Tinieblak
_Tenebrae_Candelabra_-_Antoni_Gaud%C3%AD_-_Museums_of_the_Sagrada_Fam%C3%ADlia.jpg)
Tinieblak (latinez: tenebrae terminotik, "iluntasuna") edo teniolak Mendebaldeko Kristautasunean Aste Santuan ospatu ohi den ofizio edo meza merezi bat dira, zeinean elizako argiztapen bakarra argimutil berezi batean (tenebrarium delakoa) jarritako kandela batzuk diren, eta salmoak irakurri ahala, banan-banan kandela horiek itzaltzen doaz, eta eliza iluntasun osoan geratzen denean, matraka edo durrunba zaratatsu batekin amaitzen da erritua.
Ohikoena Tinieblak Aste Santuaren azken hiru egunen (Ostegun Santua, Ostiral Santua eta Larunbat Santua) bezperako iluntze edo gauean.
Tinieblak ospatu izan dira Eliza Katolikoaren Erromatar errituan, Anglikanismoan, Protestantismoan, eta Mendebaldeko Erritu Ortodoxoan.
Euskal Herrian
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskal Herrian 20. mendera arte iraun zuen ohitura katoliko honek. Antzuolako lekukotasun batek honela deskribatzen du[1]: "Elizako aldarean hamabi kandela hori eta bat zuri pizten ziren. Hamabiak Jaungoikoaren apostoluak ziren, eta zuria Jaungoikoa bera. Hau kandelen erdian jartzen zen. Salmoak bezala abestuz, kantu bakoitzaren bukaeran koruan zeudenek hankekin joten zuten koruko lurra adierazi nahian sakristauari, kantu hura bukatu zela eta kandela bat emendatzeko. Eta orduan sakristauak kaputxatxo bat zeukan burdinazko kirtendun batekin, kandelak emendatzen joaten zen. Beraz, kantu bakoitzean kandela bat emendatzen zen."
Errituaren azken parteak ere garrantzia zuen Euskal Herriko tiniebletan: herriko mutil gazteak zain egoten ziren azken kandela itzaltzearekin matraka zaratasua emateko. Arrasateko lekukotasun batek honela deskribatzen du[2]: "Teniolak ziren, Aste Santuan mutilak elizara piloan biltzen ginen abagunea. Elizako atarian irauten genuen azkenengo kandelak itxungitzen ziren arte. Aldareko bi kandelak itxungitzeko falta zirenean sartzen ginen bolaran. Batzuek harriz betetako poteak eskuetan zituztelarik, kandela guztiak itxungitzen zirenean, bankuetako oholak gora jaso eta joka, eta poteetako harriekin abarrosik handiena ateratzen saiatzen ginen".
Hain zuzen ere, Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera teniola jo esamoldea matraka ematearen sinomimoa da[3].
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eliza Katolikoaren Erritu Erromatarrean, iluntasunaren ofizioa eliza guztietan egiten zen, elizgizon kopuru nahikoarekin, 1950eko hamarkadan Pio XII.a Aita Santuak egindako erreforma liturgikoetara arte. Lanbide honi buruzko tradizioak gutxienez IX. mendekoak dira. Aste Santuan, maitinak, gauerdia baino ordu batzuk geroago errezatzen direnak, eta laudeak, egunsentian errezatzen direnak, bezperako arratsalde edo gauera aurreratzen ziren, egunaren berezko ofizio eta zeremoniak ez oztopatzeko. Otoitz hauek bezpera arratsaldera aurreratzen ziren, eguzkia sartu ondoren amaitzeko moduan, handik latinez "ilunpea" edo "tenebrae" izena.
1955ean Pio XII.a Aita Santuak Aste Santuko zeremoniak berritu zituenean, Pazko Bijilia gaueko ogibide gisa zaharberritu zuten, eta Pascualek liturgia hori Larunbat Santuko goizetik hurrengo gauera lekualdatu zuen, eta, era berean, Ostegun Santuko eta Ostiral Santuko liturgia nagusiak goizetik arratsaldera edo gauera eraman zituen. Horrela, Ostiral Santuko eta Larunbat Santuko maitinak eta laudeak ezin ziren aurreko gauera aurreratu, eta Ostegun Santuko maitinak eta laudeak ere Ostegun Santuan Krismal Meza ospatzen zen eliza katedralen kasuan bakarrik aurreratu zitezkeen.
Azkenik, Vatikanoko II. Kontzilioaren ondoren, maitinak eta laudeak erabat eraberritu ziren urtean zehar. Maitinek, adibidez, ez zituzten jada bederatzi salmoak, eta laudeek, berriz, ilunpetan itzalitako kandelen kopurua zehazten zuten bost salmoak.
Gaur egun, ilunpeko ofizioa deritzen ospakizunek, baita beste kristau izendapenek ere, oso eduki eta egitura ezberdinak izan ditzakete aitortzaren arabera, adibidez, Zazpi Hitzen Sermoian edo Kristoren Pasioaren irakurketetan oinarrituak. Litekeena da Aste Santuko egun bakar bat ospatzea, bereziki Asteazken Santua,[4] [5]eta kandelen kopurua, erabiltzen badira, alda daiteke.
Desberdintasunak elizkizun kanonikoarekin
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskal Herriko lekukotasun horiek deskribatzen dutena desberdina da officium tenebrarum kanonikoko formarekin. Liturgia horretan kandelak 15 dira, eta tenebrarium argimutil bereziak 15erako du tokia hain zuzen, zazpi alde banatan eta bat goian. Era berean, azken kandela, goikoa, ez da itzaltzen eta iluntasun osoa ez da egiten, beraz[6].
Musika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mendeetan zehar, musikari ugarik konposatu zuten lanbide hauetarako, baina Vatikanoko II. Kontzilioaren ondorengo erreformen ondoren, nekez entzun daitezke pieza hauek idatzi ziren testuinguru liturgikoaren barruan.
Hiru egunetan zehar maitinezko lehen gaueko ikasgaiak Kexuen Liburutik hartuak dira eta errezitazio gregoriano tonu berezi batekin kantatzen dira, "musika gama osoko melodiarik tristeena" deitua izan dena. [7]Konpositore askok, horien artean Palestrina, Tallis eta Lassusek, musika polifonikoa jarri diote Las Lamentaciones del Profeta Jeremías lanari. Leçons de ténèbres genero barroko frantziarra nabarmendu behar da, zeinaren ordezkari nagusiak Marc -Antoine Charpentier, Michel Lambert eta François Couperin izan baitziren.
Gainera, lanbide hauetako zatiren baterako musika konposatu dute beste askoren artean: Sebastián de Vivanco, Gesualdo, Cristóbal de Morales, Tomás Luis de Victoria, Gregorio Allegri, Schütz, Bach, Mozart, Jan Dismas Zelenka, Anton Bruckner edo Hilarión Eslava.
XX. mendean, Ernst Krenek Lamentatio Jeremiae Prophetae idatzi zuen, 93. op., eta Igor Stravinskyk Threni konposatu zuen.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Telleria, Iñigo Ramirez De Okariz. (2013-04-07). «IRINMODO (1307-2018): ASTE SANTU OSPAKIZUNA, LEHEN» IRINMODO (1307-2018) (kontsulta data: 2018-05-16).
- ↑ Velez de Mendizabal, Josemari. (2000). «Arrasateko parrokia» Euskonews & Media (98) (kontsulta data: 2022-01-17).
- ↑ «Euskaltzaindia» www.euskaltzaindia.eus (kontsulta data: 2018-05-16).
- ↑ «Exhortación político moral que Pedro Josef Almanza, cura de Tausa, del cantón de Ubaté, hizo a sus feligreses el día 21 de diciembre de 1819, convocados para este día festivo en que según el precepto eclesiástico debían juntarse a oír el santo sacrificio de la misa» Sermones patrióticos en el comienzo de la República de Colombia, 1819-1820 (Academia Colombiana de Historia): 109–113. 2019-08-30 (kontsulta data: 2025-05-19).
- ↑ Matienzo, Juan de. (1967). «Capítulo LII. De las minas de oro que hay en este reino, y de las ordenanzas que para ellas conviene que se hagan» Gobierno del Perú (1567) (Institut français d’études andines): 190–194. ISBN 978-2-8218-4567-1. (kontsulta data: 2025-05-19).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Tenebrario» Ceremonia y rúbrica de la Iglesia española (kontsulta data: 2023-01-17).
- ↑ Velásquez, Jorge Oscar. (2019-04-20). «Pax aeterna: la teología agustiniana de la paz en sus perspectivas filosóficas» Agustín de Hipona como Doctor Pacis: Estudios sobre la paz en el mundo contemporáneo (Editorial Uniagustiniana): 141–173. ISBN 978-958-5498-22-8. (kontsulta data: 2025-05-19).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
