Lankide:Maastrich/Proba orria

Diru-papera

Sarrera

Diru-papera zer den ulertzeko beharrezkoa da diruaren inguruko ideia bat izatea. Modu azkar batean esanda, diruak, txanpon metaliko batez, paper-zati batez, etab ordezkatuta, berezko balioa ez du beti izaten. Izan ere, bere balioa  jendeak bere gain jartzen duen garrantziaren araberakoa da trukerako, neurri-unitate eta aberastasun-biltegi baten modura. Diru horri esker, jendeak modu ez zuzen batean salduko ditu ondasunak eta zerbitzuak eta ondasunen prezioaren berri ematen laguntzen du (monetan eta ehunekoetan idatzitako prezioak zenbaki-kopuru bati dagozkio), eta gizabanakoei beren aberastasuna epe luzera gordetzeko modua ere ematen die.

Diru-paperenari dagokionez, herrialdeko paperezko dirua ofiziala da, ondasunak eta zerbitzuak eskuratzeari lotutako transakzioetarako banatzen dena. Paperezko diru horren inprimaketa herrialde bakoitzeko banku zentralak edo altxorrak arautzen du normalean (Europar Batasunaren kasuan, herrialde bakoitzaren gain egon beharrean batasun horren banku zentralaren gain dago), funtsen fluxua diru-politikarekin bat etortzeko.

Mundu osoan erabili ohi diren diru-paper motak

Diru adierazgarria (“Representative Money”)

Paper adierazgarriko dirua, haren atzean %100eko erreserba metalikoak dituen dirua dago.  Gobernuak erreserba horiek mantentzen ditu paperezko diruaren titularrentzat, hala eskatzen dutenean. Paper adierazgarriko diruaren adibide bat urrea eta Estatu Batuetako zilarrezko ziurtagiriak dira, altxorrean urrezko eta zilarrezko gordailu bermatuak izanik, edota, 1927an Indiak emandako urrezko ziurtagiriak.

Diru-paper bihurgarria (“Convertible paper money”)

Dirua paper bihurgarria saldo-diruagatik (“full-bodied money”) edo diru estandarragatik truka daiteke, diruaren titularrak eskatuta. Gobernuak ez du diru horren %100eko erreserbarik. Diru osoaren erreserba frakzionalak dirua itzultzeko berme gisa jarraitzen du, eta paperezko diru guztia ez da aldi berean dirua itzultzeko aurkezten.

Diru-paper bihurrezina (“Inconvertible paper money”)

Diru-paper mota hau ezin da trukatu saldo-diruagatik edo diru estandarragatik. Diru-agintariek (“monetary authority”) ez dituzte urrezko edo zilarrezko erreserbak gordetzen. Dirua gobernuaren promesa agindu idatziaren gainean ematen da. Urrea, zilarra edo beste herrialde batzuetako dirua gorde egin daitezke, dirua paperean igortzeko. Baina erreserba horiek ez dira mantentzen paper bihurrezineko diruaren titularrentzat. Gobernuak bere balioak edo idatzitako promesak berreskuratu ditzake. Paperaren berdina den dirua emanez banku zentralak ezeztatuko du. Diru-paper bihurrezineko adibideak lirateke Lehen Mundu Gerrako marka alemana (“Deutsche Mark”), Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibileko dolarrak, eta Frantziako Iraultzan zeharreko dirua.

Diru fiduziarioa

Diru fiduziarioa benetako balioa baino balio handiagoa duen dirua da. Diruaren benetako balioa alferrikakoa da. Herriak onartu egiten du, gobernuaren aginduz. Gobernuak balio nominala finkatzen du eta diru hori ez da diru estandarrarekin aldatzen. Truke-bitarteko gisa eta balio-estandar gisa erabiltzen da. Diru fiduziarioa paperezko dirua edo beste edozein salgaia izan daiteke. Baina garrantzitsuena da, balio erreala ez dela balio nominalaren berdina. Diru fiduziarioa mundu osoan erabiltzen da.

Historia

Diru-paperaren historia ulertzeko txekeak izan behar dira kontuan, banku batek edo baimendutako beste agintari batek jaulkitako ordain-agiri negoziagarri bat, eramaileari eskatzen zaionean ordaintzen zaion diru-paper mota bat dena. Izan ere, txekearen ideia hori paperezko ordainagiria bankuan aurkeztean diruz ordezkatua izatearena izan zen, eta hori izan zen  lehen billeteen sorrera.

Billeteak, historikoki, hau da, hasiera batean, banku komertzialek jaulkitzen zituzten bakarrik, eta legez behartuta zeuden legezko bideagatik trukatzera, hau da, txanponetan ordaindu ahal izatera (normalean urrezko edo zilarrezko txanponak, “urre-patroi” edo “gold exchange standard” deritzona), banku jaulkitzailearen kutxazain nagusira aurkezten zirenean. Gaur egun, diru nazional gehienek ez dute babesik metal preziatuetan edo lehengaietan, eta dekretu bidez baino ez dute balioa.

Lehen txartel ezaguna Txinan garatu zen lehen aldiz Tang eta Song dinastietan, VII. mendetik aurrera. Europan, txartelen kontzeptua XIII. mendean sartu zen lehen aldiz Marco Polo bezalako bidaiariekin.

Billeteak eta txekeak faltsutzearen aurkako borroka izan da azken mendeetan segurtasun-inprimaketako metodoen garapenaren bultzatzaile nagusietako bat. Hori dela eta, paperezko dirua segurtasun-ezaugarri berriak dituzten bertsio modernoagoekin eguneratzeko joera dago, eta faltsutzaileei legez kanpoko kopiak egitea zailtzen saiatzen da.

Historiaren laburpena

Diru-papera VII. mendean garatu zen lehen aldiz Tang Txina dinastian, nahiz eta errege-txanpon papera ez zen XI. mendera arte agertu, Song dinastian. Geroago, diru-paperaren erabilera Mongoliako Inperio osoan edo Yuan Txina dinastian zabaldu zen.

Marko Polo bezalako esploratzaile europarrek XIII. mendean sartu zuten kontzeptua Europan. Napoleonek paperezko billeteak jaulki zituen 1800. urtearen hasieran. Eskudirutan egindako billeteak “jasotako balioa” kontuan mantendutako ordainagiri gisa sortu ziren, eta ez dira nahastu behar “ageriko baloreekin”, ondorengo garai  batean bihurtzeko promesarekin jaulkitako konpromiso-balioekin. Billeteak dirutzat hartzeak bilakaera nabaria izan du denboran zehar. Hasieran, dirua mota hau metal preziatuetan oinarritzen zuten. Billete batzuk zor-agiri edo kanbio-letratzat hartzen zituzten: aurkezpenean metal preziatuan norbaiti ordaintzeko promes moduan.

Hala ere, erraz onartu ziren bere erosotasuna eta segurtasunagatik, adibidez, Londresen, XVII. mendearen azken urteetatik aurrera eta metal preziatuak moneta-sistematik kendu zirenean, billeteak diru fiduziario bihurtu ziren, komunitatearen fedean edo konfiantzan oinarritzen dena.

Lehen paper txanpon txinatarra

Billete motako lehen tresna Txinan erabili zen VII. mendean, Tang dinastian (618-907). Merkatariek gaur egun kanbio-letra deitzen dena egiten zuten handizkariei gordailu edo ordainagiri gisa, merkataritza-transakzio handietan kobrezko txanpon masa astunak erabiltzea saihesteko. Txanponak soka batean sar zitezkeen, baina merkatariak, oso aberatsak suertatzen baziren, ohartzen ziren soken sistema astunegia gertatzen zela erraz garraiatzeko, batez ere, transakzio handien kasuan. Arazo hori konpontzeko, txanponak konfiantzazko pertsona baten esku utz zitezkeen, eta merkatariak paper bat (ordainagiria) jasotzen zuen, pertsona horrengan jarritako diru-kopurua erregistratzeko. Pertsona horrengana paperarekin itzultzen zirenean, txanponak bueltatuz.

Benetako txanpon papera, "Jiaozi" izenekoa, ordainagiri hauetatik garatu zen XI. mendean, Song dinastiaren garaian. 960. urtean, Song gobernuak ez zuen kobrerik txanponak egiteko, eta zirkulazio orokorreko lehen billeteak jaulki zituen txanponekin batera erabiltzeko. Billete hauek gobernariaren promesa bat ziren, geroago beste baliozko zerbaitengatik trukatzeko, normalean espezieak. Gobernu zentralak laster ikusi zituen diru-papera inprimatzearen abantaila ekonomikoak, gordailu-ziurtagiri horien jaulkipenaren monopolioa zenbait gordailu-dendari emanez.

XII. mendearen hasieran, urte bakar batean jaulkitako billeteen kopurua 26 milioi txanpon kateko tasaren berdina zen. 1120ko hamarkadarako, gobernu zentralak estatuak emandako paperezko dirua ekoizten hasi zen, zurezko blokeekin inprimatuz, xilografia deritzon teknikaren bidez. Azken urteetan, bere gobernua finantzatzeko espezie gutxi zegoenez, txanpon-papera iraupen-mugarik gabe jaulkitzen hasi zen. Veneziar merkatariak (guztien artean ezagunena den Marco Polo) interesa adierazi zuten Txinako diru-papera batetik estatuak bermatzen zuelako eta bestetik iraupen-mugarik gabekoak izatearen ideiagatik.

Esploratzaile eta merkatari europarrak

Ibrahim ibn Yaquben 960. urtean Pragara egindako bisita bateko bidaia-egunkari baten arabera, oihal zati txikiak erabiltzen ziren merkataritza bide gisa, eta oihal horiek zilarraren aldean ezarritako truke-tasa zuten.

1150 inguruan, tenplarioek erromesentzako txartelak jaulkitzen zituzten. Erromesek baliozko objektuak uzten zituzten tokiko tenplarioen bulego batean, Lur Santurantz ontziratu aurretik, eta gordailuaren balioa adierazten zuen dokumentu bat jasotzen zuten. Lur Santura iristen zirenean, dokumentu hori balio bereko altxorraren funtsak jasotzeko erabiltzen zuten.

XIII. mendean, yuan mongoliarraren paper txanpon txinatarra Europan ezagutarazi zen, Marco Polo bezalako bidaiarien kontakizunen bidez.. Paper zati horiek guztiak urre edo zilar hutsezkoak bezala jaulkitzen ziren Italian eta Erdi Aroko Flandesen, segurtasun ezagatik eta distantzia luzeetan eskudiru kopuru handiak garraiatzeko ezintasunagatik, diru-merkatariak kanbio-letrak erabiltzen hasi ziren. Batzuek bankuko billete arrunten aurrekaritzat jotzen dituzte zor-agiri horiek, baina, batez ere, kanbio-letrak eta txekeak dira. "Bankuko billete" terminoa bankuko billeteetatik dator ("nota di Banco") eta XIV. mendekoa da; hasiera batean, banku batean (diru-kontu baten bidez) gordailututako metal preziatua (normalean urre edo zilarra) kobratzeko eskubidea aitortzen zion txartelaren titularrari.

XIV. mendean, Europa osoan erabiltzen zen, baita Italiako hiri-estatuetako merkataritza-kolonietan, eta Europatik kanpo ere. Nazioarteko ordainketetarako, kanbio-letrarik eraginkor eta sofistikatuena erabiltzen zen ("Lettera di cambio"). Diru fisiko guztiak fisikoki lotuta zeuden diru “birtual” horrekin; tresna horrek kreditu gisa ere balioa izanik.

Europako billeteen sorrera

Ordainagiri horiek ordainbide gisa erabiltzeko aldaketa XVII. mendearen erdialdean gertatu zen, prezioen iraultzarekin, urrearen inflazio azkar samarrak diruaren funtzionamendua berriz ebaluatzea eragin zuenean. Londresko bankariak ordainagiriak ordaintzen hasi ziren agiriaren eramaileari, eta ez jatorrizko gordailugileari. Horrek esan nahi zuen billetea txanpon gisa erabil zitekeela urregilearen segurtasunean oinarrituta, eta ez aldi berean jaulkitako urregilearen kontuaren titularrarenean oinarrituta. Ordainagiriak laster bihurtu ziren agindu idatzi bat billetearen edukitzaileari zenbatekoa ordaintzeko. Billete horiek lehen billete modernotzat jotzen dira.

Dena den, Europako lehen saiakera 1661ean Stockholms Bancoren (Suediako banku zentralaren, Sveriges Riksbanken aurrrekariaren) eskutik etorri zen. Baina bere dirua kobrez egina zegoen eta eginda zegoen kobre beraren balioan oinarritzen zen, eta inguruko herrialdeetatik kobre asko etortzen ari zen prezio txikian. Hori dela eta, etengabeki bere dibisak handituz, kobre gehiago gehituz, joan ziren eta horien pisua horrekin batera handituz joan zen. Txanpon berrien pisu handiak ordainagirien truke-gordailutzera bultzatu zituen merkatariak, diru-paper dirua ordezkatuz azkenean. Baina hiru urte geroago, bankuak porrot egin zuen, paperezko dirua eskala handian inprimatuz diru artifizialaren hornidura azkar handitu ondoren.

Txartelen jaulkipen iraunkorra

Billete modernoa dirua adostasun sozial eta legalak zehazten duen kasuan oinarritzen da. Urrezko txanpon baten balioa merkatu aske batean ondasunak trukatzen dituen gizarte baten eskaintza eta eskari mekanismoaren isla besterik ez da, metalaren edozein jabetza intrintsekotik eratorri beharrean. XVII. mendearen amaieran, ikuspegi kontzeptual berri horrek billeteen jaulkipena suspertzen lagundu zuen.

Billeteen jaulkipen iraunkorra hasi zuen lehen bankua Ingalaterrako Bankua izan zen. 1694an ezarri zen Frantziaren aurkako gerra finantzatzeko dirua biltzeko, eta 1695ean billeteak jaulkitzen hasi zen bankua, billetearen ageriko balioa eramaileari ordaintzeko promesarekin. Hasieran, eskuz idazten ziren zenbateko zehatz batekin eta gordailuan edo maileguan jaulkitzen ziren. Kantitate edo kopuru finkoko notak jaulkitzeko urratsak ematen joan ziren pixkanaka, eta 1745ean 20 eta 1.000 libera esterlina bitarteko billete inprimatu estandarizatuak sortzen ziren. Baina onuradunaren izenik eta kutxazainaren sinadurarik behar ez zuten billeteak 1855era arte ez ziren agertu lehen aldiz. Estatu Batuetan, adibidez, 1862an hasi zen Estatu Batuetako gobernu federala txartelak, billeteak inprimatzen.

Banku zentralak legezko erabilerako diru jaulkitzea

Hasiera batean, bankuko billetea eramaileari egindako promesa bat besterik ez zen, gauzazko balioagatik trukatu ahal izango zuena, baina 1833an ezarri zen bankuko billeteak legezko erabileratzat hartuko zirela bake garaian. XIX. mendearen erdialdera arte, banku komertzialek beren billeteak jaulki zitzaketen, eta probintzietako banku-konpainiek jaulkitako billeteak txanpon mota komuna izan ziren Ingalaterra osoan.

Txartelen jaulkitzea

Oro har, banku zentrala edo altxorra da estatu edo diru-batasun baten barruan billeteak jaulkitzearen erantzule bakarra. Hala ere, hori ez da beti horrela izaten, eta historikoki herrialdeen diru-papera banku pribatuek erabiltzen zuten oso-osorik. Horrela, baliteke banku edo erakunde ezberdin askok billeteak jaulki izana herrialde jakin batean. Edozein inprimaketatan bezala, txartelak, diru-papera inprimatze-akatsak izan ditzakete. Billete gehienen kasuan, akats hauek aurki daitezke: ebaketa-erroreak, tximeleta-tolesen erroreak, ebaketa-erroreak, izen bikoitzeko erroreak, tolesturen erroreak eta lerrokatze-erroreak.

Abantailak eta desabantailak

Billeteak, hasiera batean, banketxeak zituen txanponentzako erreklamazio bat ziren, baina transferitzeko erraztasuna eta bankuaren gaitasunean jendeak zuen konfiantza zirela eta, billeteak aurkezten baziren, txanponetan likidatzeko, herri-trukerako bide bihurtu ziren. Orain, jendeak uste duen "diruaren" oso proportzio txikia osatzen dute, ageriko banku-kontuek eta ordainketa elektronikoek billeteak eta txanponak eramateko beharra deuseztatu baitute.

Abantailak:

• Billeteek abantaila naturala dute txanponekiko, eramateko arinagoak direlako.
• Higadura-kostuei dagokienez, billeteek ez dute balio ekonomikorik galtzen higaduraren ondorioz; izan ere, egoera txarrean egon arren, legezko kreditu balioduna izaten jarraitzen dute banku jaulkitzailearentzat.
• Garraio-kostua eta erabiltzeko komenigarritasuna. Txanponak garraiatzea garestia izan daiteke balio handiko transakzioetarako, baina billeteak izen handietan (balio handietakoak) jaulki daitezke, txanponen balio baliokidea baino arinagoak izanik.
• Diru-papera egitea irudika dezakeen balioa baino askoz merkeagoa da. Adibidez, AEBetako Grabatu eta Inprimatze Bulegoaren arabera (“Bureau of Engraving and Printing”), 2018tik aurrera 5,6 zentimo besterik ez da kostatzen dolar bateko txartela ekoiztea eta 13,2 zentimo arte 100 dolarreko billetea ekoiztea. Gainera, dolarrak aldatu baino behar izan arte 4,5 eta 15 urte bitartean egoten dira zirkulazioan.
• Beste edozein aberastasun erreserba edo adierazle ez bezala, paperezko dirua nahierara inprima daiteke printzipioz. Premia izanez gero, hala nola larrialdi nazionaleko edo diru-deflazioko denboretan, herritarrak paperezko diruarekin hornitzeko behar adina faktura inprimatu eta aska daitezke.
• Anonimoa da, eta horrek esan nahi du zure gastuak modu konfidentzialean egin daitezkeela, ia pertsona guztiei egitea gustatzen zaiena (edo, behintzat, zenbait gasturi dagokienean), bai arrazoi onengatik, bai txarrengatik. Diru elektronikoaren zatirik handiena hirugarrenen zaintza baten esku egon behar da, hala nola banku baten, merkatari baten edo telefonia mugikorreko konpainia baten esku, eta, beraz, erraz jarrai eta konfiska dezakete gobernu-agentziek edo elektronikoki sofistikatutako bestelako erakundeek.
• Diruaren funtsezko kalitatea mota berekoa izaten da. Txanponetan ere txanpon onak eta txarrak daude, baina dibisa-billeteak antzekoak dira. Beraz, oso truke-bide egokia da.

Desabantailak:

• Ez dira txanponak bezain iraunkorrak, ez dago gaur egunera iritsitako txanpon eta billete historikoen kopuru eta egoera ikusi besterik. Gainera, txanponen iraunkortasunak esan nahi du sute batean urtzen badira edo ehunka urtez itsaso azpian murgiltzen badira ere, errekuperatzen direnean balio txiki bat izaten jarraitzen dutela, eta jasandako sute edo murgilpenaren arabera ere balioa izan dezakete. Adibidez, urperatutako itsasontzi famatu batetik lortuak izateak balioa eransten die.
• Merkataritza-bankuek jaulkitako billeteek kontrapartida-arriskua zuten, eta horrek esan nahi du bankua agian ez dela gauza billetea aurkeztean ordainketa egiteko. Banku zentralek jaulkitako billeteek arrisku teorikoa zuten, urre eta zilarrez babestuta zeudelako.
• Billeteak, baita txanponak ere, inflazioaren mende daude. Diru-paper gehiegi inprimatzeak neurriz hazten segitzeko ideiarekin izanda ere, iinflazio-tasa handiak eragin ditzake. Lege-oharren kopurua handitu ahala, horien balioa jaitsi egiten da, billete gehiago daudelako ondasun eta zerbitzuak lortzeko, eta, ondorioz, prezioak igo egiten dira. Inflazioa nahasten bada, hiperinflazioa eragin dezake, eta diru berria inprimatzeko zirkulu biziotsu bat gertatu behar da, etengabe balioa galtzen ari den diru zaharra konpentsatzeko.
• Paperezko billeteak faltsutzea beti izan da arazo bat, bereziki koloretako fotokopiagailuak eta ordenagailu bidezko irudien eskanerrak sartu direnetik. Banku eta nazio askok kontraneurri ugari sartu dituzte diruaren segurtasuna mantentzeko. Hala ere, azken urteotan billete faltsu oso sofistikatuak antzeman dira, superdolar izenez ezagutzen dena garrantzitsuena edo adierazgarrienetakoa izanik.
• Billeteak paper inprimatukoak (edo polimerozkoak) dira, eta jaulkipen-kostu handiagoa izaten dute, batez ere izendapen handienetan, balio bereko txanponekin alderatuta.
• Zikina da, gaixotasunen transmisore garrantzitsua izanik, eskuz esku garbitu gabe pasatzen baita.
• Lapurtzeko erraza da, gehienbat dendarien eta antzeko kasuetan, hala nola gasolindegietan.
• Paperezko diruak ez du inolako baliorik normalean jaulkipen-eremutik kanpo, urrezko eta zilarrezko txanponak atzerritarrek ere onartzen dituzte, berezko balioren bat baitute.
• Diru-paperean kanbio-tasen ezegonkortasunak egon daitezke, eragina, prezio nazionalak eta kanpoko prezioak harmonian mugitzen ez direnean.

Billeteetarako erabilitako materialak

Paperezko billeteak

Txartel gehienak kotoizko paperarekin egiten dira, metro koadroko 80 eta 90 gramo arteko pisuarekin. Kotoia lihoarekin, abakarekin edo bestelako ehun-zuntzekin nahasten da batzuetan. Oro har, erabilitako papera eta paper arrunta desberdinak dira: askoz hauskaitzagoa da, higadurari aurre egiten dio (billete baten batez besteko bizitza bi urtekoa da), eta, gainera, ez ditu ohiko agenteak, paper arruntak argi ultramorearen azpian distira pixka bat egitea eragiten dutenak. Paper gehienetan ez bezala, billeteen papera alkohol polibinilikoarekin edo gelatinarekin sartzen da, uraren ordez, erresistentzia handiagoa emateko. Lehen billete txinatarrak masustondo-azalaren paperean inprimatzen ziren. Mitsumata (Edgeworthia chrysantha) eta beste zuntz batzuk japoniar billeteen paperean erabiltzen dira.

Billete gehienak moldeko fabrikazio-prozesuaren bidez fabrikatzen dira. Hala ere, eraikuntza nahiko konplexua izaten da eta elementu fluoreszenteak, magnetikoak, metalikoak eta mikroinprimaketak biltzen ditu. Beste segurtasun-elementu bat paperezko leihoetan oinarritzen da. Leiho horiek xafla holografikoekin estaltzen dira, kopia zailtzeko. Teknologia hau euro-billeteetan aplikatzen da.

Polimerozko billeteak

1983an, Costa Ricak eta Haitik polimerozko (edo plastikozko) lehen billeteak jaulki zituzten. Plastikozko lehen billete horiek arazoak zituzten, tintaren higadura kasu, eta isurtzeari utzi zioten. 1988an, Australiak polipropileno (plastikoa) biaxialarekin egindako polimerozko lehen billetea ekoiztu zuen, eta 1996an bere paperezko billeteak erabat ordezten zituzten izen guztien polimerozko billete sorta osoa izan zuen lehen herrialdea izan zen. Ordutik, polimerozko billete zirkulatzaileak hartu dituzten beste herrialde batzuk: Bangladesh, Brasil, Brunei, Kanada. Polimerozko billeteak iraunkortasuna hobetzeko eta faltsifikazioa saihesteko garatu ziren, segurtasun-elementuak gehituz.

Beste material batzuk

Zetazko billetea.

Urteetan zehar, papera ez den beste material batzuk erabili dira billeteak inprimatzeko. Bere artean, zeta bezalako ehunak eta larrua bezalako materialak daude.

Zeta eta beste zuntz batzuk billeteetarako paperak fabrikatzeko erabili ohi dira, iraunkortasun eta segurtasun handiagoa emateko. Bielefeld hiriak zeta, larru, belus, liho eta egur igorpenak egin zituen. Emisio horiek bildumagileentzat izan ziren batez ere, zirkulazioarentzat baino gehiago. Bildumagileek asko eskatzen dituzte. Ehunez inprimatutako billeteek 1933ko Txinako zenbait igorpen iraultzaile komunista dituzte haien inprimaketan.  Larrialdietarako dirua ere inprimatu zen 1902an, alkandora kakiko oihalean, Boersen Gerran.

Larruzko billeteak (edo txanponak) jaulki ziren setio batzuetan, baita larrialdiko beste une batzuetan ere. 1923ko beste jaulkipen batzuk egurrean inprimatu ziren Kanadan 1763-1764an Pontiac matxinadan. Kartak ere txanpon gisa erabili ziren Frantzian XIX. mendearen hasieran eta Alemanian Lehen Mundu Gerraren ondoren.

Orientazio bertikala

Diru bertikala diru mota bat da, non orientazioa ohiko orientazio horizontaletik orientazio bertikalera aldatu den. Dowling Duncanek, bere burua aldarrikatzen duen diziplina anitzeko diseinu-estudio batek, ikerketa bat egin zuen, eta bertan zehaztu zuen jendeak modu bertikalean erabiltzen eta tratatzen duela dirua horizontalean erabili beharrean, batez ere dirua kutxazain automatikoen eta beste diru-makina batzuen bidez prozesatzen denean.

1979tik, Sri Lankak bere billeteen atzealdea inprimatzen du bertikalean. 1993 eta 2013 artean, Brasilek billeteak formatu bertikalean inprimatu ditu. 2018ko Hong Kongeko billeteen serieak ere aurrealdea modu horizontal tradizionalean du, eta atzealdea, berriz, formatu bertikalean dago. Lehen billete txinatarrak ere bertikalak ziren, idazkera txinatarraren norabideagatik. 2018ko 10 dolarreko billete kanadarra formatu bertikalean aurkezten da. 2019an igorritako Ipar Irlandako 5 eta 10 liberako billeteak ere horrela aurkeztu dira.

Faltsifikazioaren historia eta segurtasun-neurriak

Ingalaterran paperezko billeteak lehen aldiz sartu zirenean, faltsifikazioak izugarri ugaritu ziren. Ingalaterrako Bankuak eta Diruaren Errege Etxeak diru-delituekin amaitzeko egindako saiakerek polizia-estrategia berriak sorrarazi zituzten.

Teknika horrekin bakarrik, garai hartan, posible zen grabatuaren lerroetan papera behartzea eta billete egokiak egitea. Billeteak faltsutzea zailtzen zuen beste faktore bat papera zen, billeteetarako erabiltzen zen paper mota garai hartan komertzialki eskuragarri zegoen paperaren oso desberdina baitzen. Hala eta guztiz ere, faltsifikatzaile batzuek billeteak arrakastaz faltsutzea lortu zuten, paper-fabrikatzaileak tartean sartuz eta kontsultatuz, beraiek antzeko paper mota bat egiteko.

Agintari legitimoek zein faltsutzaileek diru-papera sortzeko duten erraztasunak tentaziora eraman ditu biak, gerra edo iraultza bezalako krisi garaian, metal preziatuek edo beste ondasun batzuek babesten ez duten diru-papera ekoizteko, eta horrek hiperinflazioa eta fede-galera eragin du diru-paperaren balioan.

Urteak aurrera joan ahala,, faltsifikazioak gero eta gehiago hobetu egin dira. Teknologiaren garapenarekin batera, delituak ere gero eta zailagoak dira aurkitzeko. Gaur egungo faltsifikazioak oso sofistikatuak dira, azken teknologiekin eginak, eta poliziek faltsifikatzeko hainbat tresna dituzten organizazio kriminalak aurkitu dituzte. Normalean billetea ikusterekin bakarrik ez da nahikoa faltsifikatua dela konturatzeko. Hala ere, poliziaren trebetasuna ere denborarekin garatu egin da eta gobernuek delitu honekin  bukatzea dute helburu herrialde askotan.

Bernhard operazioa

Operazio hau historiako diru faltsifikaziorik handiena da, eta Bigarren Mundu Gerran gertatu zen. 1942an Alemania ekonomikoki eta militarki zapuztuta zegoen, eta naziek inflazioa erabili zuten salbatzeko.Reinhard Heydrichek, SSetako infanteriako ofizial batek, sortu zuen ideia. Planak milioika libra esterlina faltsu zirkulazioan sartzea zuen helburu, libra debaluatu eta britainiar ekonomia hondoratzeko inflazioren bidez.

1942ko erdialdean Reinhard Heydrich hil zuten, Bernhard Krüger komandantea ordezkatuz, hortaz, operazioa historiara pasatu zen, Bernhard Operazio gisa. Gero faltsifikazioak egiteko langileak aurkitu behar izan zituzten, inprimaketan, grabatuan, argazkigintzan eta paperean 142 aditu aurkitu zituzten Auschwitz eta Mauthausen kontzentrazio-esparrutan. Faltsifikazio-tailerra Berlindik Sachsenhausen esparrutara lekualdatu zen, eta bertan presoek faltsifikazioak egiteko makinarik eta materialik onenak izan zituzten. Gainera, pribilegiodun tratua izan zuten gainerako presoekiko. Faltsifikazio perfektua lortzeko gakoa paperean zegoen, denak berdin-berdina izan behar zuen planak funtziona zezan eta billete faltsuak britaniarrak oharkatu barik ekonomian sar zitzaten.

Bi urteren ondoren, formula zehatza aurkitu zuten: Hahnemühle fabrikako paper batek eta faltsifikatzaileen trebetasuna eta konstantzia izan ziren lehen 500 billeteak inprimatzeko gakoa, zikindu eta zahartu egin ziren eta Suitzako banku batera eraman zituzten, benetako billeteak zirela pentsatu baitzuten. Sachsenhauseneko fabrika modernizatu egin zen eta 5, 10, 20 eta 50 librako billeteen inprimaketa masiboa hasi zen. Milioi bat billete faltsu ateratzen ziren hilero Ingalaterrara, Suitzara eta Europako beste herrialde batzuetara inportazioen ordainketa, espioi alemanen soldata, urre-erosketak, armak, etab finantzatzeko. Guztira, 9 milioi billete fabrikatu ziren, ia-ia 135 milioi libra esterlinako balioarekin: billete faltsuen bolumena hain zen handia, ezen zirkulazioan zeuden billeteen % 15 baitziren.

1944ko amaieran, Ingalaterrako Bankuko langile bat konturatu zen zenbaki eta serie-zenbaki bereko bi billete zeuzkala. Operazioa agerian geratu zen, baina agintari britainiarrak dilema baten aurrean zeuden: billete horiek zirkulatzen uzteak inflazioa handituko zuen eta hondamen ekonomikoa ekarriko zuen, bestalde, faltsifikazioak airatuz gero, Britainia Handiaren konfiantza finantzarioa zalantzan geratuko zen eta izua piztu zezakeen nazioarteko merkatuetan. Azkenik, Churchillek billete faltsuek zirkulatzen jarraitzea erabaki zuen, eta estatuko sekretu ezarri zuen.

Geroago, Dolarrarekin berdina egiten saiatu ziren, baina paper honen berezitasuna eta langileen boikotak lortu zuten alemaniarrak dolarra masiboki ez faltsifikatzea guda bukatu baino lehen. Batzuk badiote dirua langileek eraman zutela, beste batzuk Toplitz (Austria) aintzirara bota zituztela kaxetan billeteak eta inprimaketa xaflak. Egia edo gezurra izan ere, hainbat esploratzaile joan ziren aintzirara, non Austriako Gobernuak esplorazioak debekatu zituen 1963an.

Suntsipena

Billete bat zirkulaziotik erretiratzen da, manipulazioak eragindako eguneroko higaduraren ondorioz. Billeteak sailkatzeko makina batetik igarotzen dira benetakotasuna eta zirkulaziorako gaitasuna zehazteko, bestela, higatuta, zikinduta, kaltetuta, desitxuratuta, hondatuta edo apurtuta badaude, ez dira zirkulaziorako egokiak.

Gai ez diren billeteak banku zentralera itzultzen dira, linean modu seguruan suntsitzeko, paper-birringailu baten antzeko zeharkako mozketa erabiltzen duten abiadura handiko makina batzuen bidez. Egindako mozketa ondorengo zatiak oso txikiak dira, 30mm² ingurukoak. Tamaina txiki horrek, normalean, 500 pieza ñimiño baino gehiagotan deskonposatzen du billete bat, eta gainera, billete askoren zatiak ere nahastu egiten direnez, puzzle gisa berregitea baztertzen du.

Ondoren, zati horiek konprimitu egiten dituzte, normalean forma zilindrikoan edo angeluzuzenean (horien manipulazioa ere errazten duena), gero horietaz libratzeko, bai zabortegi batean edota horiek errez. 1990eko hamarkadara arte, billete guztiak errausketa bidez suntsitzen ziren, baina horrek segurtasun akats larriak eragin zituen askotan, ez baita erraza suntsitu behar ziren guztiak suntsitu direla egiaztatzea. Ezintasun horrek billete asko berriz ere zirkulaziora bueltatzea eragin du, zenbaitetan erakunde ez legal eta arriskutsuen finantzaketaren parte ere izanik.

Txartel kutsatuak ere bilatu eta zirkulaziotik kentzen dira, batez ere gaixotasunak ez zabaltzeko. Kutsatzaile mota nagusiak mundu mailan honako hauek dira: gorpu batean aurkitutako billeteak, ur geldia, giza gorputz-jariakinek edo animaliek kutsatutakoak, hala nola gernua, goragaleak, gorakoak, odol infekziosoa, lehergai lehertuen ondoriozko hauts fin arriskutsuak, koloratzaile- eta/edo droga-paketea.

Txartelak Neutralizatzeko Sistema Adimendunak

Billeteak neutralizatzeko sistema adimendunak (ingelesezko IBNS siglekin ezagunak) billeteak baliogabetzen dituzten segurtasun-sistemak dira. Agente degradatzaile batekin markatu egiten dituzte, filmetako billeteen artean sartutako pintura bonben bertsio modernoa edo hobetua izanik. Markatutako billeteak (zikindutakoak) ezin dute erraz zirkulatu, erraz asko krimenaren agertokiarekin lotu daitezkeelako. Gaur egun, gehien erabiltzen den agente degradatzailea segurtasun-tinta berezi bat da, billetetik ezabatzen erraza ez den eta billetea bera suntsitu gabe kendu ezin dena, baina beste agente batzuk ere badaude. Gaur egun, IBNSak kutxazain automatikoetan, txikizkako salmenta-makinetan eta dirua garraiatzeko eragiketetan (“cash-in-transit”-etan) txartelak babesteko erabiltzen dira.

Diruaren enkriptazio dinamiko eta adimenduna

“Dynamic Intelligent Currency Encryption” (DICE) 2014an EDAQSek sartutako segurtasun-teknologia bat da, Erresuma Batuan egoitza duena, eta legez kanpokoak diren edo lapurtu diren urrutiko billeteak debaluatzen ditu. Teknologia txartel identifikagarrietan oinarritzen da (RFID txip bat edo barra-kode bat izan daitezke) eta segurtasun digitaleko sistema batera konektatzen da billetearen baliozkotasuna egiaztatzeko.

Aktiboak konfiskatzea

Estatu Batuetan, dirua legez kanpoko jarduera batetik datorrela susmatuz gero, dirua eta beste aktibo batzuk konfiskatzeko aukera ematen duten lege asko daude. Estatu Batuetako diru kopuru handi batek kokaina arrastoak eta legez kanpoko beste droga batzuk dituenez, ez da harritzekoa aireportuetan erregistratutako edo trafikoko arau-hausteengatik atxilotutako pertsona errugabeei drogak detektatzen dituzten txakurrekin eskudirutan duten dirua usaintzea eta, ondoren, dirua konfiskatzea, txakurrak drogak usaindu dituelako. Diruaren jabeak, orduan, diruaren jatorria frogatu behar du bere kontura. Dena den, arau mota hauek ez dute garrantzi bera munduko herrialde guztietan, gehienak Estatu Batuak baino malguagoak izanik.

Txanpon paperaren bildumazaletasuna zaletasun gisa

Txanpon paperaren bildumazaletasuna, edo notafilia, ez dago txanpon eta zigiluen bildumazaletasuna bezain hedatua, hala ere esan beharra dago, poliki-poliki hedatzen ari den zaletasuna dela. 1990eko hamarkadaren aurretik, billeteen bildumazaletasuna txanponen bildumazaletasunaren osagarri txiki samarra zen, baina billeteen enkanteek eta diru-paperaren gaineko kontzientzia publikoak gora egin izanak interes handiagoa sortu dute billete arraroekiko, eta, ondorioz, haien balioa handitu egin da. Billeterik baliotsuena 1890ean jaulkitako 1.000 dolarrekoa da, enkantean 2.255.000 dolarren truke saldu zena. Gainera, akats bereziak dituzten billeteak edo zenbaki jakinak dituztenak ere interes handia eragiten dute zaletuengan.

Lanbideak

Urteetan zehar, txartelak biltzeko modua posta bidezko merkatari mordoaren bidez izaten zen, eta salneurrien zerrendak eta katalogoak argitaratzen zituzten. 1990eko hamarkadaren hasieran, ohikoagoa zen billete arraroak enkanteen bidez txanpon eta dibisen erakusketa desberdinetan saltzea. Gaur egun, eBayk enkanteak gainditu ditu billeteen salmenta-bolumen handiagoari dagokionez. Hala ere, billete arraroak txanpon bakan konparagarriak baino askoz gutxiago saltzen dira oraindik. Mundu osoan zaletuen elkarte eta erakunde asko daude, hala nola “International Bank Note Society” (IBNS), gaur egun 90 herrialdetan 2.000 kide baino gehiago dituena.