Urre-patroi

Urre lingotea.

Ekonomian, urre-patroia diru-sistema bat da, non diruaren balioa, txanpon eta billeteen balioak, alegia, urre kopuru jakin bati buruzkoak diren. Izan ere, sistema horretan txanpon eta billete oro dagokion urrearekin truka daiteke nazioko banku zentralean.

Diru-politikan sistemak dakartzan ondorioak zuzenak dira: diru-igorpen berri orok dagokion urrea izan behar du bere oinarrian eta urre-patroiaren mendean dauden bi dibisak trukaneurri egonkor bat izango dute adierazten duten urrearekiko trukaneurriari esker, urrea erreferentzia nagusia eta nazioarteko diru bilakatuz horrela. Aldi berean, inflazioa kontrolpean izateko mekanismo eraginkorra da, diru-igorpenak mugatuak baitira. Aitzitik, urre-patroiarekin, besteak beste likidezia-arazoak sor daitezke eta estatuen diru-politikak aurrera eramaterakoan ahalmen handia galtzen dute, igorritako dirua gordetako urreari buruzkoa izan behar baita.

Egun, ez dago herrialderik urre-patroia erabiltzen duenik bere diru-sisteman baina XIX eta XX. mendeetan munduan nagusi izan den sistema izan da, bitartean gorabehera anitz jasan baditu ere. XIX. mendearen hasieran Britainia Handiak urre-patroia finkatu zuen, mende horretan zehar munduko herrialde gehienek bereganatuko zutena. Urre-patroiak Munduko Lehenengo Gerrara arte iraungo zuen. Munduko bi gerren bitartean, Gold Exchange Standard edo urre-truke patroia nagusitu zen: sistema honetan billeteen atzean urrea zegoen nagusiki baina beste aktibo zenbaitekin batera (libera esterlinak eta dolarrak batez ere).

1929ko kraxaren ondoren, sistemak porrot egin zuen. Bigarren Mundu Gerra bukatzerakoan, Bretton Woodseko akordioen ondoren, urre-patroia jarraitzen zuen herrialde bakarra Ameriketako Estatu Batuak izan ziren eta beste herrialde guztientzat dolarra bihurtuko zen erreserbarako dibisa. 1971. urtean urre-patroia bertan behera utzi Estatu Batuek, dolarrak jasaten zuen itzulketa-presioari aurre egiteko. 1973 urtean hasitako krisialdi ekonomikoaren arrazoi nagusi bat izango zen hori. 1998 urtean Suitza izan zen urre-patroia bertan behera utzi zuen azken herrialdea.

Aurrekariak

Antzinatik aberastasunaren gordailu gisa eta merkataritzarako denetariko gaiak erabili badira ere, urrea (eta neurri txikiagoan, zilarra) nagusi izan da bere propietate bereziengatik:

• urria da; horrela, urre kopuru totala gutxinaka gehitzen denez, bere balioa egonkorra da;
• ez da suntsikorra, eta beraz gorde egin daiteke;
• zatigarria da eta aise garraiatzen da, merkataritza erraztuz horrela;
• homogeneoa eta faltsutzen zaila da, hau bere propietateak jakinak dira eta guztiek onartzen dituzte, saltzaile eta erosleen arteko adostasuna bermatuz.

K. a. VIII- VI mendeetan zehar hasi ziren urre eta zilarrezko txanponak egiten Asia Txikia aldean. Antzinako Grezian zilar-patroia zen nagusi, baina urrezko txanponak ere trukatzen ziren. Persiar Inperioko hiri grekoetan zilarrezko eta urrezko txanponak zeuden, bimetalismo-erlazio finko bati jarraiki. Antzinako Erroman, K. a. 547 urtean sortu zen aureus nummus edo denarius aureus izenekoa. Zilarrezko txanponak ere baziren, baina ez zegoen bien artean erlazio finko bat eta salerosketetan bi aldeek adosten zuten zein metaletan egin behar zen ordainketa. Erdi Aroan, Veneziako dukadoak eta Fiorenzako florinak izeneko urrezko txanponak igorri ziren, merkataritza-eragiketa handietarako gehien bat. Aurkitu berriak ziren Ameriketako meategiek urre eta batez ere zilar kopuru handiak ekarri zituzten XVI. mendetik aurrera, urrearen eta zilarraren arteko balio-erlazioa aldatuz.

Oro har, historian zehar botere politikoa izan dutenek diruaren igorpena kontrolatu nahi izan zuten beti. Gorabehera ekonomikoek eta estatuaren beharrek urrea baino gai apalagoetan txanpon eta diru merkeagoak igortzera behartuak izan ziren askotan. Urre edo zilarrarekiko baliokidetasun finko batez igorritako dirua izaten zen, legez ezarrita eta estatuarekiko berarekiko konfiantzan oinarriturik. Balio materialetik beheragoko igorpen hauek nagusientzako diru-iturri garrantzitsu bat bihurtu ziren. Txanponak euren metalak adierazten zuten baliotik beherako gehiegizko diru-igorpenak badakar, ordea, arrisku bat: inflazioa sortzeaz gainera, publikoaren txanpon horiekiko konfiantza galera ekar dezake, finantza krisialdi larriak eraginez (egun batetik bestera, diru asko gordeta pertsonak ezer gabe utziz, adibidez). Oinarri materialik gabeko gehiegizko igorpenek garai arrakastatsuak ere bizi izan badituzte, baina gehienetan krisialdi larrien ataletan.

XVIII. mendearen bukaeran, diru papera igortzen hasi zire Europako estatuak: assignats iraultza garaiko Frantzian, bills of credit ipar amerikar kolonietan eta Espainiako vales reales. Diru-paper edo billete hauek transakzio-kostuaren murrizketa handia ekarri zuten: paperaren bitartez, metal merkeak bildu eta eraldatu beharrik ez zegoen txanponak egiteko. Bazeuden arrazoiak paperezko igorpen hauek egiteko: gerra garaia zen eta gainera, Txina eta beste herrialde batzuetatik inportazio handiak egiten ziren eta haiek ordainduta diru-eskasia zegoen Europako herrialdeetan. Arazoak ordea berehala sortu ziren. Adibidez, 1797. urtean Frantziako armadaren destakamendu bat Galeseko kostalde parean begiztatu zenean, Ingalaterrako Bankuak urrezko bihurgarritasuna bertan behar utzi behar izan zuen, publikoaren itzulketa eskaera masiboak zirela eta urre-gordailurik gabe geratzeko arriskua ekiditeko. Gertaera honek ekonomilarien kezka piztu eta urre-patroiaren ezarketaren eztabaida abiatu zen. David Ricardok ohartarazi zuenez:

«	Esperientziak erakusten du ezen inongo Estatuk zein Bankuk ez dutela diru-papera igortzeko ahalmen mugagabea izan gehiegikeriarik gabe. Hori dela eta, estatu guztietan diru-paperaren igorpena zaintze eta kontrol baten mendean izan beharko litzateke, eta horretarako billeteak metal nagusi edo urre-txanponetan trukatzearen obligazioa baino bitarteko egokiagorik ez dago.	»
—David Ricardo. Ekonomia Politikoaren eta Tributazioaren gaineko Printzipioak. 1821.

Urre-patroiaren defendatzaileak 1810eko Bullion Report izenekoaren inguruan bildu ziren, bullionismo (ingelesezko bullion hitzetik, euskaraz urrezko edo zilarrezko barra) jarrera sortuz. David Ricardorekin batera, Henry Thornton arituko zen urre-patroiaren defentsan. Aurretik, XVIII. mendean, David Humek ere urre-patroia defendatu zuen 1752ko bere Of the Balance of Trade liburuan; bertan ordainketa-balantzako desorekak urre patroiari esker zuzendu egiten direla erakusten du.

Egia esan, praktikan urre-patroia 1717 urtetik zegoen indarrean, 1797an izandako etenaldian ezik. Lehenago, Britainia Handiak patroi bimetaliko bat zuen, urrea eta zilarra oinarritzat harturik, baina urreari gehiegizko balioa ematen ziona. Horrela, agente ekonomikoek urrea inportatu, zilarrez trukatu eta zilarra esportatu egiten zuten (Greshamen legeari jarraituz, txanpon txarrak ona kanporatu egiten duela dioena). Isaac Newton Master of Mint edo Diru-Etxeko Nagusi izendatu eta egoera konpontzeko, zilarraren eta urrearen erlazio finkoa eta derrigorrezkoa ezarri zuen. Alperrik, merkatuak ez baitzuen jaramonik egin eta urre-patroia nagusitu zen.

Urre-patroia Lehen Mundu Gerrara arte

De facto urre-patroia 1717tik indarrean egon zen arren, Britainia Handiak 1816 urtean bereganatu zuen urre-patroia Lord Liverpool's Act izenekoaren bitartez: libera esterlina 7.988 gramuko soberano izeneko 11/12 urre-proportzioa zuen txanpon baten baliokidea zela ezarri zen . Lege honek ez zuen zilarra erabat baztertu, urre mugimenduak guztiz askatu zituen eta urrea mugagabeko kopuruak ordaintzeko balio zuela ezarri zen gainera. Dena den, urre-patroia garatzeko orduan aurkako joera bi garatu ziren Ingalaterran: currency school eta banking school. Currency school delakoaren jarraitzaileek urre-patroiaren interpretazio zorrotza egiten zuten, dirua banku zentraleko urre-erreserbei igorri behar zela jarraituz. Banking school joerakoek, berriz, interpretazio irekiagoa egin zuten eta merkataritzaren garapenak hala eskatzen bazuen, urre-erreserbari zegokion baino diru gehiago igor zitekeela bultzatu zuten. Currency school joerako ideiak nagusitu ziren eta ondorioz, 1844ko Bank Charter Act plazaratu zen, non Bank of England banku zentralari soilik ematen zitzaion eskumena billete berriak igortzeko, urrezko bihurgarritasunaren pean betiere.

XIX. mendean zehar, beste herrialde asko bildu ziren urre-patroira: Portugal, 1854an; Alemania, 1871-1873 urte bitartean; Eskandinaviako herrialdeak, 1873-1875 urteetan; Finlandia eta Serbia, 1878an; Argentina, 1881ean; Egipto, 1885ean; Errumania, 1890ean; Austria-Hungaria, 1892an; Errusia, Bulgaria, Japonia eta Txile, 1897an; AEB, 1900ean; Herbehereak, 1901ean; Mexiko, 1904; eta abar.

Frantzian, ordea, urrean eta zilarrean oinarrituriko bimetalismo-sistema bati ekin zioten mende hasieratik. Hain zuzen, 1803an libera urrearekiko eta zilarrarekiko trukaneurri finko baten bitartez definitu zen, urrearen eta zilarraren mugimenduak erabat askatuz. Horrela, zilarraren eta urrearen arteko erlazio finko bat ere ezarri zen. Bimetalismoaren bidez, metal bateko erauzketa-mailan gerta zitezkeen gorabeherak hobeto kontrolatzen zirela uste bazen ere, bimetalismoak oso gaizki funtzionatu zuen : zilarrak nazioartean urrearekiko zuen balioa galtzean, bimetalismoaren herrialdeetan kanpoko zorrak urrearekin ordaintzea merkeagoa ateratzen zen, eta, Gresham legea betez berriz ere, zilarrak urrea kanporatzen zuen. Horrela, XIX. mendean zehar estatuek bimetalismoa utzi eta urre-patroia onartu zuten azkenean, 1890tik aurrera batez ere. Azkenik, Estatu Batuek 1900 urtean bereganatu zuten urre-patroia.

Jakina da XIX. mendean garapen ekonomiko handia gertatu zela Europan eta Estatu Batuetan. Garapen ekonomikoak diru-masa hazkunde handia eskatzen zuen elkartrukeen beharrei erantzuteko. Garbi dago, urreaz soilik ezin zitzaiela erantzun behar hauei. Praktikan banku-dirua (maileguak, txekeak, ...) eta libera esterlina izan ziren nazioarteko diru-sistemari eutsi ziotenak.

Urre-patroia eta ekonomia orokorra

Nazioarteko dibisen trukaneurria finkoa da urre-patroiaren sistemaren pean. Dibisa baten balioa edo trukaneurria nazioartean ordainketa-bitarteko gisa duen balioari buruzkoa da. Adibidez, herrialde batek merkataritza-balantza negatiboa badu (inportazio gehiago egiten baditu esportazioak baino), nazioartean dibisa horretatik eskaintza handiagoa izango da eskaria baino eta dibisaren trukaneurria jeitsi egingo da beste dibisekiko. Urre-patroian, ordea, dibisaren trukaneurria nahiko finkoa izango da.

Herrialde batean inportazioa egin ondoren, esportatzailea inportatzailearen dibisak eskuratu eta bere herrialdean dibisa horren balioa txikia bada, nahiago izango du inportazioa egiten duen herrialdean dibisa urrez trukatu eta urrea bere herrialdera eraman, urrearen garraioa eta urrea garraitzeak dakarren arriskua (lapurretak, ...) konpentsatzen badira. Horrela, dibisa baten balioa ezin da asko jeitsi nazioarteko merkatuan urre-patroiaren sisteman; zehatzago, urrearen garraioaren kostua urrearen behe-puntu izeneko maila bateraino bakarrik jeitsi daiteke, hortik behera dibisa urrez trukatuko bailitzateke jatorria den herrialdean. Berdin gertatzen da, merkataritza-balantza positiboa duen herrialde bateko dibisarekin: nazioartean dibisa horretako eskaria eskaintza baino handiagoa izango da, herrialde horretatik egin diren inportazioak ordaintzeko dibisak gehiago baitira herrialde horretara egiten diren esportazioen truke jaso diren dibisak baino. Dibisaren trukaneurria igo egingo da, baina maila bateraino bakarrik, urrearen goi-puntu izenekotik gora herrialde horretako dibisak behar dituztenek nahiago izango baitute bere herrialdeko dibisa urrez trukatu eta erositakoa urre horrekin ordaindu. Horrela, urre-patroiaren sisteman dibisak urrearen goi- eta behe-puntu izeneko mailek ezarritako mugen barruan aldatzen dira. Muga horietatik kanpo merkataritza-balantzak herrialdeen arteko urre-mugimenduen bitartez orekatzen dira: merkataritza balantza negatiboa duenak urre-irteera jasango du eta merkataritza-balantza positiboa duenak urre-sarrera bat izango du.

Aldi berean, mugimendu hauek esportazioen eta inportazioen arteko oreka bat sortzen dute. Ordainketa-balantza positiboa denean, urre-sarrera bat gertatzen da, diru-masa handitu, inflazioa sortu eta horrela esportazioak gutxitu egiten dira. Inportazio gehiago dituen herrialde batean, urre-irteera gertatu, deflazioa sortu eta esportazioak bizitu egingo dira. Orekarako joera honek gobernuaren diru-politika batez lagunduta izan behar zuen, ordea: urre-irteeraren kasuan, gobernuek deskontu-tasa igo behar zuten baina honek aldi berean, kontsumoa murriztu eta langabezia eragiten zuen, deflazioa eragin, horrela inportazioak bultzatzeko. Herrialde esportatzaileen kasuan, diru-sarrera deskontu- eta interes-tipoaren jeitsierarekin batera gertatu behar zen, kontsumoa bizitu, inflaziorako joera sortu eta esportazioak murrizteko.

John Maynard Keynes ekonomialariak ordea gogor kritikatu zuen urre-patroia. 1923 urteko Tract on Monetary Reform liburuan, urre-patroiaren erregelek kanpo-orekaren alde barne-oreka sakrifikatu beharra ezartzen zutela baieztatu zuen. Ekonomiako helburu nagusiak, enplegu, prezio eta negozioen egonkortasuna zirela baieztatu zuen eta horiek urrearekiko erlazio finko baten gainetik jarri behar zirela defendatu zuen.

Gold exchange standard

Munduko Lehenengo Gerra bukatutakoan, Frantziak eta Britania Handiak Genovako Biltzarra antolatu zuten 1922. urtean, urre-patroirako itzulera antolatu asmoz, Gold Exchange Standard izendapenarekin. Biltzar honen aurretik, 1920 urtean, adituen beste biltzar bat izan zen Bruselan aurrekari gisa. Britania Handia ez zen munduko finantzetako burua eta Estatu Batuak hasiak ziren kapitalak erakartzen eta ordurako dolarra erreserba gisa erabiltzen zen nazioarteko merkatuetan. Nazioartean ere, baziren kapitalak mugitzen zituzten eragile ekonomiko berriak.

Azkenean Estatu Batuek ez zuten parte hartu Genovako Biltzarrean, Europako herrialdeen interesen alde antolatua zela pentsatu baitzuen bertako gobernuak. Biltzarrean, urre-patroiarekin jarraitzea erabaki zen, baina aldaketa zenbaitekin batera: urre-erresebak eskasak zirela eta, urrezko bihurgarritasuna bankuen arteko transakzio handietarako bakarrik izango zen (Gold Bullion Standard, XIX. mendean erabateko bihurgarritasuna bermatzen duen Gold Species Standard izenekoan ez bezala). Beste herrialdeei urreaz gainera, bere erreserbetan dibisak eta bestelako aktiboak edukitzeko aukera ematen zitzaien. Bank of England erakundeko urre-erreserben eskasiaz gainera, Britania Handiko ordainketa-balantzaren desoreka itzela ere aipatu da dibisak erreserba moduan onartzearen arrazoi gisa. Beste aldi batetik, ordea, beste herrialdeei debaluazioa baztertu eta deflazioa hobesteko gomendioa eman zitzaien irtenbide gisa ordainketa-balantzako desoreken kasuan.

Munduko lidergo ekonomikoa lortzen ari ziren Estatu Batuak biltzarrera bertaratu ez ziren arren eta 1923 urtean Alemanian izandako hiperinflazioa bezalako arazoen gainetik, Gold Exchange Standard hurrengo urteetako diru-sistema izan zen, eragile ekonomikoen konfiantzari esker eta konfiantza honen galtzea izan zen sistema porrotera eraman zutenak. Gerra aurreko urre-patroiarekiko ezberdintasun bakarra dibisa nagusia izan zen: gerra aurretik, libera esterlina izan zen dibisa nagusia eta gerra ondoren, libera esterlina eta dolarra ere ziren nazioarteko erreserba-gai garrantzitsuenak Londres, New York eta baita Paris finantza-zentroak bere eragina hasi ziren zabaltzen urte hauetan, mailegatzaile gisa denetariko zorrak onartuz.

Denbora gutxian, New York nagusitu zen lehia honetan, mailegu-baldintza onenak eskaini ohi zituelako. Dena den, Londres ere ez zen atzean geratzen, baina horretarako kreditu eta maileguetan prezio ajustatuak eskaini behar izan zituen. Gerra aurreko urre-patroi berdina onartu ere egin zuen 1925 urtean, nazioarteko konfiantza irabaztearren. 1929ko kraxak eragindako gainbehera dela eta ordea, Britainia Handiak urre-patroia bertan behera utzi behar izan zuen 1931eko irailean, bertako ordainketa-balantzaren desoreka itzelak, urte bereko uztailean McMillan txostenak azalerazitakoa, eta libera esterlinarekiko konfiantza ezak bultzaturik.

Kanpo estekak

• Datuak: Q173509