekin nahastu behar.

Kausalitatearen printzipioa ikerketa zientifikoaren funtsezko printzipio bat da, ulertzeko eta azaltzeko modurik onena kausak ezagutzea dela suposatuz, alde batetik prebenitu dezakegulako eta bestetik efektuak kontrolatu ditzakegulako, azken batean gertakari naturalak menderatu.

Kausalitatea zientzian

Kausalitatearen nozioa zientzia askoren osagai integrala da.
Fisikan, mekanika newtoniarrean, gainera, kausa beti efektuaren aurretik dagoela onartzen da.
Estatistika honetan estatistika inferentzialak aztertzen ditu.
Gizarte-zientzietan, behatutako aldagaien analisi estatistiko bati lotuta agertu ohi dira.
Fisikaren bestelako natur zientzietan eta gertaeren konkurrentzia mekanismo fisiko sinple batera mugatzerik ez dugun prozesuetan, kausaren ideia prozesu konplexuetan agertzen da, eta prozesu horien artean kausazko erlazio bat ikusi dugu. Horrela, ekuazio enpirikoen ondoren, prozesu fisiko kausal bat dagoela suposatzen da, gertaera jakin batzuen arteko beharrezko lotura batera eramaten duena.

Erreferentziak

↑ Bocanegra, Víctor Florián; de Filosofía y Letras, Facultad. (2019-04-24). Filosofía y crítica del presente. Ediciones USTA ISBN 978-958-782-199-4. (kontsulta data: 2022-04-28).
↑ (Gaztelaniaz) «Los 4 tipos de causas según Aristóteles» psicologiaymente.com 2019-03-21 (kontsulta data: 2022-04-28).
↑ Rodríguez Díaz, Erwin. (2013-05). «La relación entre el tiempo largo y el tiempo corto. Un intento por revalorar a un pariente pobre de las Ciencias Sociales: la coyuntura**La palabra coyuntura proviene del latín conjuntus, que significa unido. De ahí que la palabra se emplee también para designar las articulaciones entre un hueso y otro. En la Edad Media se utilizó para designar el tiempo en que podría alcanzarse la salvación eterna. El martes de Pentecostés, por ejemplo, será propicio para el ayuno y la abstinencia sexual. Para Napoleón I, la coyuntura era el inicio del alba, puesto que a esa hora los enemigos estaban semidormidos. Para la Real Academia de la Lengua, en su Diccionario de 2006, la coyuntura es una combinación de factores y circunstancias que crean un escenario especial en una sociedad.» Estudios Políticos 29: 149–170. doi:10.1016/s0185-1616(13)72653-2. ISSN 0185-1616. (kontsulta data: 2022-04-28).

Ikus, gainera

Sorgin gurpila

Kanpo estekak

Kausalitatea, Gizapedian.

[1] Bocanegra, Víctor Florián; de Filosofía y Letras, Facultad. (2019-04-24). Filosofía y crítica del presente. Ediciones USTA ISBN 978-958-782-199-4. (kontsulta data: 2022-04-28).

[2] (Gaztelaniaz) «Los 4 tipos de causas según Aristóteles» psicologiaymente.com 2019-03-21 (kontsulta data: 2022-04-28).

[3] Rodríguez Díaz, Erwin. (2013-05). «La relación entre el tiempo largo y el tiempo corto. Un intento por revalorar a un pariente pobre de las Ciencias Sociales: la coyuntura**La palabra coyuntura proviene del latín conjuntus, que significa unido. De ahí que la palabra se emplee también para designar las articulaciones entre un hueso y otro. En la Edad Media se utilizó para designar el tiempo en que podría alcanzarse la salvación eterna. El martes de Pentecostés, por ejemplo, será propicio para el ayuno y la abstinencia sexual. Para Napoleón I, la coyuntura era el inicio del alba, puesto que a esa hora los enemigos estaban semidormidos. Para la Real Academia de la Lengua, en su Diccionario de 2006, la coyuntura es una combinación de factores y circunstancias que crean un escenario especial en una sociedad.» Estudios Políticos 29: 149–170. doi:10.1016/s0185-1616(13)72653-2. ISSN 0185-1616. (kontsulta data: 2022-04-28).

[1]

[2]

[3]