Edukira joan

Immanuel Kant

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Immanuel Kant
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Immanuel Kanten bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa.
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakEmanuel Kant
JaiotzaKönigsberg, 1724ko apirilaren 22a
Herrialdea Prusiako Erresuma  (1724 -  1804)
BizilekuaKönigsberg
Lehen hizkuntzaalemana
HeriotzaKönigsberg, 1804ko otsailaren 12a (79 urte)
Hobiratze lekuaKönigsbergeko katedrala
Familia
AitaJohann Georg Kant
AmaAnna Regina Kant
Ezkontidea(k)ezkongabea
Hezkuntza
HeziketaCollegium Fridericianum (en) Itzuli
(1732 -
Königsbergeko Unibertsitatea
(1740 - 1746)
Doktorego ikaslea(k)Anton Friedrich Justus Thibaut
Markus Herz (en) Itzuli
Johann Gottlieb Fichte
Karl Leonhard Reinhold (en) Itzuli
Hizkuntzakalemana
hebreera
latina
antzinako greziera
Irakaslea(k)Martin Knutzen (en) Itzuli
Johann Gottfried Teske (en) Itzuli
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, antropologoa, fisikaria, liburuzaina, idazlea, pedagogoa, unibertsitateko irakaslea, matematikaria eta philosopher of law (en) Itzuli
Enplegatzailea(k)Königsbergeko Unibertsitatea
Lan nabarmenak
InfluentziakDavid Hume, George Berkeley, Christian Wolff, Jean-Jacques Rousseau, Francis Hutcheson, Isaac Newton, Platon, Johannes Nikolaus Tetens, Michel de Montaigne, René Descartes, Gottfried Wilhelm Leibniz, John Locke, Nicolas Malebranche eta Baruch Spinoza
KidetzaPrusiako Zientzien Akademia
Zientzien Errusiar Akademia
MugimenduaGerman idealism (en) Itzuli
Argien mendea
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaluteranismoa
Allocine: 37046
iTunes: 262893504 Musicbrainz: 871df78f-da37-417c-a898-a5de1f9a7ef0 IMSLP: Category:Kant,_Immanuel Find a Grave: 1471 Edit the value on Wikidata

Immanuel Kant (Königsberg (Prusia) 1724ko apirilaren 22a – ib., 1804ko otsailaren 12a) argien garaian sortutako historiako filosofo nabarmenetakoa da[1][2][3][4]. Alemaniar idealismoaren aitzindari eta Kritizismoaren lehen ordezkari garrantzitsuena izan zen. Europa modernoaren eta filosofia unibertsalaren pentsalari garrantzitsuenetako bat da. Gainera, modernitatearen azken pentsalarietako bat da, filosofia garaikidearen aurrekoa, zeinaren sorkuntza 1831 inguruan ezartzen den, Hegel hil ondoren[2][3][5].

Era berean, Kantek alemanez idatzi zuela nabarmendu behar da. Bere testuinguru historikoan kontuan hartu behar da alemana, ordurarte goiko klaseek eta gobernuek erdeinatutako hizkuntza, Frantsesaren lekua hartzera pasa zela prestigiodun hizkuntza bezala. Izan ere, adibidez, Berlingo Zientzien Akademian frantsesez edo latinez ematen ziren konferentziak. Ondoren Goethe, Schiller edo Humboldt, beste batzuen artean, hizkuntza alemana goititzen borrokatu ziren. Ordura arte barbarotzat hartutako hizkuntza alemanaren normalizazio kulturalean egin ziren ahaleginen adibide gisa Joxe Azurmendik Kant aipatzen du. Antza denez Kantek alemanezko bere kontzeptuen itzulpen latinoak eman ohi zituen parentesi artean. Kant ondoren filosofia ere hizkuntza alemanetik egin nahiko da eta filosofiaren garapena hizkuntzaren garapena izango da aldi berean.[6]

Kantek hiru galdera[7][8] filosofiko bereizten ditu bere lan nagusietan: «Zer ezagutu dezaket?» Arrazoimen hutsaren kritikan[9][10], oro har filosofiaren historiako inflexio-puntu gisa kalifikatua, non arrazoimenaren egitura bera ikertzen baitu; «Zer egin behar dut?» Arrazoimen praktikoaren kritika (etikan oinarritua) eta Ohituren metafisika (zati bat bertutearen doktrinari buruzkoa eta bestea zuzenbidearen doktrinari buruzkoa)[11], eta «Zer espero dezaket?» Juzguaren kritikan (estetikari eta teleologiari buruz ikertzen du). Hiru galdera horiek batean laburbil daitezke: «Zer da gizakia?»[12]. Halaber, Kantek proposatu zuen metafisika tradizionala epistemologiaren bidez berrinterpreta daitekeela, zeren eta arazo metafisikoei aurre egin baitiezaiekegu iturria ezagutzaren mugekin ulertzen eta erlazionatzen dugunean[13].

Kantek lan garrantzitsuak aurreratu zituen zientziaren, zuzenbidearen, epistemologiaren, moralaren, erlijioaren, politikaren eta historiaren arloetan, eta, aldi berean, enpirismoaren eta arrazionalismoaren arteko sintesia ere lortu zuen[2][3][14]. Gure ezagutza guztia esperientziarekin hasten den arren, dena ez dator esperientziatik, arrazoia garrantzi handia duela ulertuz. Kantek argudiatzen zuen biziaren esperientzia, balioak eta esanahia bera erabat subjektiboak izango zirela baldin eta arrazoimen hutsak txertatzen ez baziren, eta arrazoia esperientziari aplikatu gabe erabiltzeak ilusio teorikoetara eramango gintuzkeela ezinbestean.

Idealismo transzendentalaren doktrinan, Kantek argudiatu zuen espazioa eta denbora esperientzia oro egituratzen duten «intuizio-forma» hutsak direla, eta, beraz, nahiz eta «gauzak berez» («noumenoa») existitzen diren eta esperientziari laguntzen dioten, esperientziaren objektuez bestelakoak dira, berez («fenomenoa»)[15]. Kantek paraleloa egin zuen Kopernikoren iraultzarekin («biraketa kopernikarra») bere proposamenean: zentzumenetako objektuak gure intuizioaren forma espazial eta denborazkoetara egokitu behar dira, eta, ondorioz, zentzumenetako objektuak a priori ezagutu ditzakegu[16][17]. Kantek dio arrazoi hutsak errealitatea frogatu ezin duten baina erabilera praktikoak dituzten ideiak eratzen dituela[18].

Moralari dagokionez, Kanten etikak dio subjektu arrazional batek bete behar duen eta borondate onetik datorren lege moral bat ezartzen duela a priori, «inperatibo kategoriko» deitu zuena[16]. Bere politikaren ildo etikoak izaera liberaleko teoria errepublikanoarekin jarraitzen du, non estatuaren betebeharra bere mendekoen askatasunak bermatzea baita[19][20]. Horrekin, Kantek teorizatu zuen errepublika konstituzionalaren eta merkataritzaren garapenaren bidezko nazioarteko lankidetzak ziurta zitekeela bakea eta, agian, munduko historiaren etapa gorena izan[21]. Kantek Jainkoaren existentziaren argudioak ere kritikatu zituen, baina erlijio-balio moralak aldarrikatu zituen, erlijiosotasuna arrazionaltasunera murriztuz eta kristautasuna etikara[22]. Kanten ideia erlijiosoak eztabaidagai izaten jarraitzen dute, deismo eta teismo artean ibiliz[23].

Kanten pentsamenduak eragin handia izan zuen bere garaiko Alemanian, enpirismoaren eta arrazionalismoaren arteko eztabaidatik harantzago proiektatu baitzuen filosofia. Fichte, Schelling, Hegel eta Schopenhauer-ek beren burua ikusi zuten sistema kantiarra hedatuz eta osatuz, eta, beraz, harekin idealismo alemana justifikatzen zuten. Gaur egun, Kantek eragin handia du filosofia analitikoan eta kontinentalean[1].

Zientziaren esparruan, Kantek pentsamendu fisikoak, geologikoak eta astronomikoak garatu zituen. Eguzki-sistema nebulosa handi batetik osatu zela dioen hipotesia zuzen formulatu zuen2 [2][4].

Bizitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gurasoek, amak batez ere, eta Collegium Fridericianum-eko lehen ikaskuntzak, luteranismoaren adar pietistaren espirituaren barruan hezi zuten, balio erlijioso eta moralak sustraituz. 1740an teologia ikasten hasi zen unibertsitatean, baina matematika eta fisikarekin, Newtonena batez ere, zaletu zen. Dena den, garaiko filosofo arrazionalistek zein enpiristek, filosofo ilustratuek eta Rousseauren moralak ere eragina izan zuten harengan. Familia erdimailako burgesiakoa zenez gero, ikasketak prezeptore lanekin bateratu behar izan zituen. 1746-1755 bitartean, familia bateko maisu gisa aritu zen lanean, doktoretza (Suaren inguruan) egin zuen arte. Hamabost urtez irakasle izan zen unibertsitatean, eta ospe handia lortu zuen. 1760tik aurrera Leibnizen filosofiaren kritika, garai hartan alemaniar unibertsitateetan nagusia zena, egiten hasi zen. 1770an logika eta metafisikako katedra lortu zuen, eta bere teoriak moldatzen hasi.

Nortasunari dagokionez, bizimodu metodiko, lasai eta diziplinatua izan zuen beti. Ez zen inoiz ezkondu, ezta jaioterritik 150 km baino urrunagora joan ere, uste baitzuen bidaiarik egin gabe ere mundua ezagut daitekeela.

Aitaren bihotzekoak eta 1746an hil izanak ikasketak eten zizkioten. Kant irakasle partikular bihurtu zen Königsbergen inguruko herri txikietan, baina bere ikerketa akademikoarekin jarraitu zuen. 1749an argitaratu zuen bere lehen lan filosofikoa, Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte (Indar bizien benetako estimazioari buruzko gogoetak). Kantek zientzia-gaiei buruzko lan gehiago argitaratu zituen, eta, 1755ean, unibertsitateko irakasle izatera iritsi zen. Haren ikasgaien gaia metafisika zen, eta ia berrogei urtez irakatsi zuen, baita harekin hautsi ondoren ere. Ikastarorako eskuliburua, Alexander Gottlieb Baumgartenek idatzi zuen, estetika terminoaren autorea zentzu modernoan.

Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels (Naturaren historia orokorra eta zeruaren teoria, 1755) lanean, Kantek eguzki-nebulosaren hipotesia diseinatu zuen, non zuzen ondorioztatu baitzuen eguzki-sistema gas-hodei handi batetik sortu zela, nebulosa batetik. Horrela, eguzki-sistemaren ordena azaltzen saiatzen zen, lehen Newtonek ikusia Jainkoak hasiera-hasieratik inposatu zuen ordena gisa. Kantek, bere liburuan, zuzen ondorioztatu zuen Esne Bidea izar-disko handi bat zela, hodei birakari batetik sortua. Gainera, iradoki zuen beste nebulosa batzuk urruneko izarren disko handiak ere izan zitezkeela, Esne Bidearen antzekoak, eta horrek Uharte Unibertsoak izena eman zion galaxiei, XX. mende luzera arte erabiltzen zen terminoa.

Immanuel Kant filosofoaren etxea Königsbergen.

Une horretatik aurrera, Kant gero eta gai filosofikoagoetan kontzentratu zen, nahiz eta bere bizitzan zehar zientziei buruz idazten jarraitu. 1760ko hamarkadaren hasieran, Kantek filosofia-lan garrantzitsu batzuk sortu zituen: Die falsche Spitzfindigkeit der vier syllogistischen Figuren (Silogismoaren lau irudien sotiltasun faltsua), logikari buruzko lan bat, 1762an argitaratua. Hurrengo urtean, bi liburu gehiago agertu ziren: Versuch, den Begriff der negativen Größen in der Weltweisheit einzuführen (Magnitude negatiboen kontzeptua filosofian sartzeko saiakera) eta Der einmögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes (Jainkoaren existentzia frogatzeko oinarri posible bakarra).

1764an, Kantek Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen idatzi zuen (Edertasunaren eta sublime denaren sentimenduari buruzko oharrak), eta bigarren geratu zen, Moses Mendelssohnen atzetik, Berlingo Akademiaren lehiaketa batean, Untersuchung über die Deutlichkder Sunder moralaren Snitologie (Teologia naturalaren eta moralaren printzipioen argitasuna) lanarekin. 1770ean, berrogeita bost urterekin, azkenean, Kant Königsbergeko Unibertsitateko Logika eta Metafisikako irakasle izendatu zuten. Kantek bere inaugurazio-hitzaldia (De mundi sentsibilis atque intelligibilis forma et principiis) idatzi zuen izendapen horren defentsan. Lan hori bere obra helduaren gai nagusi askotan agertu zen, pentsamendu intelektualaren ahalmenen eta harmen sentikorraren arteko bereizketa barne. Bereizketa horri ezikusia egiteak subrepzioa egitea esan nahiko luke, eta, disertazioaren azken kapituluan dioen moduan, metafisikak akats hori saihestuz baino ez du aurrera egingo.

Isiltasuna eta kritika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berrogeita sei urte zituela, Kant jakintsu ezaguna zen eta filosofo gero eta eragin handiagoa zuena. Harengandik asko espero zen. Markus Herz ikaslearen gutun bati erantzunez, Kantek onartu zuen inaugurazio-hitzaldian ez zuela lortu gure gaitasun intelektual eta sentiberen arteko harremanaren eta loturaren berri ematea. Halaber, onartu zuen «amets dogmatikotik» David Humek esnatu zuela (1770 inguruan). Kantek ez zuen filosofiako lanik argitaratu hurrengo hamaika urteetan. Arrazoimen hutsaren Kritikaren sarreran, usoaren metaforarekin, zera adierazten du: garrantzitsuena filosofia berri bat sendo oinarritzea zela, norainokoaren irudimena arrazoimenaren benetako irismenera mugatuz:

« Ezagutza zabaltzeko gure joerak ez du mugarik. Uso arinak, aske hegan egitean sortzen den airearen erresistentzia sentitzen duenak, pentsa lezeke askoz hobeto hegan egingo lukeela espazio huts batean. Era berean, Platonek zentzumenen mundua utzi zuen ulermenari hain muga estuak ezartzeagatik. Haiengandik haratago joaten ausartu zen Platon, arrazoimen puruaren espazio hutsean hegan eginez ideien hegoen bidez. Ez zen konturatu, bere ahalegin guztiekin, ez zuela ezer aurreratzen, ez baitzuen sostengu punturik, nolabait esatearren, ez baitzeukan oinarririk bere buruari eusteko eta adimena mugiarazteko indarrak aplikatzeko. Baina giza arrazoiari ere gertatzen zaio: espekulazioan eraikina lehenbailehen amaitzen duela, eta ez du gerora arte aztertzen zimenduek asentamendu egokia duten ala ez[24]. »

Kantek bere hamarkada isila planteatutako problemetarako konponbideetan lan egitera bideratu zuen. Konpainia eta elkarrizketa maite zituen arren, Kant isolatu egin zen, bere lagunek isolamendutik ateratzen saiatu arren. 1778an, ikasle ohi baten eskaera horietako bati erantzunez, Kantek hau idatzi zuen:

« Edozein aldaketak kezkati egiten nau, nahiz eta nire egoera hobetzeko promesa hoberena eskaini, eta sinetsita nago, nire sen natural horrengatik, kontuz ibili behar dudala Parkek hain fin eta ahulak ehuntzen dituzten hariak, nire kasuan, luzera jakin batekoak izan daitezen. Eskerrik beroenak nire miresle eta lagunei, hain zintzo pentsatzen baitute nitaz nire ongizatearekin konprometitu arte, baina, aldi berean, modurik xumeenean, nire oraingo egoera babestea edozein alterazioren aurrean eskatzen diet. »
Gottlieb Döppler artista berlindarraren Kanten erretratua. Jatorrizkoa 1791n Köenigsbergen margotutako olio-pintura txiki bat zen, Zum Todtenkopf und Phönix logia-masonikoan gordeta egon zena Bigarren Mundu Gerra arte, eta horren hainbat kopia egin ziren. Prusiar filosofoaren kanpoko itxuraren irudikapen adierazgarriena da. Haren dizipulua Herder hitz eskuzabal hauekin gogoratu zuen: «Haren kopeta, pentsatzeko egina, poz eta zoriontasun suntsiezinaren egoitza zen».

Kant bere isiltasunetik 1781ean atera zenean, Arrazoimen hutsaren kritika (Kritik der reinen Vernunft) izan zen emaitza[9]. Nahiz gaur egun aho batez onartzen den filosofiaren historiako lanik garrantzitsuenetakotzat, ez zitzaion kasurik egin hasierako argitalpenaren unean. Liburua luzea zen, 800 orrialde baino gehiago alemanezko jatorrizko edizioan eta estilo lehor eta akademikoan idatzia. Aipamen gutxi egin ziren, eta horiek, gainera, ez zioten garrantzirik ematen lanari. Haren dentsitateak «irensteko zaila» egiten zuen, «...amarauna astun hori guztia», Johann Gottfried Herder-ek deskribatu zuenez Johann Georg Hamann-i bidalitako gutun batean[25]. ​Horrek kontrastatzen du Kantek aurreko lanengatik jaso zuen gorespenarekin, hala nola 1764ko memoria eta Lehen Kritikaren aurreko beste opuskulu batzuk. Ongi jasotako eta irakurtzeko moduko tratatuek barne hartzen dute Lisboako lurrikarari buruzko bat, hain ezaguna ezen orrialdeka saltzen zen[26].​ Kritikara jo aurretik, bere liburuak ondo saltzen ziren, eta Ederraren eta sublimearen pentsaerari buruzko behaketak argitaratu zuenerako, 1764an, izen handiko autore ezagun bihurtua zen[27].​ Kant desengainatu egin zen Lehen Kritikaren harrerarekin. Jatorrizko tratatua argitu beharra onartuta, Kantek Etorkizuneko metafisika orotako Prolegomenak (Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten können) idatzi zituen 1783an, bere ikuspuntu nagusien laburpen gisa. Johann Schultz laguna Arrazoimen hutsaren kritikari buruzko iruzkin labur bat argitaratzera ere animatu zuen.

1780ko hamarkadan, Kanten ospea pixkanaka handituz joan zen zenbait lan garrantzitsuri esker: Zer da Ilustrazioa? galderari erantzuna (Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?) 1784. saiakera; Ohituren metafisikaren Fundamentazioa (Grundlegung zur Metaphysik der Sitten), 1785 (filosofia moralari buruzko lehen lana), eta Zientzia naturalaren printzipio metafisikoak (Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft), 1786. Baina Kanten azken onarpena ustekabeko iturri batetik etorri zen. 1786an, Karl Leonhard Reinhold Kanten filosofiari buruzko gutun publiko batzuk argitaratzen hasi zen. Gutun horietan, Reinholdek garaiko eztabaida intelektual nagusiari emandako erantzun gisa markatzen zuen Kanten filosofia: panteismoari buruzko eztabaida. Friedrich Heinrich Jacobik spinozismoa leporatu zion Gotthold Ephraim Lessing hil berriari (antzerkigile eta saiakeragile filosofikoa). Salaketa hori, ateismoaren baliokide, erabat gezurtatu zuen Moses Mendelssohnek, Lessingen lagunak, eta eztabaida mingotsa sortu zen haien artean. Eztabaidak mailaz maila gora egin zuen, Ilustrazioaren eta arrazoiaren beraren balioei buruzko eztabaida orokor bihurtzeraino. Reinholdek bere gutunetan zioenez, Kanten Arrazoimen hutsaren kritikak arrazoiaren autoritatea eta mugak defendatuz konpon zezakeela eztabaida hori. Reinholden gutunak asko irakurri ziren, eta Kant bere garaiko filosoforik ospetsuena bihurtu zuten.

Heriotza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanten hilobia, Kaliningrad.

Bere osasuna okerrera egiten ari zen aspaldidanik. Garuneko arteriosklerosia izan zuen, eta, 1803ko neguan, urdaileko mina, oroimena galtzea eta Logura izan zituen[28].

1804ko otsailaren 12an, igandea, gaueko hamaiketan hil zen, Königsbergen, «genug» («nahikoa», «aski da») hitza xuxurlatuz[29]. Bere azken lan amaitu gabea, Opus postumum zatikatua, hil ondoren argitaratu zen (izenburuak iradokitzen duen moduan). Haren ehorzketa klase sozial guztietako pertsona ugari bertaratu ziren gertaera izan zen[30].

Hil eta urte batzuetara, 1827an, Eliza katolikoak bere Arrazoimen hutsaren kritika Liburu Debekatuen Aurkibidean (Index Librorum Prohibitorum) sartu zuen, eta horrela jarraitu du hurrengo Indexetan[31].

1879tik 1881era, dirua bildu zen kapera bat monumentu gisa eraikitzeko. Kanten hilobia Königsbergeko Katedraletik kanpo dago —gaur egungo Kaliningrad—, Pregolia ibaian, eta sobietarrek kontserbatu zuten monumentu alemaniar bakarrenetakoa da 1945ean hiria konkistatu eta anexionatu ondoren. Kanten jatorrizko hilobia errusiar bonbek eraitsi zuten urte haren hasieran. Kanten estatuaren erreplika bat, Unibertsitatearen aurrean dagoena, Alemaniako erakunde batek oparitu zuen 1991n. Ezkonberriek loreak eramaten dituzte kaperara, lehen Leninen monumentura egiten zuten moduan.

Hilobiaren ondoan, plaka bat dago alemanezko eta errusierazko inskripzio honekin, Arrazoimen praktikoaren kritikaren konklusiotik hartua: «Etengabe haiei buruz hausnartzen dudan arren, bi gauzek betetzen didate gogoa beti berritutako eta handitutako harriduraz eta mirespenez: nire gaineko zeru izartsua eta nire barruko lege morala».

Mitoak eta aintzatespena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanten bizitzari buruzko sineste herrikoi ugari sortu dira. Sarritan esaten da, adibidez, Kant berandu iritsi zela heldutasunera, berrogeita hamar urte luze zituenean soilik bihurtu zela filosofo garrantzitsu, aurreko bere ikuspuntuak baztertu ondoren. Bere lanik onenak, bere bizitzan, nahiko berandu idatzi zituen arren, joera argia dago bere aurreko lanak gutxiesteko. Kanti buruzko azken ikerketek arreta handiagoa eskaini diete idatzi «aurrekritiko» horiei, eta nolabaiteko jarraitutasuna aitortu zaie haren lan helduekin.

Kanten berezitasun pertsonalei buruzko mito komun asko zerrendatu, azaldu eta ezeztatu egiten dira Goldthwait itzultzaile ingelesaren Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime liburuaren sarreran[32]. Kantek oso bizimodu zorrotza eta aurreikusteko modukoa bizi izan zuela diote, eta horrek askotan errepikatutako historiara garamatza: bizilagunek ordulariak orduan jartzen zituztela eguneroko paseoak ematen zituenean[33]. Berriz ere, hori neurri batean soilik da egia. Gaztea zenean, Kant oso pertsona lagunkoia izan zen, eta, bere bizitzaren zatirik handienean, gonbite zale amorratua. Delikatua zen, txikia, jaioterritik oso gutxi irten, eta ez zen inoiz ezkondu. Bere zaletasunen artean, billarrean ibiltzea eta edari alkoholdunak gustatzen zitzaizkion, ardoa, adibidez[34]. Bere bizitzako garairik aurreratuago batean, Joseph Green bere lagun merkatari ingelesaren eraginak soilik eragin zion Kanti bizimodu erregularragoa hartzea[35].

1905ean, Hans Vaihingerrek Kantiar Elkartea sortu zuen Halle-n, naziek desegina baina 1945ean berriro irekia. Gaur egun, hainbat elkarte kantiar daude munduko zenbait herrialdetan, hala nola Estatu Batuetan[34][36].

Immanuel Kantek filosofo askorengan eragin zuen, besteak beste: Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, Foucault, Jean-François Lyotard eta Jacques Derrida.

Pentsamendua eta lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanten filosofia sistema ezagutzaren kritikatik sortu zen. Kritika hori haren bi obra handitan banatuta ageri da: Kritik der reinen Vernunft (1781, Arrazoimen hutsaren kritika), eta Kritik der praktischen Vernunft (1788, Arrazoimen praktikoaren kritika).

Bedigirada
Espazio-denbora_konfigurazio_berria

Mundu birtualak espazio eta denbora berriak ekarri dizkigu. Zer da espazio eta denbora Interneten garaian? Espazio eta denbora birtuala da gure etorkizuna?


Aurrenekoan, formaren ezagutzak nola eraman dezakeen jakintzaren materiaren ezagutzara aztertu nahi zuen. Ezagutza sintesi prozesu bat zela zioen; prozesu horretan adimenak ematen du forma eta bizikizunek, berriz, materia; bi horien arteko batasuna irudimenaren bidez egiten da, Kantek irudimena ahalmen sortzailetzat hartzen baitzuen. Arrazoia bizikizunetatik etorri ezin diren kontzeptuei aplikatzen zaienean, hala nola Jainkoari edo arimari, arrazoiaren ilusioak sortzen dira, hots, espekulazioak. Hori dela eta, Kantek ukatu egiten zuen tradizioko metafisikak gai horietan baliorik izan zezakeenik.

Kritik der praktischen Vernunft obran eman zuen aditzera bere dotrina etikoa, eta haren gainean oinarritu zuen, metafisikaren espekulazioetara jo beharrik gabe, antolamendu transzendental bat badelako froga.

Bedigirada
Gizakiaren_askatasuna

Askatasun indibidualaren amaierako garaian al gaude? Askatasunik al dago Big Dataren gizartean?

Azken obra handian, Kritik der Urteilskraft (1790, Juizioaren kritika), Kantek bere teoria morala edertasunaren eta xedearen nozioen analisiaren bitartez osatu zuen, nozio horiek bizikizunetatik abiatuta azaldu ezin diren arren. Haren obrak eragin handia izan du Mendebaldeko filosofian, Alemaniako filosofian batez ere, materialismoan eta positibismoan.

Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf (1795, Betirako bakea) idazkian historia eta zuzenbidea politikaren teoria batean bildu zituela dirudi.[37] Garai horretan Europako potentziak beren arteko borroka espantsionistan ari ziren. 1795 Basileako itunaren urtea izan zen baina baita Poloniaren zatiketarena ere Errusia, Austria eta Prusiaren artean. Kant Frantziako iraultzaren aldeko ilustratua izanik ere testu honek bere kosmopolitanismoa ongi ulertzeko balio du. Izan ere, gizadi guztia bat, hizkuntza bakarrekoa eta legeria uniforme batekoa aldezten duen ilustrazioko ideiaren kontra Kantek hori naturaren aurkakoa, gizadiaren aurkakoa eta arrazoimenaren kontrakoa dela argudiatuko du. Kanten ustez Estatu inperialistaren aurrean naturak gizadiaren defentsan dauzkan bitartekoak hizkuntzen eta erlijioen ezberdintasunak dira. Prusiaren baitan eskolak lituaniera eta polonieran eman daitezela eskatuko du eskualde horiek alemantzen joaten uztearen aurka.[38]

Gainera, Ilustrazioko ideiak defendatu zituen eta Frantziako Iraultzaren eta AEBen independentziaren alde agertu zen, baina teorikoki, ez praktikoki, ezta politikoki ere. Deismoaren bultzatzaile nagusietakoa izan zen.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Jankowiak, Tim. «Immanuel Kant». Internet Encyclopedia of Philosophy. Consultado el 30 de mayo de 2021.
  2. ↑ a b c d McCormick, Matt. «Immanuel Kant: Metaphysics». Internet Encyclopedia of Philosophy. Consultado el 20 de febrero de 2019.
  3. ↑ a b c Rohlf, Michael (2020), «Immanuel Kant», en Zalta, Edward N., ed., The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2020 edición) (Metaphysics Research Lab, Stanford University), consultado el 27 de mayo de 2020
  4. ↑ a b «Glossary of People: Kant». www.marxists.org. Marxists Internet Archive Encyclopedia. Consultado el 27 de septiembre de 2020.
  5. ↑ «Immanuel Kant | Biography, Philosophy, Books, & Facts». Encyclopedia Britannica (en inglés). Consultado el 27 de mayo de 2020
  6. ↑ Azurmendi, Joxe (2007): Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua, Bilbo, UEU. 22, 23, 173, 182, 202 or.
  7. ↑ «Kant: tres cuestiones fundamentales - Encyclopaedia Herder». encyclopaedia.herdereditorial.com. Consultado el 3 de marzo de 2021.
  8. ↑ Crítica de la razón pura, «Doctrina trascendental del método», cap. 2, secc. 2 (A 805 / B 833).
  9. ↑ a b Izuzquiza Otero, Ignacio; Corellano Aznar, Luis; Frechilla García, Ana Rosa; Peña Calvo, José Vicente; Villamayor Lloro, Santiago (2008). «La Filosofía y el ser humano». En Achón, Elena; Álvarez, Gema, eds. Filosofía y ciudadanía (Manuel Andaluz edición). Madrid: Grupo Anaya Sociedad Anónima. La Filosofía. ISBN 9788466773195.
  10. ↑ Arrazoimen hutsaren kritika, Immanuel Kant, Klasikoak, 1999 Euskaratzailea: Ibon Uribarri; Berrikuslea: Joxe Azurmendi, 1999 Ekaina 1. argitalpena, ISBN 84-88303-39-4
  11. ↑ Metafísica de las Costumbres, Imannuel Kant, Altaya (II parte de la obra)
  12. ↑ I. Kant, Lógica (ed. de Jäsche, 1800), Ak. IX, 25; trad: Madrid, Akal, 2000 {ISBN 84-460-1112-3}, p. 92
  13. ↑ Filosofía&Co (28 de agosto de 2019). «10 claves para entender la filosofía de Immanuel Kant». Filosofía & co. Consultado el 5 de octubre de 2020
  14. ↑ Vanzo, Alberto (January 2013). «Kant on Empiricism and Rationalism». History of Philosophy Quarterly 30 (1): 53-74
  15. ↑ Nigel Warburton (2011). «Chapter 19: Rose-tinted reality: Immanuel Kant». A little history of philosophy. Yale University Press. p. 134. ISBN 978-0-300-15208-1
  16. ↑ a b «Kant, Immanuel | Internet Encyclopedia of Philosophy» (en inglés estadounidense). Consultado el 2 de marzo de 2021.
  17. ↑ Russell, Bertrand (1946). «LIBRO TERCERO. LA FILOSOFÍA MODERNA. CAPÍTULO XX. Kant». HISTORIADE LA FILOSOFÍA OCCIDENTAL (Julio Gómez de la Serna & Antonio Dorta, trads.). Espasa Libros, S.L. p. 703. ISBN 978-84-239-6632-5
  18. ↑ Russell, Bertrand (1946). «LIBRO TERCERO. LA FILOSOFÍA MODERNA. CAPÍTULO XX. Kant». HISTORIADE LA FILOSOFÍA OCCIDENTAL (Julio Gómez de la Serna & Antonio Dorta, trads.). Espasa Libros, S.L. p. 706. ISBN 978-84-239-6632-5
  19. ↑ Rauscher, Frederick (2017). Zalta, Edward N., ed. Kant’s Social and Political Philosophy (Spring 2017 edición). The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Consultado el 6 de octubre de 2020
  20. ↑ Beade, Ileana P. (00/2009). «CONSIDERACIONES ACERCA DE LA CONCEPCIÓN KANTIANA DE LA LIBERTAD EN SENTIDO POLÍTICO». Revista de filosofía 65: 25-41. ISSN 0718-4360. doi:10.4067/S0718-43602009000100002. Consultado el 6 de octubre de 2020
  21. ↑ Piñón Gaytán, Francisco (2013-04). «El problema ético en la filosofía de Kant». Política y cultura (39): 99-112. ISSN 0188-7742. Consultado el 28 de febrero de 2021
  22. ↑ Iţu, Mircia (2004), Dumnezeu şi religia în concepţia lui Immanuel Kant din Religia în limitele raţiunii, en Boboc, Alexandru y Mariş, NI (editores), Studii de istoria filosofiei universale , volumen 12, Bucarest: Academia rumana
  23. ↑ Allen W. Wood, Kant’s Moral Religion (La religión moral de Kant), Ithaca y Londres, Cornell University Press, 1970, página 16
  24. ↑ Vid. Immanuel Kant, "Introducción" a su Crítica de la razón Pura. "III. A priori ezagutza guztien aukera, printzipioak eta hedapena zehaztuko dituen zientzia behar du filosofiak"
  25. ↑ Ein Jahrhundert deutscher Literaturkritik, vol/. III, Der Aufstieg zur Klassik in der Kritik der Zeit (Berlin, 1959), p. 315; citado en Gulyga, Arsenij: Immanuel Kant: His Life and Thought. Trad. inglesa de Marijan Despaltović. Boston: Birkhäuser, 1987.
  26. ↑ Gulyga, Arsenij. Immanuel Kant: His Life and Thought. Trad. inglesa de Marijan Despaltović. Boston: Birkhäuser, 1987 pp. 28-9
  27. ↑ Gulyga, Arsenij. Immanuel Kant: His Life and Thought. Trad., Marijan Despaltović. Boston: Birkhäuser, 1987, p. 62.
  28. ↑ (Gaztelaniaz) «Kant para principiantes» es.slideshare.net 2015-01-12 (kontsulta data: 2024-01-03).
  29. ↑ Norman Davies, Europe: A history, 687. or.
  30. ↑ (Gaztelaniaz) «Kant: el filósofo de la moderación... sin moderación» filco.es 2018-05-18 (kontsulta data: 2024-01-03).
  31. ↑ «Index Librorum Prohibitorum, 1949» web.archive.org 2015-09-01 (kontsulta data: 2024-01-03).
  32. ↑ Kant, Immanuel. Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime. Trans. John T. Goldthwait. University of California Press, 1961, 2003. ISBN 0-520-24078-2
  33. ↑ Simmons, A. John. 1996. 'Associative Political Obligations'. Ethics, Vol. 106, No. 2: 247-273.
  34. ↑ a b (Gaztelaniaz) Klemme, Heiner F.; Lorenz, Ansgar. (2019-01-28). Immanuel Kant: Filosofía para jóvenes. La otra h ISBN 978-84-16763-41-2. (kontsulta data: 2024-01-04).
  35. ↑ M. Kuehn, Kant: A Biography, pp. 154-6. Esta obra, junto a la más antigua Kant: Vida y doctrina, de Ernst Cassirer (trad. esp. FCE, 1948, 1993 [5ª reimpr.], ISBN 84-375-0364-7), son las fuentes principales en inglés acerca de la vida de Kant.
  36. ↑ «North American Kant Society - Home». northamericankantsociety.onefireplace.org. Archivado desde el original el 24 de enero de 2020. Consultado el 14 de enero de 2020.
  37. ↑ Testuaren euskarazko itzulpena Ibon Uribarriren eskutik ik. "Betirako bakea" in Hans-Christian Lucas 1997: Kant eta Hegel: gerra eta bakeaz gogoetak, Donostia, Jakin. 49-90. or.
  38. ↑ Azurmendi, Joxe (2007): Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua, Bilbo, UEU. 182-184 or.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Immanuel_Kant&oldid=9999863"(e)tik eskuratuta