ZENBAKI ERROMATARRAK

Asterix eta Obelixen abenturetan ohikoak dira zenbaki erromatarrak aurkitzea

Zenbaki erromatarrak Antzinako Erroman erromatarrek sortutako zenbaki sistema da. Garai horretan, gaur egun zenbaki bezala ezagutzen ditugun zeinuak ez zituzten oraindik ezagutzen. Normalean, eskuak erabiltzen zituzten zenbatzeko. Arazoa, kopuru hadiak zenbatu behar zituztenean sortzen zen eta horregatik asmatu zituzten zenbaki errromatarrak.

Erromatarrek, 7 letra larri erabiltzen zituzten zenbakiak adierazteko eta hauekin zenbaki guzti guztiak osa zitezkeen.

Zenbakiak	Sinboloak
I	1
V	5
X	10
L	50
C	100
D	500
M	1000

Nola erabiltzen dira?

Zenbaki erromatarrak ezkerretik eskuinera irakurtzen dira eta, balioaren arabera, handienetik txikienera ordenatzen dira. Letra bakoitzaren balioa ondorengoari gehitzen zaio.

• Adibidez, XVI:
  • X-ak, 10 balio du.
  • V-k, 5 balio du.
  • I-k ,1 balio du.
  • Hortaz, 10+5+1=16
  • XVI = 16

    

    Hortaz, zenbakiak deskonposatu egin behar dira

Balio txikiagoa duen letra bat balio handiagoa duen beste letra baten ezkerrean badago eskuinean egon beharrean, txikiagoa den balioa handiagoa denari kendu behar zaio.

Adibidez, XIV:

• X-ak, 10 balio du.
• I-k ,1 balio du. Baina V-aren ezkerrean dagoenez, bere balioa kenduko dio honi, kasu honetan 1.
• V-k, 5 balio du.
• Hortaz, 10+5-1=14
• XIV = 14

Erabilera arauak

Era berean, bete beharreko arau batzuk ere badaude:

• Balioak gehitzean:
  • X, C eta M balioak, 3 aldiz bakarrik errepiketu daitezke zenbaki multzo berean. Adibidez, XXL= 250, CCC = 300; MM = 2000.
  • V, L eta D, aldiz, ezin dira errepikatu.
• Balioak kentzean:
  • V, L, D sinboloak ezin dira balioak kentzeko erabili.
  • I, X eta C bai, baina arau hauek jarraituz:
    

Balioak kentzeko arauak

Non aurkitu ditzakegu gaur egun?

Oraindik ere, ohituraz, zenbait egoera eta kasu berezietan, sinbolo erromatarrak erabiltzen jarraitzen dugu, zenbaki arruntak ordezkatuz.

• Mendeak adierazteko (Einstein XX. mendeko zientzilaria izendatu zuten edo IX. mendeko erromanikoa...).
• Pelotariak edo errege-erreginak izendatzeko (Olaizola II, Bengoetxea VI, Altuna III...).
• Jaialdiak, Txapelketak, Joko Olinpikoak eta antzekoak aipatzerakoan (LV. Heineken Jazzaldia, XXX. Olinpiar Jokoak Londres 2012, XII. Berria Esku pilota Txapelketa... ).
• Erloju askotan, eliza, kanpandorre nahiz eskumuturrekoetan.

Pelotariek abizen hori eraman duen zenbagarren pelotaria den adierazten du, hartara haien artean ere jendeak ez nahasteko (Olaizola II, Bengoetxea VI, Altuna III...).

Ohikoa da jaialdiak, txapelketak edo antzekoak aipatzerakoan. Irudian XII. Berria PilotaTxapelketa.

XVIII. mendeko Donostiako mapa

Elizetako erlojuetan ohikoak dira

Bitxikeriak

I, X eta C sinboloak ezin dira hiru aldiz baino gehiago errepikatu. Baina zenbait erlojutan, IIII ikurra ikusi dezakegu. Zergatik?

Badaude hainbat istorio gai honen inguruan, baina bitxienetarikoa honako hau da.

1370. urtean erlojugile batek, Frantziako Erregea zen Karlos V.aren enkargua jaso zuen: Errege-etxeko dorrean jartzeko erlojua egitea.

Erregeak erlojua ikusi zuenean, ez zitzaion batere gustatu IV ikurra ikustea beste honen IIII ordez. Eta erlojugileak modu egokian idatzita zegoela esan zionean, erregeak haserre horrela erantzun zion: “ Errege batek ez du inoiz huts egiten!”. Beraz, erlojugileak ikurra aldatu zuen.

Horregatik, zenbait erlojutan oraindik ere, sinbolo hau IIII ageri zaigu.