Lankide:Uperez404/Proba orria

Izpi motak

Izpi kosmikoak bi motatakoak izan daitezke:

Izpi kosmiko galaktikoak (IKG) eta izpi kosmiko estragalaktikoak, hau da, eguzki-sistematik kanpo sortutako energia handiko partikulak.
Eguzki-partikula energetikoak, eguzkiak emititutako energia handiko partikulak (batez ere protoiak), bereziki eguzki-erupzioetan.

Partikula kosmiko primarioak atmosfera molekula batekin talka egiten du, partikula-jauzi atmosferiko bat sortuz.

Hala ere, «izpi kosmiko» terminoa eguzki-sistematik datorren fluxuari soilik erreferentzia egiteko erabiltzen da askotan.

Izpi kosmikoak izpi kosmiko primario gisa sortzen dira, jatorriz hainbat prozesu astrofisikotan sortutakoak. Izpi kosmiko primarioak nagusiki protoiez eta alfa partikulez (% 99) osatzen dira, nukleo astunagoen kopuru txiki batekin (%≈1) eta positroi eta antiprotoien proportzio oso txikiarekin.^[1] Izpi kosmiko sekundarioek, atmosferarekin talka egitean izpi kosmiko primarioen desintegrazioaren ondorioz sortutakoak, fotoiak, hadroiak eta leptoiak (hala nola elektroiak, positroiak, muoiak eta pioiak) barne hartzen dituzte.

Izpi primarioak

Izpi kosmiko primarioak eguzki-sistemaren kanpotik datoz gehienbat, eta, batzuetan, baita Esne Bidearen kanpokotik ere. Lurreko atmosferarekin elkarrekintzen dutenean, izpi sekundario bihurtzen dira. Helio- eta hidrogeno-nukleoen masa-proportzioa (% 28) unibertsoan aurki daitekeen ugaritasun-proportzioaren (% 24) antzekoa da.^[2] Geratzen den frakzioa beste nukleo astunagoek osatzen dute: nagusiki, litioa, berilioa eta boroa. Nukleo hauek izpi kosmikoetan ugariago agertzen dira (≈% 1) eguzki-atmosferan baino, non 10^-3 baino ez diren helioa bezain ugariak (kopuruz). Helioa baino astunagoak diren nukleo kargatuz osatutako izpi kosmikoei HZE (Ingelesez “high”, H; “atomic number”, Z; eta “energy”, E) ioi deritze. HZE ioien karga handia eta izaera astuna dela eta, espazioan dagoen astronauta baten erradiazio dosian ekarpen esanguratsua egiten dute, hauek nahiko urriak izan arren.

Ugaritasun-alde hori izpi kosmiko sekundarioak eratzeko moduaren emaitza da. Karbonoaren eta oxigenoaren nukleoek izarrarteko materiarekin talka egiten dute litioa, berilioa eta boroa sortzeko, izpi kosmikoen espalazioaren adibide bat. Espalazioa da, halaber, burdinazko eta nikelezko nukleoek izarrarteko materiarekin talka egitean sortzen diren izpi kosmikoetan eskandio-, titanio-, banadio- eta manganeso-ioi ugari egotearen arrazoia.^[3] Energia handietan konposizioa aldatu egiten da, eta nukleo astunenek ugaritasun handiagoa dute energia-maila batzuetan. Egungo esperimentuen helburua da energia handiko konposizioaren neurketa zehatzagoak egitea.

Izpi sekundarioak

Izpi kosmikoak Lurreko atmosferan sartzen direnean, atomoekin eta molekulekin talka egiten dute, batez ere oxigenoarekin eta nitrogenoarekin. Elkarrekintzak partikula arinagoen partikula-jauzi atmosferikoa eragiten du, erradiazio sekundarioko partikula-jauzi atmosferiko deiturikoa, X izpiak, protoiak, alfa partikulak, pioiak, muoiak, elektroiak, neutrinoak eta neutroiak barne hartzen dituena.^[4] Talkaren ondorioz sortutako partikula sekundario guztiek ibilbideak egiten dituzte partikula primarioaren jatorrizko ibilbidearen gradu baten barruan.

Talka horietan sortzen diren ohiko partikulak neutroi eta mesoi kargatuak dira, hala nola pioi positiboak edo negatiboak eta kaoiak. Horietako batzuk, gero, muoietan eta neutrinoetan desegiten dira, eta horiek Lurraren gainazalera iristeko gai dira. Energia handiko muoi batzuk sakonera txikiko meategietan sartzen dira, eta neutrino gehienek Lurra zeharkatzen dute elkarrekintza gehiagorik gabe. Beste batzuk fotoietan desintegratzen dira, eta, ondoren, partikula-jauzi atmosferiko elektromagnetikoak sortzen dituzte. Horregatik, fotoiekin batera, elektroiak eta positroiak dira nagusi partikula-jauzi atmosferikoetan. Partikula horiek eta muoiak erraz detekta daitezke partikula-detektagailu mota askoren bidez, hala nola, laino-ganberak, burbuila-ganberak, ur-Txerenkov detektagailuak edo izarniadura-detektagailuak. Aldi berean zenbait detektagailutan partikula-jauzi atmosferiko sekundario bat behatzeak adierazten du partikula guztiak gertaera horretatik datozela.

Eguzki-sistemako beste gorputz planetarioen aurka talka egiten duten izpi kosmikoak zeharka detektatzen dira, gamma izpien teleskopioen bidez energia handiko gamma izpien igorpenak behatuz. Desintegrazio erradioaktiboko prozesuetatik bereizten dira beren energia altuenengatik, 10 MeV inguru.

↑ «Cosmic Rays - Introduction» web.archive.org 2012-10-28 (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).
↑ «Cosmic Rays - Richard Mewaldt» web.archive.org 2009-08-30 (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).
↑ Koch, L.; Engelmann, J. J.; Goret, P.; Juliusson, E.; Petrou, N.; Rio, Y.; Soutoul, A.; Byrnak, B. et al.. (1981-10-01). «The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54» Astronomy and Astrophysics 102: L9–L11. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).
↑ Morison, Ian. (2008). Introduction to astronomy and cosmology. Wiley ISBN 978-0-470-03334-0. (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).
↑ «CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon» heasarc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[1] «Cosmic Rays - Introduction» web.archive.org 2012-10-28 (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[2] «Cosmic Rays - Richard Mewaldt» web.archive.org 2009-08-30 (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[3] Koch, L.; Engelmann, J. J.; Goret, P.; Juliusson, E.; Petrou, N.; Rio, Y.; Soutoul, A.; Byrnak, B. et al.. (1981-10-01). «The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54» Astronomy and Astrophysics 102: L9–L11. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[4] Morison, Ian. (2008). Introduction to astronomy and cosmology. Wiley ISBN 978-0-470-03334-0. (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[5] «CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon» heasarc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2024-10-31).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]