Edukira joan

Esne Bidea

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Esne Bidea
Behaketa
Magnitude absolutua−20,9
Gorputz-gurasoaSagittarius A*
Honen izena daramaesne, negu, kale, errepide, Donejakue bidea eta ardi
Galaxia-motaSBbc
KonstelazioaPisces (konstelazioa), Sagittarius, Auriga, Cassiopeia, Hegoaldeko Gurutzea, Corona Borealis, Hercules, Scorpius, Lira (konstelazioa), Draco (konstelazioa), Serpens (konstelazioa), Aquila (konstelazioa), Sagitta (konstelazioa), Hartz Txikia, Hartz Handia, Libra, Taurus, Gemini, Cancer, Leo (konstelazioa), Virgo eta Capricornus
Ezaugarri fisikoak
Erradioa50.000 ly
Diametroa100.000 ly
Masa1.200.000.000.000 M☉

Esne Bidea[oh 1] edo Donejakue Bidea[6][oh 2] Eguzki-sistema barne duen galaxia da. Izenak Lurretik ikusia duen itxuragatik du: gaueko zeruan ikus daitekeen eremu argitsu bat, begi hutsez bereiztu ezin daitezkeen izarrez osatua.

Esne Bidea galaxia kiribil barradun bat da, 26,8 ± 1,1 kiloparsec D25 diametro isofotalarekin (87.400 ± 3.600 argi-urte)[7], baina soilik 1.000 argi-urteko lodierarekin espiraleko besoetan (gehiago tontor galaktikoan). Berriki egindako simulazioek erakutsi dute materia ilun eskualde bat egon daitekeela, izar ikuskor batzuekin batera, 2 milioi argi urteko diametroraino heda litekeena (613 kpc)[8][9]. Esne Bideak hainbat galaxia satelite ditu, eta Talde Lokalaren parte da, Virgo superkumulua osatzen duena, era berean Laniakea superkumuluaren parte[10][11].

100.000 eta 400.000 izar inguru dituela uste da[12][13] eta, gutxienez, planeta kopuru berbera[14][15]. Eguzki-sistema erdigune galaktikotik 27.000 argi-urtera dago[16], Orion Besoaren barneko mugan, galaxiak duen espiral motako besoetako bat. Galaxiaren erdigunetik 10.000 argi-urtera dauden izarrek tontor galaktiko bat osatzen dute, eta gutxienez barretako bat tontor horretatik ateratzen da. Erdigune galaktikoa irrati-uhinen iturri indartsua da, Sagittarius A* izena duena, zulo beltz supermasibo bat, 4,1 (± 0.034) milioi eguzki-masa dituena[17]. Esne Bideko izarrik zaharrenak ia Unibertsoa bezain zaharrak dira, eta ziurrenik Big Bangaren osteko Aro Ilunean hasi ziren sortzen[18].

Galileo Galilei izan zen lehenengoa ikusten banda zuri hori banakako izarrez osatuta zegoela, 1610ean bere teleskopioarekin behatu zuenean. 1920ko hamarkadara arte, astronomo gehienek uste zuten Unibertsoko izar guztiak Esne Bidean zeudela[19]. 1920ko Harlow Shapley eta Heber Doust Curtis astronomoen arteko Eztabaida Handiaren ostean[20], Edwin Hubblek ikusi zuen Esne Bidea beste galaxia askoren arteko bat baino ez zela.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esne Bide esapidea euskaraz XVIII. mendean agertu zen lehen aldiz idatzian, Larramendiren eskutik,  esnabide gisa,[21] bai eta Zeruko esnabidea ere. Esne Bidea, marrarekin edo gabe, arautua du Euskaltzaindiak bere hiztegian[22], E eta B larriz.

Esne Bidearen jatorria, Tintoretto (1575).

Izenaren jatorria latinezko Via Lactea esapidean du, eta horrek grezierazko γαλαξίας κύκλος (galaxías kýklos, “biribil esnekara”) esapidean. Biribil hau, Antzinako Greziarrek izendatutako zeruko hamaika zirkuluetako bat da: zodiakoa, meridianoa, zeruertza, ekuatorea, Kaprikornio eta Kantzer tropikoak, Zirkulu artikoa eta antartikoa eta bi lurburuetatik pasatzen diren bi koluroak.[23]

Beste hizkuntza batzuetan ere “ibai” kontzeptua agertzen da gure galaxia izendatzeko: “ibaia” arabiar kulturan, “argi-ibaia” juduan, “zilar ibaia” txinatarrean (银河系) eta “Gangesen ibilgua” tradizio sanskritoan.[24]

Itxura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esne Bidearen ikuspegia Tomaree Parke Nazionaletik, Australia.
Bortle eskala erabiltzen da argi kutsadura maila neurtzeko. Esne Bidea ikusteko zeru ilunak behar dira.

Esne Bidea argi zuri lerro lauso baten gisa agertzen da Lurreko zerutik ikusia, leku batzuetan 30°ko zabalerarekin[25]. Begi hutsez ikus daitezkeen izar banako guztiak Esne Bidea Galaxiaren parte ere bada, baina "Esne Bidea" esaten denean argi-zerrenda horri deitzeko erabili ohi da[26][27]. Argi hori plano galaktikoan dauden eta banaka bereizi ezin diren izarren argiaren ondorioa da. Zerrendan dauden eremu argiagoak izar-hodei deitzen dira, baina ez dira, teknikoki, izar-kumuluak, soilik bisualki baitaude multzokatuta. Izar-hodei guztien artean nabarmenenena Sagitario Izar Hodei Handia da, galaxiaren erdialderantz dagoen eremua[28]. Zerrendan eremu ilunagoak ere agertzen dira, Rift Handia eta Ikatz Zaku Nebulosa gisa, non izarren arteko hautsak atzean dauden izarren argia oztopatzen duen. Hego hemisferioko herri batzuek, tartean inkek eta Australiako aborigenek eremu ilun horiek konstelazio ilun gisa irudikatzen zituzten[29]. Era berean, Esne Bideak atzean dauden galaxia eta objektuak ikustea ekiditen du, Eremu hutsa sortuz[30].

Esne Bidearen gainazaleko distira erlatiboki txikia da. Ikusteko aukera asko murrizten da inguruan argia badago, adibidez Ilargiaren argia edo argi kutsadura. Zerua arku segundo karratuko 20,2 magnitudea baino ilunagoa izan behar da Esne Bidea ikusi ahal izateko[31]. Begi hutsez ikus daiteke magnitudea +5,1 edo hobea baldin bada, eta xehetasunak erakusten ditu +6,1 baino handiagoa denean[32]. Horregatik Esne Bidea hiri edo inguru populatuetan ikustea zaila da, baina oso argia izaten da argi kutsadura oso txikia dagoen nekazaritza eremuetan, Ilargiaren argiak ez badu estaltzen. Argi artifizialaren mapetatik ondorioztatzen da munduko populazioaren heren batek ezin duela ikusi Esne Bidea euren etxeetatik argi kutsaduraren ondorioz[33].

Lurretik ikusita, Esne Bidearen plano galaktikoaren eskualde ikusgaiak 30 konstelazio hartzen dituen zeruko eremu bat hartzen du[oh 3]. Zentro galaktikoa Sagitariora bidean dago, eta Esne Bidea distiratsuagoa da han. Sagittariusetik, argi zuriko banda lanbrotsua Aurigako antizentro galaktikoaren inguruan igarotzen dela dirudi. Bandak zeruaren inguruko gainerako bideari jarraitzen dio, Sagittariusera bueltan, zerua gutxi gorabehera berdinak diren bi hemisferiotan banatuz[34].

Plano galaktikoa ekliptikarekiko (Lurraren orbitaren planoarekiko) 60° inguru inklinatuta dago. Zeru-ekuatoreari dagokionez, Kasiopea konstelazioa bezain iparraldera igarotzen da, eta Hegoaldeko Gurutzea konstelazioa bezain hegoaldera. Horrek adierazten du Lurraren ekuatore-planoak eta ekliptikaren planoak inklinazio handia dutela plano galaktikoarekiko. Ipar polo galaktikoa 12 h 49 m-ko igoera zuzenean dago, +27,4°-ko deklinazioan (B1950) β Comae Berenicesetik gertu, eta hego polo galaktikoa α Sculptorisetik gertu dago. Inklinazio handi hori dela eta, gaueko orduaren eta urtearen arabera, Esne Bidearen arkua nahiko baxu edo nahiko altu ager daiteke zeruan. Ipar latitudeko 65º eta hego latitudeko 65º bitarteko behatzaileentzat, Esne Bidea zuzenean pasatzen da gainetik egunean bi aldiz.

Behaketaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinaroko behaketak begi hutsez

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esne Bidearen ikuspegia Sagittarius konstelaziorantz (Erdigune Galaktikoa barne), argi kutsadura gutxiko leku bate tik ikusia (Nevada, AEB). Eskuin behealdeko argizagi distiratsua Jupiter da, justu Antaresen gainean.

Meteorologican, Aristotelesek (K.a. 384-322) dio Anaxagorasek (K.a. 500-428) eta Demokritok (K.a. 460-370) proposatu zutela Esne Bidea zuzenean Lurraren itzalagatik ikusten ez diren izarren distira dela, eta beste izar batzuek, aldiz, euren argia Eguzkitik jasotzen dutela, baina eguzki-izpiek distira hori estal dezaketela[35]. Aristotelesek berak uste zuen Esne Bidea Lurraren goi-atmosferaren parte zela, izarrekin batera, eta izarren errekuntzaren azpiproduktu bat zela, atmosferan zuen kokapen kanpokoagatik desagertzen ez zena, bere zirkulu handia osatuz[36][37][38]. Esne Bidearen esne-itxura lurreko atmosferaren errefrakzioari zor zaiola adierazi zuen. Olinpiodoro Gaztea filosofo neoplatonikoak (K.o. 495-570) kritikatu egin zuen ikuspuntu hori, argudiatuz Esne Bidea Ilargiaren azpikoa balitz desberdin agertu beharko lukeela Lurreko hainbat une eta tokitan, eta paralaxia izan beharko lukeela, eta hori ez zela gertatzen. Haren iritziz, Esne Bidea zerutiarra zen. Ideia horrek eragina izango zuen gerora mundu musulmanean[39].

Al-Biruni (973–1048) pertsiar astronomoak proposatu zuen Esne Bidea «izar nebulosoen izaerako zati kontaezinen multzoa» zela. Avenpaze (h. 1138) Al-Andalusko astronomoak Esne Bidea izar ugariz osatuta zegoela proposatu zuen, baina Lurreko atmosferaren eraginez egitura trinkoa zuela ematen zuen, 1106 edo 1107an izandako Jupiter eta Marteren arteko konjuntzioaren irudia froga gisa aipatuz[40]. Persiako Nasir al-Din al-Tusi (1201-1274) astronomoak honako hau idatzi zuen bere Tadhkira lanean: "Esne Bidea, hau da, Galaxia, izar txiki eta oso elkartuek osatzen dute, eta bere kontzentrazio eta txikitasunagatik, orban uherrak dirudite. Hori dela eta, koloretako esnearekin alderatu zuten". Ibn Qayyim al-Jawziyyak (1292-1350) Esne Bidea «izar finkoen esferan bildutako milaka izar ñimiño» zirela proposatu zuen[41].

Teleskopio bidezko behaketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esne Bidearen izar kopuru erraldoiaz osatuta zegoenaren froga 1610ean iritsi zen, Galileo Galileik Esne Bidea aztertzeko teleskopio bat erabili eta izar ahul ugariz osatuta dagoela aurkitu zuenean. Galileok ere ondorioztatu zuen Esne Bidearen agerpena Lurraren atmosferaren errefrakzioaren ondorio zela[42]. 1755eko tratatu batean, Immanuel Kantek, Thomas Wrighten aurreko lanean oinarrituz[43], Esne Bidea izar kopuru handi baten errotazio gorputz bat izan zitekeela espekulatu zuen (zuzen), Eguzki Sistemaren antzeko grabitazio indarrek elkartuta, baina eskala askoz handiagoetan[44]. Sortzen den izar-diskoa banda gisa ikusiko litzateke zeruan, gure ikuspegitik, diskoaren barruan. Wrightek eta Kantek ere gaueko zeruan ikus daitezkeen nebulosa batzuk "galaxia" bereiziak izan zitezkeela uste zuten, gurearen antzekoak. Kantek Esne Bidea zein "nebulosa estragalaktikoak" "uharte-unibertso" gisa aipatu zituen, 1930eko hamarkadara arte oraindik indarrean zegoen terminoa[45][46].

William Herschelen Esne Bidearen diagrama, Eguzkiarekin erdiko aldean.

Esne Bidearen forma eta Eguzkiaren posizioa bere barnean deskribatzeko lehen saiakera William Herschelek egin zuen 1785ean, zeru ikusgaiko eskualde ezberdinetako izar kopurua kontu handiz zenbatuz. Esne Bidearen formaren diagrama bat egin zuen Eguzki-sistema erdigunetik gertu zegoela[47]. 1845ean, Lord Rossek teleskopio berri bat eraiki zuen, eta nebulosa eliptikoak eta espiralak bereizi ahal izan zituen. Nebulosa horietako batzuetan iturri puntual indibidualak bereiztea ere lortu zuen, eta horrek sinesgarritasuna eman zion Kanten aurreko aieruari[48][49][50].

1904an, izarren berezko mugimenduak aztertzean, Jacobus Kapteynek jakinarazi zuen mugimendu horiek ez zirela ausazkoak, garai hartan uste zen bezala; izarrak bi korrontetan bana zitezkeen, ia kontrako norabideetan mugitzen zirenak[51]. Geroago jakin zen Kapteynen datuak gure galaxiaren errotazioaren lehen froga izan zirela[52], eta, azkenean, Bertil Lindbladek eta Jan Oortek errotazio galaktikoa aurkitu zuten.

1899ko Andromeda galaxiaren argazkia, oraindik nebulosa bat zela uste zen garaikoa.

1917an, Heber Doust Curtisek S Andromedae noba behatu zuen Andromedako Nebulosa Handiaren barruan (Messier 31 objektua). Argazki erregistroan bilatuz, beste 11 noba aurkitu zituen. Curtisek ikusi zuen noba horiek, batez beste, Esne Bidearen barruan gertatzen zirenak baino 10 magnitude ahulagoak zirela. Ondorioz, 150.000 parseceko distantzia kalkulatu ahal izan zuen. "Uharte-unibertsoen" hipotesiaren babestu zuen, zeinaren arabera nebulosa espiralak galaxia independenteak ziren[53][54]. 1920an Harlow Shapley eta Heber Curtisen arteko Eztabaida Handia izan zen, Esne Bidearen izaera, nebulosa espiralak eta Unibertsoaren dimentsioei buruz. Andromedako Nebulosa Handia kanpoko galaxia bat dela baieztatzeko, Curtisek Esne Bideko hauts-hodeien antzeko errei ilunak agertu zirela behatu zuen, baita Doppler desplazamendu esanguratsua ere.

Eztabaida modu erabakigarrian konpondu zuen Edwin Hubblek 1920ko hamarkadaren hasieran, Mount Wilson behatokiko 2,5 m-ko (100 hazbeteko) Hooker teleskopioa erabiliz. Teleskopio berri horrek argia hartzeko zuen gaitasunari esker, gai izan zen izar-bilduma indibidual gisa nebulosa kiribil batzuen kanpoaldeak ebazten zituzten argazki astronomikoak egiteko. Nebulosetarainoko distantzia kalkulatzeko erreferentziatzat erabil zitzakeen zenbait zefeida aldakor ere identifikatu ahal izan zituen. Andromeda nebulosa Eguzkitik 275.000 parsecera dagoela aurkitu zuen, Esne Bidearen parte izateko urrunegi[55][56].

Egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esne Bidearen egitura kiribilaren irudikapena, bi izar-beso handirekin.[57]

Izarrak plano batean kokaturik izateak dakar galaxiaren disko forma. Galaxia kontu handiz aztertzen bada, gorabeherak eta etenak ikusten dira multzo horren egituran. Hortaz, Esne Bidea ez da disko homogeneo bat; izan ere, baditu izar dentsitate gehiagoko edo gutxiagoko alderdiak, baditu eskualde aski hutsak, eta baditu beste batzuk non bereziki ugariak baitira gas iluntzaile edo nebulosa ilunak, urrutiago dauden izarrak ikustea galarazten dutenak.

Baina Esne Bidearen egiazko egitura ez zen zientifikoki ulertu harik eta aurkitu ez zen arte «nebulosa kiribil» izenekoak ez zirela nebulosak, baizik eta ehunka milaka milioi izarren samaldak, gugandik distantzia eskergetara kokatuak daudenak. Urrutiko galaxia horien azterketari eskerrak ezagutu genuen hobeki gurea, hain zuzen.

Gaur egun dakigunez, Esne Bidea espiral itxurako egitura hedatu bat da, 100.000-120.000 argi urte inguruko diametroa duena[58][59] eta 100.000 milioi izar baino gehiago dituena.

Galaxiak badu erdigune ahaltsu bat, Erdigune galaktikoa deritzona, oso dentsoa eta izar materia (oso izar zaharren samaldetan) askokoa, 30.000 argi urte inguru diametrokoa eta erdian 15.000 argi urte inguruko lodiera duena.

Orobat, baditu zenbait beso kiribil, izar gazteagoek osatuak: horien artean aurkitzen da Eguzkia. Beso kiribil bakoitza 1.000 argi urte lodi da, eta 3.000 edo 4.000 argi urte zabal. Oraindik ere ez dakigu zehazki besoak nola dauden kokatuak, ezta zenbat diren ere. Ustez lau dira: Sagittarius, Perseus, Beltxarga eta Norma.[59] Bada beste beso bat, Orion izenekoa, lehen besotik askatua, Erdigune galaktikotik 30.000 argi urte inguru urrun. Besoak ez dira, hortaz, izarrez beteriko egitura bakarrak, dentsitate handiagoko alderdiak baizik. Bestalde, halo edo argi-koroa batek inguratzen du Galaxia.

Ia beti kumulu globularren eran elkartzen diren izar zaharrek osatzen dute eskuarki halo hori. Egitura horiek ia erabat esferikoak dira, eta ehun milatik hamar mila milioira izar ditu bakoitzak. Horrelako ia ehun aurkitu dira erdigunea inguratzen duen haloa arestian aipatu hori osatzen.

Erdigune galaktikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Spitzer teleskopioak erakusten du argi ikusgaiak ezin duena: izar hotzagoak (urdina), hauts berotua (gorrixka) eta Sgr A* erdiko puntu zuri distiratsu gisa.
X izpi distiratsua dator Sagittarius A*-tik, Erdigune Galaktikoan dagoen zulo beltz supermasibotik

Sagittarius eskualdean hedatzen diren materia ilunezko hodei eskergak desagertuko balira, ilargi betearen distira baino handiagoa izango litzateke Esne Bidearen ageriko distira. Norabide horretan aurkitzen da galaxiaren erdigunea, masa guztiaren eta izar kopuruaren zatirik handiena daukana. Baina ezin dugu erdigunea ikusi, Sagittarius besoan hain ugari agertzen diren hodei ilun horiek direla eta.

Duela gutxi aztertu ahal izan da Esne Bidearen eskualde hori, hesi hori zeharka dezaketen frekuentzien bidez (esaterako, izpi infragorriak eta irrati uhinak). Gaur egun, infragorri sateliteak, IRAS esaterako, edo irratiteleskopio handiak erdigunearen alde ezkutuak agerrarazten hasteko gauza izan dira.

Beste galaxien erdigune edo erraboilen behaketari eskerrak, ikusi da kolore alde bat badela erdigune galaktiko horiaren eta beso urdinxken artean. Horrek adierazten bide duenez erdiguneko izar gehienak (edo guztiak) horiak edo gorriak dira, eta besoetakoak, aldiz, zuriak eta urdinak.

Espektro elektromagnetikoa analizatuz, izar populazioen ezaguera egin da. Duela gutxi arte ez zen ezagutzen I populazioa besterik, Eguzkiaren antzeko izarrez osatua dena, hots, batez ere hidrogenoa eta helioa, baina orobat beste gai bakunak, are metal astunak ere badituzten izarrez osatua. Erdigunea, berriz, II populazioko izarrez osatua da. Izar horietan ez dago ia metal astunik. II populazioko izarrak, oro har, oso zaharrak dira, eta luzaroan irauteko gaitasuna dute orobat, apurka-apurka erretzen baitute hidrogenoa eta anitz mila milioiko urtez iraun baitezakete. Are gehiago, astrofisikari askok uste dutenez II populazioko izarretan dagoen metal kopuru txikia ezin da esplikatu, aurreko beste batzuen leherketaz ez bada. Hots, III populazio bat izan bide zen, ia hidrogenoa eta helioa besterik ez zuten izarrez osatua. Ez dugu horrelako alerik ezagutzen, gure Galaxia, beharbada, mota horretako izarrak ez atxikitzeko bezain zaharra delako.

Gure Galaxiaren erdigunean zer dagoen jakitea da zientzialarien jakin-mina gehien kilikatzen duen alderdietako bat. Egiazki, izar dentsitate handiagoa dago erdigune galaktikoan besoetan baino, baina grabitate analisien arabera azken bururaino goititzen da erdigunean dentsitate hori. Hortaz, gaur egun izar koaleszentzia edo batze ereduak ari dira teorikoki lantzen. Bi izar edo gehiago batuko balira, halako masa iritsiko lukete non, edo barreiatuko bailirateke irrada gehiegiaz, edo kolapsatuko bailirateke zulo beltz supermasibo batean.

Bertako gasa, 10 milioi gradutan dagoena, erdigunetik galaxia osora hedatzen ari dela dirudi. Erdigunean maiz suntsitzen diren izarren errautsak, kimikoki oso aberatsak, gas-jarioarekin batera barreiatzen dira.[60]

Izar-besoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esne Bideak beso kiribilen egitura behatuak (marra jarraiak) eta estrapolatuak (marra etenak).
Kolorea Besoa(k)
ziana 3 kpc hurbileko besoa eta Perseus besoa
morea Norma eta Kanpo besoa (2004an aurkitutako luzapenarekin[61])
berdea Scutum–Centaurus besoa
arrosa Carina-Sagittarius besoa
Gutxienez beste bi beso txikiago daude, horien artean:
laranja Orion–Cygnus besoa (Eguzkia eta Eguzki-sistema dituena)

Gure galaxiaren diskoan izarrarteko gas gehiago dago erraboilean baino; han izarren higidura oso ordenatua da, eta izarrek orbita ia zirkularrak ibiltzen dituzte galaxiaren erdigunearen inguruan. Diskoa masa handiko izarrez hornituagoa dago, eta badihardu oraindik han izar sortzeak.

Gasaren erdia atomo eran eta beste erdia molekula eran dago diskoan, erraboilean ez bezala. Nolanahi ere, molekula hodei dentsoetan soilik sortzen dira izarrak; hodei horiek ehunka mila milioi eguzki-masako egitura zabaletan daude antolaturik.

Lau beso kiribilek osatua izatea da galaxia-diskoaren funtsezko ezaugarria.

Egungo usteak zuzenak badira, Galaxiaren besoak erraboila baino geroago eratu ziren, gas eta hauts masa eskergen bizkar; aldez hasierako materialean eta aldez supernoben hondarretan edo errautsetan zuten etorkia masa horiek.

Material honek erraboilaren inguruan biratzeko zuen joerak emango zion disko forma. Besoetako izar gehienak I Populaziokoak dira, nahiz eta badiren diskoan II Populazioko izarrak, indar zentrifugoaren eraginez agian, Galaxia biraka ari baita, edo grabitate bidezko elkarren arteko eraginen ondorioz bestela. Ugari dira orobat besoetan gasezko eta hautsezko masak; horiei, halako egitura mugatu bat hartzen dutenean, nebulosa esaten zaie. Hortaz, nebulosa bat zeru hodei baten pare da, baina nebulosa guztiak ez dira distiratsuak; aitzitik, gehienak ilunak dira eta gehientsuak ez ditugu inoiz ezagutuko.

Haloa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izar zaharrez eratutako halo edo argi-koroa batek inguratzen du Galaxia; izar horietako gehienak kumulu globular eskergetan bilduak agertzen dira, baina agertzen ahal dira bakartuak ere. Horietako batzuek, eta are kumulu globular batzuek, halako lastertasuna hartu dute grabitate azelerazioaren eraginez, ezen Galaxiaren mendetik atera eta infinituan gal baitaitezke.

Izar horietan urri dira helioa baino gai astunagoak; eta Galaxiaren eratzearen lehen urratsetan sortu direnez gero, ez dute izar horiek baliatzerik izan hurrengo izar belaunaldiek mailaz maila ekoiztu dituzten gai bakunez, esaterako karbonoaz, nitrogenoaz, oxigenoaz, burdinaz eta abarrez. Nolanahi ere, ez dira inoiz gai horiez erabat gabetuak aurkitzen; hortaz, badirudi izan dela lehen izar belaunaldi bat, gaur egun erabat desagertua, hasierako materia galaktikoa horrelako gai bakunez hornitzen apur bat bederen lagundu duena.

Koadrante galaktikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Koadrante galaktikoak

Koadrante galaktiko bat, edo Esne Bidearen koadrante bat, galaxiaren banaketa azaltzen duen lau zirkulu-sektoreetako bat da. Astronomian, koadrante galaktikoen mugaketa koordenatu sistema galaktikoa oinarritzen da, zeinek Eguzkia ezartzen duen kartografia sistemaren jatorri gisa.[62]

Koadranteak deskribatzen dira zenbaki ordinalak erabiliz (ad: "1. koadrante galaktikoa"[63], "bigarren koadrante galaktikoa"[64] edo "Esne Bidearen hirugarren koadrantea"[65]). Iparburu galaktikotik ikusia, 0 graduko lerro bat egiten bada Eguzkitik hasi eta Erdigune Galaktikoa zeharkatzean, hauek dira lau kuadranteak:

  • 1. koadrante galaktikoa – 0° ≤ longitudea (ℓ) ≤ 90°[66]
  • 2. koadrante galaktikoa – 90° ≤ ℓ ≤ 180°[64]
  • 3. koadrante galaktikoa – 180° ≤ ℓ ≤ 270°[65]
  • 4. koadrante galaktikoa – 270° ≤ ℓ ≤ 360° (0°)[63]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Egile batzuek Esne Bidea erabiltzen dute soilik zeruan ikusten den forma izendatzeko, eta galaxia osoa aipatzen dutenean Esne Bidearen Galaxia erabiltzen dute. Ikus, adibidez, Lausten et al.[1], Pasachoff[2], Jones[3], van der Kruit[4], eta Hodge et al.[5]
  2. ↑ Euskaltzaindiaren 173. arauak Donejakue Bidea tradiziozko izendapen kristaua dela dio eta testu ez-teknikoetan erabiltzea onartzen du.
  3. ↑ Galaxiaren erdigune distiratsua Sagittarius konstelazioan dago. Sagittariusetik, argi zuriko banda lanbrotsua mendebalderantz igarotzen dela dirudi, Scorpius, Ara, Norma, Triangulum Australe, Circinus, Centaurus, Musca, Crux, Carina, Vela, Puppis, Canis Maior, Monoceros, Orion eta Gemini konstelazioen bidez. Handik, Perseus, Andromeda, Kasiopea, Zefeo eta Lacerta, Cygnus, Vulpecula, Sagitta, Aquila, Ofiuko, Scutum eta Sagittariusera itzuliko da.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Laustsen, Svend; Madsen, Claus; West, Richard M.. (1987). Exploring the southern sky: a pictorial atlas from the European Southern Observatory (ESO): with 240 photographs, partly in colour, 31 diagrams and a fold-out plate. Springer ISBN 978-3-540-17735-7. (kontsulta data: 2024-09-05).
  2. ↑ Pasachoff, Jay M.. (1991). Astronomy : from the earth to the universe. Philadelphia : Saunders College Pub. ISBN 978-0-03-031329-5. (kontsulta data: 2024-09-05).
  3. ↑ Jones, Barrie William. (2008). The search for life continued: planets around other stars. Springer Praxis Pub ISBN 978-0-387-76559-4. (kontsulta data: 2024-09-05).
  4. ↑ Kruit, Pieter C. van der. (2019). Jan Hendrik Oort: master of the galactic system. Springer ISBN 978-3-030-17801-7. (kontsulta data: 2024-09-05).
  5. ↑ (Ingelesez) «Milky Way Galaxy | Size, Definition, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-09-03 (kontsulta data: 2024-09-05).
  6. ↑ «Izen berezia duten galaxia nagusietako batzuk» 173. Astroen izenak. Euskaltzaindia, 24 or..
  7. ↑ Goodwin, S. P.; Gribbin, J.; Hendry, M. A.. (1998-08-01). «The relative size of the Milky Way» The Observatory 118: 201–208. ISSN 0029-7704. (kontsulta data: 2024-09-05).
  8. ↑ (Ingelesez) Astronomers have found the edge of the Milky Way at last. 2020-03-23 (kontsulta data: 2024-09-05).
  9. ↑ Deason, Alis J; Fattahi, Azadeh; Frenk, Carlos S; Grand, Robert J J; Oman, Kyle A; Garrison-Kimmel, Shea; Simpson, Christine M; Navarro, Julio F. (2020-06-17). «The edge of the Galaxy» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 496 (3): 3929–3942.  doi:10.1093/mnras/staa1711. ISSN 0035-8711. (kontsulta data: 2024-09-05).
  10. ↑ nature video. (2014-09-03). Laniakea: Our home supercluster. (kontsulta data: 2024-09-05).
  11. ↑ (Ingelesez) Tully, R. Brent; Courtois, Hélène; Hoffman, Yehuda; Pomarède, Daniel. (2014-09). «The Laniakea supercluster of galaxies» Nature 513 (7516): 71–73.  doi:10.1038/nature13674. ISSN 1476-4687. (kontsulta data: 2024-09-05).
  12. ↑ «BBC - Universe - Milky Way (pictures, video, facts & news)» web.archive.org 2012-03-02 (kontsulta data: 2024-09-05).
  13. ↑ «How Many Stars in the Milky Way? | NASA Blueshift» asd.gsfc.nasa.gov (kontsulta data: 2024-09-05).
  14. ↑ (Ingelesez) Cassan, A.; Kubas, D.; Beaulieu, J.-P.; Dominik, M.; Horne, K.; Greenhill, J.; Wambsganss, J.; Menzies, J. et al.. (2012-01). «One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations» Nature 481 (7380): 167–169.  doi:10.1038/nature10684. ISSN 1476-4687. (kontsulta data: 2024-09-05).
  15. ↑ «Milky Way Home to 100 Billion Planets | Space.com» web.archive.org 2013-01-04 (kontsulta data: 2024-09-05).
  16. ↑ (Ingelesez) Gillessen, S.; Plewa, P. M.; Eisenhauer, F.; Sari, R.; Waisberg, I.; Habibi, M.; Pfuhl, O.; George, E. et al.. (2017-02). «An Update on Monitoring Stellar Orbits in the Galactic Center» The Astrophysical Journal 837 (1): 30.  doi:10.3847/1538-4357/aa5c41. ISSN 0004-637X. (kontsulta data: 2024-09-05).
  17. ↑ Heywood, I.; Rammala, I.; Camilo, F.; Cotton, W. D.; Yusef-Zadeh, F.; Abbott, T. D.; Adam, R. M.; Adams, G. et al.. (2022-02-01). «The 1.28 GHz MeerKAT Galactic Center Mosaic» The Astrophysical Journal 925: 165.  doi:10.3847/1538-4357/ac449a. ISSN 0004-637X. (kontsulta data: 2024-09-05).
  18. ↑ Bond, Howard E.; Nelan, Edmund P.; VandenBerg, Don A.; Schaefer, Gail H.; Harmer, Dianne. (2013-03-01). «HD 140283: A Star in the Solar Neighborhood that Formed Shortly after the Big Bang» The Astrophysical Journal 765: L12.  doi:10.1088/2041-8205/765/1/L12. ISSN 0004-637X. (kontsulta data: 2024-09-05).
  19. ↑ «Milky Way Galaxy: Facts About Our Galactic Home» web.archive.org 2017-03-21 (kontsulta data: 2024-09-05).
  20. ↑ Shapley, Harlow; Curtis, Heber D.. (1921-05-01). «The Scale of the Universe» Bulletin of the National Research Council 2: 171–217. (kontsulta data: 2024-09-05).
  21. ↑ «esne bide» Orotariko Euskal Hiztegia (Euskaltzaindia).
  22. ↑ «esne bide, esne-bide» Euskaltzaindiaren Hiztegia.
  23. ↑ (Ingelesez) Eratostenes; Theony Condos. (1997). Star Myths of the Greeks and Romans: A Sourcebook Containing the Constellations of Pseudo-Eratosthenes and the Poetic Astronomy of Hyginus. Red Wheel/Weiser ISBN 1890482935..
  24. ↑ (Frantsesez) Arnaud Zucker. (2016). L'Encyclopédie du ciel. Mythologie, astronomie, astrologie. Robert Laffont.
  25. ↑ Pasachoff, Jay M.. (1995). Astronomy, from the earth to the universe. (4th ed., 1995 version. argitaraldia) Saunders College Pub ISBN 978-0-03-001667-7. (kontsulta data: 2024-09-07).
  26. ↑ Rey, H. A. (Hans Augusto). (1980). The stars : a new way to see them. Boston : Houghton Mifflin ISBN 978-0-395-08121-1. (kontsulta data: 2024-09-07).
  27. ↑ (Ingelesez) Pasachoff, Jay M.; Filippenko, Alex. (2014). The Cosmos: Astronomy in the New Millennium. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-68756-1. (kontsulta data: 2024-09-07).
  28. ↑ Crossen, Craig. (2013-07-01). «Observing the Milky Way, Part I: Sagittarius & Scorpius» Sky and Telescope 126: 24. ISSN 0037-6604. (kontsulta data: 2024-09-07).
  29. ↑ Urton, Gary. (1981). At the crossroads of the earth and the sky: an Andean cosmology. (1st ed. argitaraldia) University of Texas Press ISBN 978-0-292-70349-0. (kontsulta data: 2024-09-07).
  30. ↑ (Ingelesez) Starr, Michelle. (2020-07-14). «A Giant 'Wall' of Galaxies Has Been Found Stretching Across The Universe» ScienceAlert (kontsulta data: 2024-09-07).
  31. ↑ Crumey, Andrew. (2014-06-26). «Human contrast threshold and astronomical visibility» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 442 (3): 2600–2619.  doi:10.1093/mnras/stu992. ISSN 1365-2966. (kontsulta data: 2024-09-07).
  32. ↑ Steinicke, Wolfgang; Jakiel, Richard. (2007). Galaxies and how to observe them. Springer ISBN 978-1-85233-752-0. (kontsulta data: 2024-09-07).
  33. ↑ (Ingelesez) Falchi, Fabio; Cinzano, Pierantonio; Duriscoe, Dan; Kyba, Christopher C. M.; Elvidge, Christopher D.; Baugh, Kimberly; Portnov, Boris A.; Rybnikova, Nataliya A. et al.. (2016-06-03). «The new world atlas of artificial night sky brightness» Science Advances 2 (6)  doi:10.1126/sciadv.1600377. ISSN 2375-2548. PMID 27386582. PMC PMC4928945. (kontsulta data: 2024-09-07).
  34. ↑ (Ingelesez) Miller, James. (2015-11-14). Which Constellations Can Be Seen Along The Milky Way?. (kontsulta data: 2024-09-07).
  35. ↑ Aristotle; Ross, W. D. (William David); Smith, J. A. (John Alexander). (1908-52). Works. Translated into English under the editorship of W.D. Ross. Oxford Clarendon Press (kontsulta data: 2024-09-07).
  36. ↑ «What does your image show» mo-www.harvard.edu (kontsulta data: 2024-09-07).
  37. ↑ Montada, Josep Puig. (2023). Zalta, Edward N. ed. «Ibn Bâjja [Avempace»] The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (kontsulta data: 2024-09-07).
  38. ↑ Aristotle; Ross, W. D. (William David); Smith, J. A. (John Alexander). (1908-52). Works. Translated into English under the editorship of W.D. Ross. Oxford Clarendon Press (kontsulta data: 2024-09-07).
  39. ↑ Heidarzadeh, Tofigh. (2008). A history of physical theories of comets, from Aristotle to Whipple. Springer ISBN 978-1-4020-8322-8. (kontsulta data: 2024-09-07).
  40. ↑ Montada, Josep Puig. (2023). Zalta, Edward N. ed. «Ibn Bâjja [Avempace»] The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (kontsulta data: 2025-06-07).
  41. ↑ Livingston, John W.. (1971). «Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation» Journal of the American Oriental Society 91 (1): 96–103.  doi:10.2307/600445. ISSN 0003-0279. (kontsulta data: 2025-06-07).
  42. ↑ Galilei, Galileo; Baglioni, Tommaso; Evans, Herbert M. (Herbert McLean); Burndy Library, donor DSI. (1610). Sidereus nuncius : magna, longeque admirabilia spectacula pandens, suspiciendaq́ue proponens vnicuique, praesertim verò philosophis, atq́[ue astronomis, quae à Galileo Galileo ... perspicilli nuper à se reperti beneficio sunt obseruata in lunae facie, fixis innumeris, lacteo circulo, stellis nebulosis, apprime verò in quatuor planetis circa Iouis stellam disparibus interuallis, atque periodis, celeritate mirabili circumuolutis; quos, nemini in hanc vsque diem cognitos, nouissimè author depraehendit primus; atque Medicea sidera nuncupandos decreuit. ] Venetiis : Apud Thomam Baglionum (kontsulta data: 2025-06-07).
  43. ↑ (Ingelesez) Wright, Thomas I. of Durham. (1750). An Original Theory Or New Hypothesis of the Universo, Founded Upon the Laws of Nature, and Solving by Mathematical Principles the General Phaenomena of the Visible Creation and Particularly the Via Lactea. Chapelle (kontsulta data: 2025-06-07).
  44. ↑ (Alemanez) Kant, Immanuel. (1755). Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels. Fischer ISBN 978-3-89131-002-1. (kontsulta data: 2025-06-07).
  45. ↑ (Alemanez) Kant, Immanuel. (1755). Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels. Fischer ISBN 978-3-89131-002-1. (kontsulta data: 2025-06-07).
  46. ↑ (Alemanez) Humboldt, Alexander von. (1850). Humboldts Kosmos: In verkürzter Gestalt. Greiner und Pfeiffer (kontsulta data: 2025-06-07).
  47. ↑ (Ingelesez) Society (London), Royal. (1785). Philosophical Transactions of the Royal Society of London: Giving Some Accounts of the Present Undertakings, Studies, and Labours, of the Ingenious, in Many Considerable Parts of the World. (kontsulta data: 2025-06-07).
  48. ↑ «The Leviathan of Parsontown» labbey.com (kontsulta data: 2025-06-07).
  49. ↑ (Ingelesez) «Report of the ... Meeting of the British Association for the Advancement of Science 1845.» HathiTrust (kontsulta data: 2025-06-07).
  50. ↑ (Ingelesez) «Thoughts on some important points relating to the system of the world. By J. P. Nichol» HathiTrust (kontsulta data: 2025-06-07).
  51. ↑ (Ingelesez) «Congress of Arts and Science : universal exposition, St. Louis, 1904 / edited by Howard J. Rogers v.4 (1906).» HathiTrust (kontsulta data: 2025-06-07).
  52. ↑ (Ingelesez) Schwarzschild, Karl. (1907). «Ueber die Eigenbewegungen der Fixsterne» Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Goettingen, Mathematisch-Physikalische Klasse 5: 614. (kontsulta data: 2025-06-07).
  53. ↑ (Ingelesez) Curtis, Heber D.. (1917-10). «Novae in the Spiral Nebulae and the Island Universe Theory» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 29 (171): 206–207.  doi:10.1086/122632. ISSN 0004-6280. (kontsulta data: 2025-06-07).
  54. ↑ (Ingelesez) Curtis, Heber D.. (1988-01-01). «NOVAE IN SPIRAL NEBULAE AND THE ISLAND UNIVERSE THEORY» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 100 (623): 6.  doi:10.1086/132128. ISSN 1538-3873. (kontsulta data: 2025-06-07).
  55. ↑ (Ingelesez) Sandage, A.. (1989-12). «Edwin HUBBLE 1889-1953.» Journal of the Royal Astronomical Society of Canada 83: 351–362. ISSN 0035-872X. (kontsulta data: 2025-06-07).
  56. ↑ (Ingelesez) Hubble, E. P.. (1929-03). «A spiral nebula as a stellar system, Messier 31.» The Astrophysical Journal 69: 103–158.  doi:10.1086/143167. ISSN 0004-637X. (kontsulta data: 2025-06-07).
  57. ↑ (Ingelesez) Benjamin, R. A.. (2008). The Spiral Structure of the Galaxy: Something Old, Something New.... Astronomical Society of the Pacific Conference Series, 375 or. Bibcode: 2008ASPC..387..375B..
  58. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman Diam izeneko erreferentziarako
  59. ↑ a b Jesus Agirre. Galaxiak Frantses Bidea. Elhuyar.[Betiko hautsitako esteka]
  60. ↑ «Esne Bidearen bihotza» Elhuyar Zientzia 2002-01-10.
  61. ↑ (Ingelesez) A Distant Extended Spiral Arm in the Fourth Quadrant of the Milky Way. , L127 or.  doi:10.1086/422031. Bibcode: 2004ApJ...607L.127M..
  62. ↑ (Ingelesez) Blaauw, A.; Gum, C. S.; Pawsey, J. L.; Westerhout, G.. (1960). «The new I. A. U. system of galactic coordinates (1958 revision)» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (2): 123–131.  doi:10.1093/mnras/121.2.123. Bibcode: 1960MNRAS.121..123B..
  63. ↑ a b (Ingelesez) Wilson, Thomas L.; Rohlfs, Kristen; Hüttemeister, Susanne. (2009). Tools of Radio Astronomy. ISBN 978-3540851219..
  64. ↑ a b (Ingelesez) Kiss, Cs; Moór, A.; Tóth, L. V.. (2004ko apirila). Far-infrared loops in the 2nd Galactic Quadrant. , 131–141 or.  doi:10.1051/0004-6361:20034530. Bibcode: 2004A&A...418..131K..
  65. ↑ a b (Ingelesez) Lampton, M., Lieu, R.; Schmitt, J. H. M. M.; Bowyer, S.; Voges, W.; Lewis, J.; Wu, X.. (1997ko otsaila). An All-Sky Catalog of Faint Extreme Ultraviolet Sources. , 545–557 or.  doi:10.1086/312965. Bibcode: 1997ApJS..108..545L..
  66. ↑ (Ingelesez) van Woerden, Hugo; Strom, Richard G.. (2006ko ekaina). «The beginnings of radio astronomy in the Netherlands» Journal of Astronomical History and Heritage 91: 3–20. Bibcode: 2006JAHH....9....3V..

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Dambeck, Thorsten (March 2008). "Gaia's Mission to the Milky Way". Sky & Telescope: 36–39.
  • Chiappini, Cristina (November–December 2001). "The Formation and Evolution of the Milky Way" (PDF). American Scientist. 89 (6): 506–515. doi:10.1511/2001.40.745.
  • McTier, Moiya (August 16, 2022). The Milky Way. Grand Central Publishing. ISBN 978-1-5387-5415-3.
  • Plait, Phil, "The Milky Way's Secrets: Our galaxy's night-sky spectacle sparked scientific revolutions", Scientific American, vol. 329, no. 4 (November 2023), pp. 86–87.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Esne_Bidea&oldid=10312073"(e)tik eskuratuta